Bài giảng Văn học dân gian Việt Nam
Bài giảng Văn học dân gian Việt Nam
Chủ đề: Tài liệu chung Ngữ Văn 11 114 tài liệu
Môn: Ngữ Văn 11 1.3 K tài liệu
Tác giả:
Preview text:
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH BÀI GIẢNG
VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM
GV: Nguyễn Thị Thanh Trâm MỤC LỤC Trang
Chương 1. DẪN LUẬN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1
I. KHÁI NIỆM VĂN HỌC DÂN GIAN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1. Về thuật ngữ văn học dân gian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
2. Văn học dân gian là gì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
II. ĐẶC TRƯNG CỦA VĂN HỌC DÂN GIAN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2
1. Văn học dân gian là một loại nghệ thuật nguyên hợp. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
2. Văn học dân gian có tính sinh hoạt - thực hành và tính biểu diễn. . . . . . . . . 4
3. Văn học dân gian có tính tập thể và tính truyền miệng. . . . . . . . . . . . . . . . . 5
III. VẤN ĐỀ PHÂN LOẠI VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM. . . . . . . . . . 8
IV. HIỆN TƯỢNG GIAO THOA THỂ LOẠI TRONG VĂN HỌC DÂN
GIAN VIỆT NAM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
TÀI LIỆU THAM KHẢO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
Chương 2. TỤC NGỮ VÀ CÂU ĐỐ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
I. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM DIỄN XƯỚNG TỤC NGỮ. . . . . . . . . . . . . . . .10
1.Khái niệm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
2. Phân biệt tục ngữ với một số loại khác. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10
2.1. Phân biệt tục ngữ với thành ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.2. Phânbiệttục ngữvới ngạnngữ,cáchngôn,châmngônvàphươngngôn. . . .12
2.3. Tính chất “tiền nghệ thuật” của tục ngữ và câu đố. . . . . . . . . . . . . . . . 12
II. PHÂN LOẠI TỤC NGỮ VIỆT NAM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
1. Các cách phân loại tục ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2. Đặc điểm của hai loại tục ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.1. Loại câu đúc kết tri thức khoa học tự nhiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.2. Loại câu đúc kết tri thức khoa học xã hội kết tri thức KHXH. . . . . . . 14
III. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP TỤC NGỮ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
1. Tính chất cô đúc của tục ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2. Tính chất giàu vần, điệu của tục ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
3. Tính chất đối xứng của tục ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.1. Câu có cấu trúc đối xứng đơn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
3.2. Câu có cấu trúc đối kép. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
4. Các phương thức tạo nghĩa của tục ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
IV. XÊMINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
Chương 3. THẦN THOẠI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
I. ĐỊNH NGHĨA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
II. ĐẶC TRƯNG CỦA THẦN THOẠI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1. Cơ sở lịch sử - xã hội của sự hình thành và phát triển thần thoại. . . . . . . . 20
2. Quan hệ giữa thần thoại và tôn giáo nguyên thuỷ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
III. NỘI DUNG VÀ Ý NGHĨA CỦA THẦN THOẠI. . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
1. Thần thoại suy nguyên giải thích nguồn gốc vũ trụ và tự nhiên. . . . . . . . . 21
2. Thần thoại phản ánh ước mơ sống hoà hợp với tự nhiên và chinh phục
tự nhiên. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3. Thần thoại giải thích nguồn gốc loài người và một số hiện tượng xã hội. . . . . . 23
IV. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT THẦN THOẠI. . . . . . . . . . . . . . 24
1. Thần thoại là sự sáng tạo nghệ thuật không tự giác. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong thần thoại. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3. Kết cấu thần thoại. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
4. Không gian và thời gian nghệ thuật trong thần thoại. . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
V. XÊMINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1. Vấn đề. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2. Hướng dẫn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
TÀI LIỆU THAM KHẢO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
Chương 4. TRUYỀN THUYẾT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
I. ĐỊNH NGHĨA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
II. PHÂN LOẠI TRUYỀN THUYẾT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
II. ĐẶC TRƯNG CỦA TRUYỀN THUYẾT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1. Truyền thuyết phản ánh lịch sử một cách độc đáo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2. Truyền thuyết và nghi lễ, lễ hội. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3. Xu hướng truyền thuyết hoá trong văn học dân gian Việt Nam. . . . . . . . . .35
III. NỘI DUNG VÀ Ý NGHĨA CỦA TRUYỀN THUYẾT. . . . . . . . . . . . . . 36
1. Truyền thuyết anh hùng (thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc). . . . . . . . . . . . . . . . .37
2. Truyền thuyết lịch sử. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
IV. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP CỦA TRUYỀN THUYẾT. . . . . . . . . 39
1. Nhân vật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2. Cốt truyện. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3. Không gian, thời gian nghệ thuật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
V. PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH TÁC PHẨM TRUYỀN THUYẾT. . . . . .44
1. Phân tích dựa trên đặc trưng thể loại. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2. Chú trọng phân tích hình tượng nhân vật, yếu tố hoang đường. . . . . . . . . . 44
3. Mô hình hoá cốt truyện dựa trên các motif, chi tiết nghệ thuật nổi bật. . . . 44
4. Phân tích truyện kể gắn với nghi lễ, lễ hội và các di tích văn hoá - lịch sử. . . . . . 44
VI. XÊMINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
1. Các vấn đề. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
2. Phần hướng dẫn (sinh viên chuẩn bị ở nhà). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
TÀI LIỆU THAM KHẢO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Chương 5. TRUYỆN CỔ TÍCH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
I. ĐỊNH NGHĨA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
II. PHÂN LOẠI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
1. Truyện cổ tích thần kì. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2. Truyện cổ tích sinh hoạt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3. Truyện cổ tích loài vật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
III. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP TRUYỆN CỔ TÍCH. . . . . . . . . . . . . . 54
1. Cốt truyện. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2. Nhân vật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3. Lực lượng thần kỳ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
4. Không gian và thời gian nghệ thuật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
IV. PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH TRUYỆN CỔ TÍCH. . . . . . . . . . . . . . . . 62
V. XÊMINA (1 tiết). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
1. Vấn đề. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2. Hướng dẫn:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
TÀI LIỆU THAM KHẢO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Chương 6. TRUYỆN CƯỜI VÀ TRUYỆN TRẠNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
I. VẤN ĐỀ PHÂN LOẠI TRUYỆN CƯỜI VÀ TRUYỆN TRẠNG. . . . . . . 65
II. TRUYỆN CƯỜI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
1. Định nghĩa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
1.1. Cái đáng cười và cái cười. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
1.2. Truyện cười là gì?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2. Đặc trưng của truyện cười. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3. Phân loại truyện cười. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.1. Trước đây, khi xem truyện trạng là một bộ phận thuộc truyện
cười, người ta căn cứ vào đặc điểm thi pháp, nhất là thi pháp kết cấu,
có thể chia truyện cười làm hai loại: truyện cười không kết chuỗi và
truyện cười kết chuỗi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
3.2. Căn cứ theo nội dung, có thể chia truyện cười làm hai loại: truyện
khôi hài, truyện trào phúng. (Theo một số tác giả chia làm 3 loại:
truyện khôi hài, truyện trào phúng, truyện tiếu lâm). . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
4. Một số đặc điểm thi pháp truyện cười. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.1. Nhân vật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
4.2. Cốt truyện. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70
4.3. Một số thủ pháp gây cười trong truyện cười. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
5. Phương pháp kể và phân tích truyện cười. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
III. TRUYỆN TRẠNG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
1. Định nghĩa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
2. Đặc trưng tiếng cười trong truyện trạng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3. Một số đặc điểm thi pháp truyện trạng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
3.1. Cốt truyện. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
3.2. Nhân vật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.3. Một số biện pháp gây cười. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
4. Phương pháp phân tích truyện trạng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
TÀI LIỆU THAM KHẢO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
Chương 7. CA DAO - DÂN CA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
I. ĐỊNH NGHĨA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
1. Về khái niệm ca dao - dân ca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
2. Mối quan hệ giữa ca dao và dân ca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
3. Ca dao với thơ trong văn học viết. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
4. Phân biệt ca dao với tục ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
II. PHÂN LOẠI CA DAO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
1. Về cấp độ phân loại. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
2. Về các thể loại ca dao. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
III. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP CA DAO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
1. Đặc điểm thể thơ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
2. Đặc điểm ngôn ngữ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
3. Đặc điểm nhân vật trữ tình. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4. Đặc điểm thời gian và không gian nghệ thuật. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
5. Ba thủ pháp biểu hiện của ca dao. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
5.1. Công thức truyền thống trong ca dao. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
5.1.1. Ý nghĩa của việc nghiên cứu công thức truyền thống trong ca dao. . .89
5.1.2. Công thức mở đầu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
5.1.3. Công thức miêu tả thời gian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
5.1.4. Công thức miêu tả không gian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
5.1.5. Biểu tượng trong ca dao. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Câu hỏi ôn tập. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
IV. XÊMINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99
Chương 8. SÂN KHẤU DÂN GIAN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
I. CHÈO SÂN ĐÌNH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
1.1. Quá trình hình thành và phát triển của chèo sân đình (SV tự học). . . . . 100
1.2. Đặc trưng diễn xướng và nội dung chèo sân đình (SV tự học). . . . . . . .100
1.3. Một số đặc trưng nghệ thuật của chèo sân đình. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
1. Chèo - nghệ thuật sân khấu dân gian mang tính tổng hợp. . . . . . . . . . . . . 100
2. Chèo là hình thức sân khấu tự sự. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
3. Tính chất ước lệ, tượng trưng của chèo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
4. Lối diễn ngẫu hứng của chèo sân đình. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Chương 9. VĂN HỌC DÂN GIAN CÁC DÂN TỘC ÍT NGƯỜI Ở
VIỆT NAM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
I. TÌNH HÌNH ĐIỀU TRA, SƯU TẦM VÀ GIỚI THIỆU VHDG CÁC
DÂN TỘC ÍT NGƯỜI Ở VIỆT NAM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
II. SỬ THI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
1. Về khái niệm sử thi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
2. Phân loại sử thi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
3. Một số đặc điểm của sử thi (chủ yếu của sử thi anh hùng). . . . . . . . . . . . 109
3.1. Các đặc điểm nổi bật về hình thức. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
3.2. Các đặc điểm nổi bật về nội dung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
4. Sử thi Đăm Săn (dân tộc Ê Đê). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.1. Giới thiệu chung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4.2. Phân tích nhân vật Đăm Săn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
III. TRUYỆN THƠ DÂN GIAN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
1. Định nghĩa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
2. Phân loại truyện thơ dân gian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
3. Một số đặc điểm nổi bật của truyện thơ dân gian (trong sự đối sánh
với sử thi). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
4. Tiễn dặn người yêu (Xống Chụ Xon Xao) (dân tộc Thái). . . . . . . . . . . . . 116
4.1. Giới thiệu chung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4.2. Phân tích. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
IV. XÊMINA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
CÂU HỎI ÔN TẬP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 Chương 1 DẪN LUẬN (6 tiết LT)
I. KHÁI NIỆM VĂN HỌC DÂN GIAN
1. Về thuật ngữ văn học dân gian
Văn học dân gian xuất hiện khi chưa có văn học viết. Nó là toàn bộ nền
văn học sơ khai của mỗi dân tộc. Khi văn học viết xuất hiện, văn học dân gian
trở thành một trong hai bộ phận của nền văn học dân tộc. Hai bộ phận đó vừa
song song tồn tại vừa tác động, ảnh hưởng lẫn nhau. Ở Việt Nam, văn học dân
gian luôn đóng vai trò là ngọn nguồn nuôi dưỡng văn học viết.
Trước đây, bộ phận văn học mà ngày nay được gọi bằng thuật ngữ văn
học dân gian đã có những tên gọi khác nhau để phân biệt với văn học viết như:
văn học truyền miệng hay văn chương truyền khẩu (1), văn chương bình dân (2)
(phân biệt với văn học thành văn, văn học bác học, tức là văn học viết). Cách gọi
này chỉ chú ý đến sự khác biệt về tác giả và phương thức truyền miệng của văn
học dân gian ng diện nào đó của đối tượng mà không bao hàm những nét bản
chất của nó, thể hiện khuynh hướng đồng nhất bản chất đối tượng này với văn
học viết. Sau thập kỉ năm mươi của thế kỉ XX, ở nước ta đã xuất hiện một thuật
ngữ khác để chỉ bộ phận văn học này: văn học dân gian (VHDG).
Cùng với quá trình nhận thức ngày càng sâu sắc đối tượng nghiên cứu là
VHDG, trong những thập kỉ cuối thế kỉ XX, ở nước ta lại xuất hiện một số thuật
ngữ khác có liên quan tới VHDG như: folklore, văn hóa dân gian, văn nghệ dân
gian. Folklore là thuật ngữ do nhà nhân chủng học người Anh William Thoms
đưa ra trong bài báo Folklore (đăng trên tạp chí Athenneum số 982 ngày 22/ 8/
1846) dùng để chỉ toàn bộ di tích văn hóa vật chất và chủ yếu là những di tích
văn hóa tinh thần có liên quan đến văn hóa vật chất như “phong tục, việc cúng
tế, ca dao, cách ngôn…”. (Trong tiếng Anh, từ folk có nghĩa là nhân dân, còn
lore là trí khôn, sự hiểu biết, tri thức. Vậy theo nghĩa gốc, folklore được hiểu là 1
toàn bộ những sáng tạo văn hóa vật chất và tinh thần thể hiện trí tuệ, tri thức của
nhân dân. Theo cách hiểu này thì thuật ngữ folklore trùng với thuật ngữ văn hóa
dân gian. Có thể biểu hiện mối quan hệ giữa văn hóa dân gian, văn nghệ dân
gian và văn học dân gian bằng sơ đồ như sau: Văn hóa dân gian (folklore) Văn hóa vật thể Văn hóa phi vật thể Văn nghệ dân gian Nghệ thuật tạo hình Nghệ thuật biểu diễn Nghệ thuật ngôn từ (Văn học dân gian)
2. Văn học dân gian là gì
Từ sơ đồ trên, chúng ta có thể định nghĩa văn học dân gian dựa trên đặc
trưng của đối tượng và mối quan hệ giữa nó với văn nghệ dân gian, văn hóa dân
gian: Văn học dân gian là một loại nghệ thuật ngôn từ do tập thể nhân dân lao
động sáng tác và lưu truyền bằng miệng từ đời này sang đời khác, là thành tố
quan trọng trong tổng thể văn hóa dân gian mang tính nguyên hợp.
II. ĐẶC TRƯNG CỦA VĂN HỌC DÂN GIAN
1. Văn học dân gian là một loại nghệ thuật nguyên hợp
Tính nguyên hợp là một trong những đặc trưng cơ bản của văn học dân
gian, thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa văn học dân gian với tổng thể văn hóa
dân gian. Nguyên hợp (primitive synthesy) là sự dính kết ngay từ ban đầu của
các loại hình khác nhau trong sự sáng tạo văn hoá. Đó là sự kết dính tự nhiên, 2
vốn có của các yếu tố, khi các yếu tố này chưa từng bị phân hóa. Tính nguyên
hợp trong văn học dân gian thể hiện đa dạng về nội dung, hình thức và trên tất cả các thể loại.
Trong văn học dân gian chưa có sự tách rời giữa các hình thái ý thức xã
hội khác nhau như: triết học, tôn giáo, khoa học, nghệ thuật. Sự hoà lẫn này có
nguồn gốc sâu xa từ nhận thức nguyên hợp của người nguyên thuỷ, khi xã hội
chưa có sự phân công lao động giữa lao động chân tay và lao động trí óc, theo
đó nghệ thuật chưa trở thành một hoạt động chuyên môn hoá. Văn học dân gian
không chỉ là văn học, mà còn là một lĩnh vực rộng hơn rất nhiều, đó là văn hoá.
Đây là chỗ văn học dân gian phân biệt với văn học viết. Thần thoại, thể loại ra
đời trong buổi sơ khai của lịch sử văn minh nhân loại được xem là hình thái ý
thức tinh thần đầu tiên của loài người. Thần thoại trước hết là khoa học, là tôn
giáo, triết học, là quan niệm của người nguyên thuỷ về tự nhiên, vũ trụ và con
nguời, sau đó mới là nghệ thuật. Đẻ đất đẻ nước là một phần của mo cúng (tang
ca) trong lễ thức tang ma của người Mường, nhằm dẫn dắt linh hồn người chết
trở về với tổ tiên, với mường ma cội nguồn đã khai sinh dân tộc Mường. Bài mo
vừa là tín ngưỡng, tôn giáo nguyên thuỷ của người Mường, vừa là nhận thức sơ
khai, hồn nhiên về sự hình thành của vũ trụ, muôn loài, của loài người nói chung
và người Mường nói riêng… Không chỉ thần thoại mà ngay cả những thể loại ra
đời và tiếp tục phát triển về sau như tục ngữ, vè, truyện ngụ ngôn cũng thể hiện
rõ tính nguyên hợp về mặt hình thái ý thức của văn học dân gian.
Văn học dân gian có mối liên hệ chặt chẽ, trực tiếp với hoạt động đời
sống thực tiễn của nhân dân. Văn học dân gian ra đời từ nhu cầu thực tiễn và
chưa tách rời hoạt động lao động và sinh hoạt thực tiễn của nhân dân. Tác phẩm
văn học dân gian không tồn tại bằng văn bản, không được sáng tạo, thưởng thức
bằng hoạt động nghệ thuật chuyên biệt như văn học viết mà gắn chặt với mọi
mặt đời sống sinh hoạt của nhân dân, tham gia vào đời sống sinh hoạt đó như
một thành tố cấu thành tổng thể. Chẳng hạn, áng sử thi - thần thoại Đẻ đất đẻ
nước ban đầu chưa được viết thành sách mà là hình thức diễn xướng mo được 3
thầy cúng hát bên thi hài người chết, một nghi lễ không thể thiếu trong lễ thức
tang ma của người Mường. Như vậy, ở đây, tác phẩm văn học dân gian (mo) và
sinh hoạt đời sống (đám tang) gắn chặt với nhau.
Tính nguyên hợp còn thể hiện ở sự chưa tách rời các loại hình nghệ thuật
khác nhau trong tổng thể folklore, nghĩa là thành phần nghệ thuật ngôn từ gắn
bó chặt chẽ với các loại hình nghệ thuật khác như vũ đạo, âm nhạc, tạo hình…
Tác phẩm văn học dân gian không tồn tại trên hình thức văn bản mà kết hợp với
các loại hình nghệ thuật khác tạo thành một hình thức diễn xướng tổng hợp. Ca
dao xuất hiện và lưu truyền trong hình thức diễn xướng dân ca, kết hợp giữa
phần lời ca, âm nhạc, múa, cử chỉ, động tác, nét mặt… Các hình thức dân ca độc
đáo khắp các vùng miền như Quan họ Bắc Ninh, sli, lượn (dân ca Tày - Nùng)
đều là những hình thức diễn xướng tổng hợp, là sự tổng hoà các hoạt động vật
chất và tinh thần như ẩm thực dân gian, hàng mỹ nghệ, trò chơi dân gian, các
điệu múa dân gian,…trong đó phần nghệ thuật ngôn từ (văn học dân gian) là
một thành tố không thể thiếu.
2. Văn học dân gian có tính sinh hoạt - thực hành và tính biểu diễn
Tính nguyên hợp dẫn tới tính đa chức năng của văn học dân gian. Trong
văn học dân gian, các chức năng nhận thức, chức năng giáo dục, chức năng thẩm
mỹ, chức năng sinh hoạt - thực hành hợp thành một thể thống nhất, trong đó,
chức năng sinh hoạt - thực hành là một đặc trưng cơ bản của văn học dân gian.
Nếu vẻ đẹp của văn học viết và nghệ thuật chuyên môn hoá nói chung là ở tính
thẩm mỹ toát lên từ chỉnh thể kết cấu hình tượng nghệ thuật thì vẻ đẹp của văn
học dân gian trước hết là ở tính ích dụng. Tác phẩm văn học dân gian ngoài mục
đích thẩm mỹ bao giờ cũng phục vụ một mục đích quan trọng, thiết thực hơn:
đáp ứng những nhu cầu nào đó mà đời sống sinh hoạt thực tiễn của nhân dân đặt
ra. Trước khi xuất hiện ý thức về việc làm nghệ thuật thì nguyên nhân nảy sinh
tác phẩm văn học dân gian là phục vụ những lợi ích trong đời sống sinh hoạt
hàng ngày. Thần thoại là nghệ thuật không tự giác của người nguyên thuỷ, vì
thần thoại ra đời nhằm đáp ứng khát vọng nhận thức tự nhiên để chinh phục và 4
cải tạo tự nhiên của người xưa. Hò kéo gỗ, hò chèo thuyền nảy sinh trực tiếp
trong hoạt động lao động kéo gỗ, chèo thuyền, trước hết nhằm giúp các công
việc đó đạt hiệu quả cao hơn, sau đó mới là tính thẩm mỹ toát lên từ vẻ đẹp của
sự kết hợp cả phần lời và âm nhạc, động tác. Những bài hát ru được cất lên khi
các bà mẹ ru con trước hết là đáp ứng mong muốn cho con ngủ nhanh và ngủ
ngon. Đó là biểu hiện của chức năng thực hành và đặc trưng gắn liền với sinh
hoạt thực tiễn của tác phẩm văn học dân gian. Do nảy sinh trực tiếp trong hoạt
động lao động hàng ngày và mang chức năng thực hành nên tác phẩm văn học
dân gian ngay khi ra đời có thể chưa có sự hoàn thiện về mặt hình thức nghệ
thuật, nhưng chính nhờ thế mà loại hình văn học này mang vẻ đẹp hồn nhiên,
trong sáng của một thứ nghệ thuật trước hết không vì mục đích nghệ thuật và tồn
tại hết sức sống động, phong phú, đa dạng, mang hơi thở của cuộc sống.
Tác phẩm văn học dân gian ra đời ngay trong hoàn cảnh sinh hoạt và lao
động hằng ngày và gắn bó trực tiếp với hoạt động thực tiễn của nhân dân. Nghĩa
là tác phẩm văn học dân gian không tồn tại trên văn bản bằng chữ viết như văn
học viết, không được thưởng thức bằng hoạt động đọc thuần tuý mà tồn tại sống
động trong lời nói hằng ngày, trong những câu chuyện kể hằng đêm bên bếp lửa
hay dưới ánh trăng, trong những bài hát ru, những bài hát giao duyên trên đồng
ruộng, trong khi dệt vải, khi đi cắt cỏ, hái củi cùng nhau của các chàng trai cô
gái, hay những đêm diễn chèo, tuồng giữa đông đúc người xem. Sự sáng tạo và
thưởng thức, lưu truyền của văn học dân gian luôn gắn với hoạt động biểu diễn
nghệ thuật mang tính tổng hợp như vậy. Hoạt động này lại diễn ra ngay trong
lao động và sinh hoạt hàng ngày của nhân dân khiến quá trình sáng tác, thưởng
thức, biểu diễn tác phẩm văn học dân gian hết sức sinh động, phong phú. Tính
biểu diễn cũng gắn liền với đặc trưng truyền miệng của văn học dân gian.
3. Văn học dân gian có tính tập thể và tính truyền miệng
Tính tập thể là hình thức đặc trưng về phương thức sáng tạo nghệ thuật
của tác phẩm văn học dân gian. Tập thể không chỉ được hiểu về phương diện lực
lượng sáng tác, bởi lẽ, có những tác phẩm ban đầu có tác giả cụ thể, nhưng nó 5
vẫn được xem là sáng tác tập thể. Bởi vì, dù do ai sáng tác nhưng một khi là tác
phẩm văn học dân gian thì đã trở thành tài sản chung của tập thể, mang tâm lý
sáng tạo tập thể và hình thức, nội dung tác phẩm phải phù hợp với tâm lý tập
thể, với truyền thống thẩm mỹ của nhân dân. Tác phẩm văn học dân gian là
những sáng tác được tập thể nhân dân sáng tác, chấp nhận, lưu truyền, được gia
công sửa chữa của nhiều người từ đời này sang đời khác, được chọn lọc và thử
thách qua không gian và thời gian, vì thế, kết tinh giá trị tinh thần và truyền
thống thẩm mỹ của dân tộc chứ tuyệt đối không phải là sự sáng tạo tuỳ tiện. Mặt
khác, chúng ta không phủ nhận vai trò sáng tạo của cá nhân mà giữa vai trò của
tập thể và vai trò của cá nhân có mối quan hệ gắn bó với nhau. Có những sáng
tác ban đầu do một cá nhân nào đó sáng tạo, nhưng dần dần được nhiều người
tham gia lưu truyền, biểu diễn và “sáng tạo lại” để phù hợp với tâm lí, hoàn cảnh
sử dụng khác nhau thì nó vẫn là tác phẩm văn học dân gian của tập thể nhân dân.
Nhiều nghệ nhân nổi tiếng vẫn được nhân dân lưu truyền và ghi nhận công lao
của họ đối với việc sáng tác và lưu giữ kho tàng văn học dân gian.
Văn học dân gian được sáng tác và lưu truyền bằng miệng. Trước đây,
người ta thường lý giải tính truyền miệng của văn học dân gian là bởi loại hình
nghệ thuật ngôn từ này ra đời khi chưa có chữ viết. Nhân dân lao động không có
chữ viết nên phải ghi bằng trí nhớ, biểu diễn, phổ biến bằng cách truyền miệng
(ngôn ngữ nói). Thực ra, không nên giới hạn thuộc tính truyền miệng ở mặt hình
thức sáng tác và lưu truyền. Tính truyền miệng là đặc trưng bản chất của văn
học dân gian, gắn liền với tính tập thể, tính biểu diễn và đặc điểm không tách rời
môi trường sinh hoạt của hình nghệ thuật đặc thù này. Do quá trình sáng tạo và
tiếp nhận mang tâm lý tập thể, mọi người đều ý thức nó là của chung, đều có
quyền tự do tham gia sáng tạo, sửa chữa, lưu truyền sáng tác văn học dân gian
mà không nhất thiết phải giữ nguyên văn bản ban đầu và cũng không nhất thiết
phải nhớ tên người sáng tác cụ thể. Mặt khác, hoạt động biểu diễn (đồng thời là
hoạt động sáng tác) trực tiếp trong hoàn cảnh lao động, sinh hoạt hàng ngày rất
phù hợp với hình thức truyền miệng. Như vậy, việc sáng tác và lưu truyền bằng 6
miệng không phải là hạn chế về mặt chữ viết mà nó thể hiện sự linh hoạt, phong
phú, thuận tiện và những đặc thù riêng của loại hình nghệ thuật không chuyên này.
Hệ quả của tính truyền miệng và tính tập thể là tính dị bản và công thức
truyền thống của văn học dân gian. Tác phẩm văn học dân gian không phải là
những văn bản cố định như văn học viết mà là một quá trình sáng tạo liên tục,
mỗi lần biểu diễn có thể xem là một lần sáng tạo lại. Quá trình đó khiến một tác
phẩm văn học dân gian có thể có nhiều bản kể khác nhau phân bố theo không
gian hoặc thời gian, giữa chúng vừa có yếu tố bất biến vừa có yếu tố dị biến.
Chẳng hạn bài ca dao sau tồn tại hai dị bản ở hai địa phương khác nhau:
Đường vô xứ Huế quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh họa đồ
Đó là câu hát của người xứ Huế. Nhưng khi ra Nghệ Tĩnh thì người xứ này lại đổi lại là:
Đường vô xứ Nghệ quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh họa đồ
Hay như truyện Tấm Cám của người Việt cũng có nhiều bản kể khác nhau:
bản kể của Nguyễn Đổng Chi sưu tầm; bản kể của Phan Ngọc, bản kể của
Landes,…giữa chúng có khác nhau ở một số chi tiết, đặc biệt là ở cách kết thúc truyện.
Ngoài sự tồn tại nhiều bản kể khác nhau của cùng một tác phẩm, trong
văn học dân gian còn có hiện tượng trùng lặp các yếu tố ngôn ngữ, hình thức
diễn đạt giữa các tác phẩm cùng thể loại, hoặc thậm chí khác thể loại. Đó là
công thức truyền thống trong văn học dân gian. Nếu văn học viết đề cao phẩm
chất sáng tạo cá nhân độc đáo thì văn học dân gian, do tâm lý sáng tạo tập thể,
tính biểu diễn và tính ứng tác lại ưu thích lối diễn đạt truyền thống, dễ nhớ, dễ
tiếp nhận, chấp nhận sự kế thừa những kiểu mẫu diễn đạt quen thuộc. Tác phẩm
văn học dân gian là sự kết hợp giữa yếu tố bất biến và khả biến, giữa truyền
thống và ứng tác, giữa sự kế thừa và tính sang tạo, vừa quen thuộc dễ hiểu lại
vừa mới lạ, hấp dẫn. Do vậy, sự lặp lại của các mô típ, các công thức trong các
tác phẩm văn học dân gian là phổ biến. 7
III. VẤN ĐỀ PHÂN LOẠI VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM
Phân loại văn học dân gian là một công việc quan trọng, vì thể loại trong
văn học dân gian được xem là đơn vị cơ bản trong mọi công việc nghiên cứu.
Nhìn chung, các nhà nghiên cứu văn học dân gian ở nước ta cũng như nhiều
nước trên thế giới xác định hệ thống thể loại văn học dân gian theo ba cấp độ
chính: loại, thể loại và tiểu loại. Việc phân loại dựa trên bốn tiêu chí: đề tài,
chức năng sinh hoạt - thực hành, phương thức diễn xướng và đặc điểm thi pháp.
Tuy nhiên, mỗi nhà khoa học khi phân loại đã dựa vào một số tiêu chí để đưa ra
những cách phân loại khác nhau 1.
Trong cuốn giáo trình Văn học dân gian Việt Nam, tập 2 (Nxb GD, 1990),
Hoàng Tiến Tựu đưa ra bảng phân loại dựa trên tiêu chí về phương thức diễn
xướng và phương thức phản ánh. Cách phân loại này tuy còn khái quát nhưng
khá rõ ràng và phù hợp với hướng tiếp cận các thể loại từ trước tới nay. Hình thức Phương thức Loại hình Các thể loại VHDG biểu diễn phản ánh chủ (nhóm) Thể loại chủ yếu yếu I Nói Luận lý Tục ngữ, câu đố II Kể Tự sự
Các loại truyện kể dân gian, vè III Hát Trữ tình Các loại ca dao, dân ca IV Diễn
Kịch (Sân khấu Các loại trò diễn dân gian dân gian) (chèo, tuồng đồ)
IV. HIỆN TƯỢNG GIAO THOA THỂ LOẠI TRONG VĂN HỌC DÂN GIAN VIỆT NAM
Giao thoa thể loại là hiện tượng có sự đan xen giữa yếu tố đặc trưng của
hai hoặc hơn hai thể loại khác nhau trong cùng một tác phẩm văn học dân gian,
ở đó, ranh giới giữa các thể loại bị mờ. Tác phẩm vừa mang đặc trưng của thể
loại này vừa mang đặc trưng của thể loại kia. Hiện tượng giao thoa thể loại có
thể diễn ra giữa thần thoại và truyền thuyết (truyện Bọc trăm trứng, truyện Sơn
1 Xem cách phân loại của Đỗ Bình Trị trong cuốn Văn học dân gian Việt Nam, tập 1, Nxb Giáo dục, H. 1991; của Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên trong Văn học dân gian
Việt Nam, Nxb Giáo dục, H.2006. 8
Tinh, Thuỷ Tinh); giữa thần thoại với cổ tích (Thạch Sanh, Sọ Dừa), giữa truyền
thuyết và cổ tích (Chử Đồng Tử, An Dương Vương và Mỵ Châu, Trọng Thuỷ),
giữa cổ tích và truyện cười (Em bé thông minh)…
Giao thoa thể loại là hiện tượng phổ biến trong VHDG, bắt nguồn từ tính
tập thể, truyền miệng, tính truyền thống và ứng tác, từ bản chất văn hóa của văn
học dân gian. Tác giả dân gian trong sự sáng tạo tự do không có ý thức phân
định thể loại rạch ròi như công việc của các nhà nghiên cứu. Điều này dẫn đến
tính tương đối về kết cấu thể loại trong văn học dân gian. Khi nghiên cứu tác
phẩm VHDG cần bóc tách các lớp lịch sử - văn hóa đan xen trong từng câu truyện kể. TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Cao Huy Đỉnh, Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam. Nxb KHXH, H. 1976.
2. Đinh Gia Khánh (cb), Văn học dân gian Việt Nam (tái bản lần thứ X). Nxb Giáo dục, H.2006.
3. Lê Chí Quế (cb), Văn học dân gian Việt Nam (in lần thứ VI). Nxb ĐHQGHN, H.2004
4. Hoàng Tiến Tựu, Văn học dân gian Việt Nam, tập 2. Nxb Giáo dục, H. 1990.
5. Đỗ Bình Trị, Văn học dân gian Việt Nam, tập 1. Nxb Giáo dục, H.1991. CÂU HỎI ÔN TẬP
1. Hãy làm sáng tỏ mối quan hệ giữa thuật ngữ văn học dân gian và thuật
ngữ folklore (hiểu theo nghĩa rộng là toàn bộ sáng tạo văn hóa dân gian) và thuật ngữ văn nghệ dân gian.
2. Trình bày các đặc trưng của văn học dân gian (có dẫn chứng).
3. Tập hợp một số cách phân loại văn học dân gian Việt Nam của một số nhà nghiên cứu.
4. Hiện tượng giao thoa thể loại trong văn học dân gian là gì? Phân tích
một truyện có hiện tượng này. 9 Chương 2
TỤC NGỮ VÀ CÂU ĐỐ (03 tiết LT)
I. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM DIỄN XƯỚNG TỤC NGỮ 1. Khái niệm
Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, súc tích thường có vần, điệu do
nhân dân lao động sáng tạo ra nhằm đúc kết kinh nghiệm, truyền thụ tri
thức và giàu tính triết lý dân gian.
Định nghĩa này tuy chưa thật hoàn chỉnh nhưng đã khái quát đặc trưng
của thể loại tục ngữ trên các phương diện: hình thức, chức năng, tác giả và tính
chất. khi nêu đặc điểm về hình thức, trong định nghĩa trên có chỗ cần lưu ý: nói
“tục ngữ thường có vần” nghĩa là: thông thường tục ngữ là câu nói có vần như
các câu: ăn vóc học hay, cái nết đánh chết cái đẹp, v.v…Tuy nhiên, ở thể loại
này cũng có những câu không vần như: ăn quả nhớ kẻ trồng cây, chạy trời
không khỏi nắng .v.v… Theo số liệu thống kê đáng tin cậy, trong cuốn Tục ngữ
việt nam do Chu Xuân Diên, Lương Văn Đang và Phương Tri biên soạn, NXB
KHXH 978 có tất cả 4.256 câu, trong đó có tới 1.493 câu không vần, chiếm tỷ lệ khoảng 35%.
(Ngoài định nghĩa trên, sinh viên cần tìm thêm một số định nghĩa khác về
tục ngữ của các nhà folklore học trong và ngoài nước bởi vì có bao nhiêu người
nghiên cứu tục ngữ có tên tuổi thì có bấy nhiêu định nghĩa về nó được đưa ra).
Về phương thức diễn xướng, tục ngữ thường được nói trong lời nói giao
tiếp gắn với những ngữ cảnh
2. Phân biệt tục ngữ với một số loại khác
2.1. Phân biệt tục ngữ với thành ngữ Lấy hai ví dụ:
- Năng nhặt, chặt bị (tục ngữ)
- Nhà rách, vách nát (thành ngữ) 10
để tìm hiểu sự khác nhau giữa hai loại đó.
Về hình thức diễn đạt hoàn toàn giống nhau: cả hai ví dụ dẫn ra đều ngắn
gọn, súc tích (chỉ có 4 âm tiết), đều có vần, cách gieo vần như nhau và đều có
nhịp điệu. Do có sự giống nhau về hình thức như vậy, nhất là ở bộ phận thành
ngữ và tục ngữ bốn âm tiết cho nên giữa hai loại đó nhiều khi khó phân biệt và
thường được dùng một cách lẫn lộn. Trước đây, trong cuốn Tục ngữ, phong dao,
ông Nguyễn Văn Ngọc (tác giả cuốn sách) không chú ý phân biệt tục ngữ với
thành ngữ và gọi cả hai bằng tên chung là tục ngữ. Sau đó ông Dương Quảng
Hàm trong cuốn Việt Nam văn học sử yếu đã chú ý phân biệt thành ngữ và tục
ngữ. Theo ông: “một câu tục ngữ tự nó phải có một ý nghĩa đầy đủ hoặc khuyên
răn, hoặc để chỉ bảo điều gì, còn thành ngữ chỉ là lời nói có sẵn để ta tiện dùng
mà diễn một ý gì hoặc tả một trạng thái gì đó cho có màu mè” (s.đ.d, trang 15).
Dựa vào ý kiến đó của Dương Quảng Hàm, chúng ta có thể phân biệt tục
ngữ với thành ngữ bằng tiêu chí chức năng.
Xét về chức năng ngữ pháp thì tục ngữ là một câu hoàn chỉnh (có thể là
câu đặc biệt), còn thành ngữ là cụm từ cố định. tục ngữ có chức năng thông báo;
thành ngữ có chức năng định danh.
Xét về chức năng xã hội: tục ngữ được dùng để đúc kết kinh nghiệm,
truyền thụ tri thức và nói như Dương Quảng Hàm “nhằm khuyên răn, chỉ bảo
điều gì”. Tục ngữ là những phán đoán. Còn thành ngữ được dùng với mục đích
để cho lời nói màu mè, bóng bẩy. Mỗi thành ngữ tương ứng với một khái niệm.
chẳng hạn, thành ngữ chân lấm, tay bùn tương đương với khái niệm “lam lũ”.
Trở lại hai ví dụ trên, ta thấy: nếu câu Năng nhặt, chặt bị là một thông báo
hoàn chỉnh, đưa ra một phán đoán là khuyên con người nên cần cù, chịu khó,
biết tích lũy thì Nhà rách, vách nát là cụm từ cố định, nó diễn tả khái niệm “nghèo nàn”.
Nhằm khái quát sự khác nhau giữa tục ngữ với thành ngữ, ngạn ngữ của
người nga có câu: Thành ngữ là hoa, tục ngữ là quả. Tục ngữ và thành ngữ có
thể ví như anh em sinh đôi của bà mẹ lao động. Tuy hình thức bên ngoài của hai 11
đứa con tinh thần này rất giống nhau nhưng mỗi đứa có vai trò, nhiệm vụ riêng
đối với con người và cuộc sống của con người. Tục ngữ là đối tượng nghiên cứu
của lĩnh vực văn học, thành ngữ là đối tượng nghiên cứu của lĩnh vực ngôn ngữ
học (xem thêm bài học về thành ngữ ở bộ môn ngôn ngữ).
2.2.Phânbiệttụcngữvớingạnngữ, cáchngôn,châm ngônvà phươngngôn
(Xem cuốn: Thuật ngữ nghiên cứu văn học, Lê Bá Hán, Nguyễn Khắc Phi,
Trần Đình Sử (đồng chủ biên), NXB Giáo dục, tái bản lần hai, 2007).
Đối với phương ngôn (khác với phương ngữ là khái niệm của ngôn ngữ
học), giữa tục ngữ và nó thường có sự đồng nhất nếu quan niệm phương ngôn
theo nghĩa rộng: địa phương là cả một quốc gia, một dân tộc. Do có sự đồng
nhất này nên trong báo Nam Phong số 52, năm 1920 có người đã dày công ghép
rất nhiều câu tục ngữ và thành ngữ với nhau làm thành bài phú 100 vận và được
gọi là bài phú phương ngôn.
2.3. Tính chất “tiền nghệ thuật” của tục ngữ và câu đố
Tục ngữ và câu đố là loại nghệ thuật chưa phải là nghệ thuật đích thực
như truyện cổ tích, ca dao. Thể loại này vừa là nghệ thuật vừa là khoa học, tri
thức kinh nghiệm, nhận thức của nhân dân về đời sống. Nhân dân lao động sáng
tạo ra tục ngữ không nhằm mục đích làm nghệ thuật mà chỉ phát ra những lời
nói có hình ảnh, ít nhiều mang màu sắc nghệ thuật. Hình tượng trong tục ngữ chỉ
mới là hình tượng ngữ ngôn, tương đương với hình ảnh. Các phát ngôn trong tục
ngữ là cơ sở để tạo ra hình thức diễn đạt trong một số thể loại khác như thể lục
bát trong ca dao, lối nói có vần trong thể loại vè v.v… Vì lẽ đó, giới nghiên cứu
VHDG đều thống nhất cho rằng: tục ngữ là thể loại có tính chất “tiền nghệ
thuật” (trước khi có nghệ thuật đích thực). Nó vừa là nghệ thuật vừa không phải là nghệ thuật.
II. PHÂN LOẠI TỤC NGỮ VIỆT NAM
1. Các cách phân loại tục ngữ
Trong việc phân loại tục ngữ nước nhà, các nhà folklore học việt nam
đã dựa trên các tiêu chí khác nhau, dẫn tới đưa ra kết quả phân loại không 12 giống nhau.
Có người phân loại tục ngữ bằng tiêu chí hình thức. Dựa trên tiêu chí này,
tục ngữ việt nam được chia thành hai loại: tục ngữ có vần và tục ngữ không có
vần. Cũng dựa trên tiêu chí cấu trúc câu (hình thức), người ta thấy tục ngữ gồm
2 loại: câu có cấu trúc đối xứng đơn và câu có cấu trúc đối xứng kép (đặc điểm
của từng loại sẽ được xem xét ở phần thi pháp tục ngữ trong bài giảng này).
Có người phân loại tục ngữ bằng tiêu chí nội dung. Căn cứ vào nội dung
phản ánh, tục ngữ được chia làm hai loại: loại câu đúc kết tri thức khoa học tự
nhiên và loại câu đúc kết tri thức khoa học xã hội. Hai loại này có đặc điểm gì
nổi bật xét về nghĩa của chúng ?
2. Đặc điểm của hai loại tục ngữ
2.1. Loại câu đúc kết tri thức khoa học tự nhiên
Loại tục ngữ này bao gồm những câu mà nội dung của chúng đúc kết kinh
nghiệm về lao động sản xuất, về dự đoán thời tiết, về một số ngành nghề phụ
v.v… Về lao động, sản xuất, có những câu đúc kết kinh nghiệm trồng lúa, trồng
khoai, gieo vừng v.v…; kỹ thuật canh tác, chọn giống gia súc; trong đó kinh
nghiệm trồng lúa chiếm số lượng nhiều nhất.
(Sinh viên tự tìm một số dẫn chứng để chứng minh).
Tất cả các kinh nghiệm đó tuy chưa phải là một bản thống kê khoa học
nhưng đã được thực tiễn xác minh là đúng. Có một số kinh nghiệm giúp con
người có khả năng dự báo về việc được mùa hay mất mùa: được mùa cau, đau
mùa lúa; được mùa lúa, úa mùa cau; về sự thay đổi thời tiết: mùa hè đang nắng
cỏ gà trắng thì mưa, cầu vòng mống cụt không lụt thì bão v.v…
Đối với một số nghề phụ, tục ngữ đúc kết kinh nghiệm của những người
làm thợ cưa, thợ may, thợ mộc, thợ rèn v.v… Chẳng hạn như câu: Thợ may ăn
giẻ, thợ vẽ ăn hồ, thợ mộc ăn dăm khô, thợ rèn ăn cứt sắt. Câu này nói tới sự
thật là làm nghề nào ăn nghề nấy với tâm lý phê phán, chê bai.
Tất cả các câu tục ngữ đúc kết tri thức về khoa học tự nhiên đều là những
câu chỉ có một nghĩa. Đó là nghĩa cụ thể, nghĩa trực tiếp mà loại tục ngữ này 13