BIÊN DỊCH ANH-VIỆT: KHÁI NIỆM, TÍNH CHẤT VÀ KỸ NĂNG CẦN CÓ

BÀI 1. KHÁI NIỆM VỀ DỊCH THUẬT
1. TÍNH CHẤT CỦA DỊCH THUẬT
Phiên dịch là chiếc cầu nối giúp cho những người không nói cùng một ngôn
ngữ có thể hiểu được điều mà người khác diễn đạt. Nói cách khác, phiên dịch là
đem thông tin được diễn đạt bằng ngôn ngữ này (gọi là ngôn ngữ nguồn) diễn
đạt lại bằng ngôn ngữ khác (gọi là ngôn ngữ đích). Nhờ có phiên dịch mà hầu
hết mọi người đến từ các nước khác nhau, nói các ngôn ngữ khác nhau có thể
giao lưu và hiểu được nhau. Trong xã hội thông tin ngày nay, phiên dịch càng có vai trò quan trọng hơn.
Phiên dịch có 2 hình thức: dịch nói và dịch viết. Dịch nói là sự chuyển đổi
giữa 2 ngôn ngữ trong việc diễn đạt cùng một thông tin; dịch viết là sự chuyển
đổi giữa 2 loại văn tự trong việc diễn đạt cùng một thông tin. Dịch nói và dịch
viết khác nhau về hình thức, nhưng tính chất thì giống nhau, quá trình phiên dịch
về cơ bản cũng giống nhau. Hai hình thức phiên dịch này có những điểm giống
và khác nhau. Một người phiên dịch đạt chuẩn về dịch nói cũng có thể đảm
nhiệm công việc về dịch viết. Đào tạo người phiên dịch nên kết hợp huấn luyện
cả dịch nói lẫn dịch viết để hai hình thức phiên dịch này bổ sung cho nhau.
Người phiên dịch nếu không có một nền tảng dịch viết vững chắc thì rất khó
nâng cao kỹ năng dịch nói. Vì vậy, khi đào tạo người phiên dịch, cần phải coi
trọng việc huấn luyện dịch viết, coi đó là bàn đạp để phát triển kỹ năng dịch nói của người phiên dịch.
Dù là dịch nói hay dịch viết, mục đích của phiên dịch vẫn là diễn đạt lại ý
tưởng của người khác bằng ngôn ngữ đích với độ chính xác tối đa, không phải là
dùng lời của người dịch để thay thế ý tưởng của người khác. Tính chất này xác
định vai trò “nói thay người khác” của người phiên dịch, chuyển tải thông tin
một cách trung thực chứ không được phép tuỳ tiện sửa đổi ý tưởng của người
khác. Vì vậy việc phiên dịch thành công hay thất bại hoàn toàn phụ thuộc vào ý
tưởng thể hiện bằng ngôn ngữ đích có chính xác với ý tưởng thể hiện bằng ngôn
ngữ nguồn hay không. Đây cũng chính là tiêu chí để đánh giá công việc dịch thuật.
2. QUÁ TRÌNH DỊCH THUẬT
Phiên dịch là một quá tình từ nắm bắt ý tưởng đên diễn đạt ý tưởng đó bằng
một ngôn ngữ khác. Lấy dịch viết làm ví dụ, khi dịch một bài văn, trước hết
người dịch phải hiểu được văn bản gốc, sau đó mới dịch qua ngôn ngữ đích.
Như vậy, rõ ràng khả năng hiểu ngôn ngữ nguồn là tiền đề, là cơ sở để diễn đạt 1
lại bằng ngôn ngữ đích. Chỉ có hiểu đúng mới có thể dịch đúng, còn hiểu sau chỉ
có thể dịch sai mà thôi. Trong việc dịch với tiếng Anh là ngôn ngữ nguồn hay
ngôn ngữ đích, bạn cần có trình độ tiếng Anh cao và kiến thức sâu rộng. Để hiểu
thấu đáo một văn bản tiến Anh, bạn cũng cần dùng đến các loại từ điển, thông
qua phán đoán dựa trên logíc của mạch văn, nhờ vậy mà hạn chế được việc hiểu sai.
Mục đích cuối cùng của việc dịch là giúp độc giả hiểu được nguyên bản.
Chất lượng của công việc dịch thuật có ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng của
bản dịch. Việc hiểu đúng nguyên bản chưa thể đảm bảo có một bản dịch tốt,
điều đó còn phụ thuộc vào khả năng diễn đạt của người dịch bằng ngôn ngữ đích.
Cấu trúc ngữ pháp tiếng Anh và tiếng Việt rất khác nhau. Bạn cần phải thoát ra
khỏi sự ràng buộc về cấu trúc tiếng Anh, sử dụng cách diễn đạt quen thuộc trong
tiếng Việt để dịch. Trong trường hợp này, kỹ năng diễn đạt tiếng Việt là chìa khoá thành công.
Trong quá trình phiên dịch, hiểu và diễn đạt là hai khâu luôn tồn tại cạnh
nhau. Hiểu chính xác văn bản gốc, sử dụng cấu trúc phù hợp trong ngôn ngữ
đích để diễn đạt lại chính xác văn bản gốc. Làm được như vậy mới có thể xem là
đã hoàn thành nhiệm vụ phiên dịch.
3. TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ BẢN DỊCH
Tiêu chí của dịch thuật là thước đo chất lượng phiên dịch. Một bản dịch tốt
là bản dịch diễn đạt văn bản gốc chính xác và tự nhiên.
Nói về tiêu chí dịch thuật, từ cuối thế kỷ XIX, dịch giả Nghiêm Phúc đã
nêu ra 3 tiêu chí là “tín – đạt – nhã”. Về sau Lỗ Tấn đề xướng 2 tiêu chí là ‘tín’
và ‘thuận’. Cho đến nay, giới dịch giả đều công nhận 2 tiêu chí là ‘trung thực’
và ‘thông suốt’. Cách gọi các tiêu chí có khác nhau qua các thời kỳ, nhưng về cơ
bản là giống nhau. ‘Tín’ hay ‘trung thực’ là yêu cầu bản dịch phải chính xác như
nguyên bản, không được tuỳ tiện sửa đổi nội dung của nguyên bản. Ở một mức
độ cao hơn, bản dịch không chỉ bảo toàn nội dung của nguyên bản mà còn phải
thể hiện đúng phong cách của nguyên bản. Còn ‘thuận’ hay ‘thông suốt’ là yêu
cầu bản dịch có cách hành văn suôn sẻ, hình thức phù hợp với cách diễn đạt
thông dụng trong ngôn ngữ đích. Nói cách khác, đọc bản dịch không có cảm
giác thiếu tự nhiên, đọc vào là biết ngay đó là văn dịch. Còn tiêu chí ‘nhã’ mà
Nghiêm Phúc nêu ra thì cho đến nay các dịch giả vẫn chưa thống nhất ý kiến,
mỗi người hiểu theo một cách khác nhau. Do đó, chúng ta không thể lấy 1 tiêu
chí không được xác định rõ ràng để đánh giá chất lượng của bản dịch. Riêng 2
chúng tôi thì cho rằng bản dịch chỉ cần đạt được bốn chữ ‘trung thực thông suốt’ là đạt yêu cầu.
Trung thực và thông suốt dùng làm tiêu chí đánh giá bản dịch nên là một
thể thống nhất chứ không phải hai tiêu chí riêng lẻ trong việc đánh giá bản dịch.
Nghĩa là một bản dịch tốt phải trung thành với nội dung và phong cách của
nguyên bản, đồng thời đọc lên phải nghe thông suốt tự nhiên. Nếu bản dịch sai
với ý tưởng của nguyên bản thì dù lối hành văn trau chuốt đến mấy cũng bằng
vô dụng; ngược lại, lối hành văn cứng nhắc, cố trung thành với nguyên bản đến
mức đọc lên nghe ngô nghê cũng không được gọi là bản dịch hay được. Do đó,
bản dịch cần đạt cả hai tiêu chí này.
4. PHƯƠNG PHÁP DỊCH THUẬT
Để bản dịch đạt được tiêu chí trung thực thông suốt, người dịch phải luôn
tự hỏi: dịch như thế nào, nghĩa là phải chọn cách dịch nào để diễn đạt chính xác
ý tưởng của nguyên bản.
Người mới làm quen với công việc dịch thuật, do những giới hạn về kiến
thức và trình độ ngôn ngữ nên thường có khuynh hướng dịch từng từ từng câu.
Nghĩa là chọn phương pháp đối chiếu dịch từng từ từng câu một. Họ lầm tưởng
làm như thế là ‘trung thành với nguyên bản’ mà không biết rằng ngoài một số ít
từ căn bản, từ vựng thuộc hai ngôn ngữ khác nhau hiếm có trường hợp đồng
đẳng hoàn toàn về ngữ nghĩa. Vì vậy phương pháp dịch đối chiếu như thế nếu
không cho ra một bản dịch ngô nghê đến buồn cười thì cũng rơi vào lối hành
văn lủng củng. Kiểu dịch cứng nhắc như thế không diễn đạt được ý tứ một cách
rõ ràng, đừng nói đến việc trung thành với nguyên bản.
Ngược lại, một số người có khuynh hướng dịch bừa, nghĩa là chưa hiểu hết
ý nhĩa của nguyên bản mà cứ phóng bút dịch bừa, khi thì đoán mò ý tưởng của
nguyên bản, khi thì lược bớt những chỗ khó hiểu, hoặc tuỳ tiện thêm mắm dặm
muối. Đây là kiểu dịch vô trách nhiệm, vi phạm nguyên tắc dịch thuật cơ bản, cần phải tránh.
Phiên dịch đúng nghĩa là dịch ý. Eugene A. Nida, dịch giả đương đại Mỹ
nói rất hay” ‘Translation means translating meaning.’ (dịch thuật nghĩa là
chuyển ý). Phương pháp dịch bảo toàn hình thức ngôn ngữ của nguyên bản (từ
ngữ, cấu trúc câu, biện pháp tu từ …), đồng thời bản dịch diễn đạt chính xác ý
tưởng của nguyên bản, lối hành văn sáng sủa rõ ràng, phù hợp với văn phạm của
ngôn ngữ đích, phương pháp dịch này gọi là dịch trực tiếp. Phương pháp dịch
trực tiếp có sự khác biệt về bản chất với phương pháp dịch đối chiếu. Dịch trực 3
tiếp là phương pháp dịch thực thụ, còn dịch đối chiếu vi phạm tôn chỉ của phiên
dịch là dịch ý. Phiên dịch cốt chuyển tải được ý tưởng của nguyên bản, không
phải là tái hiện nguyên bản dưới lớp vỏ của ngôn ngữ khác.
Tuy nhiên, do sự khác biệt về đặc trưng giữa ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ
đích, nên đôi khi phương pháp dịch trực tiếp không thể áp dụng được. Trong
trường hợp đó, người dịch phải tìm cách thoát khỏi cấu trúc câu trong nguyên
bản, dùng cấu trúc câu khác trong ngôn ngữ đich để diễn đạt lại ý tưởng đó. Vì
vậy, người dịch phải hiểu thấu đáo nguyên bản, trên cơ sở đó sử dụng kỹ năng
diễn đạt ngôn ngữ đích của mình để diễn đạt lại ý tưởng của nguyên bản.
Phương pháp dịch này gọi là dịch ý. Trong dịch ý, người dịch phải hiểu bao quát
ý nghĩa của cả câu, thậm chí cả đoạn để diễn đạt lại cho chính xác, không được
thêm bớt hay thay đổi ý tưởng của nguyên bản, nếu không sẽ rơi vào lối dịch
bừa như chúng tôi đã nêu ở trên.
Thông thường, một bản dịch không thể chỉ dùng một phương pháp dịch
trực tiếp hay dịch ý. Phương pháp dịch trực tiếp rất tốt, nó bảo toàn được lối
hành văn của nguyên bản, chỉ khi nào không thể dịch trực tiếp mới chọn phương pháp dịch ý.
5. KỸ NĂNG CẦN CÓ CỦA NGƯỜI DỊCH
Công việc dịch thuật đòi hỏi ở người dịch nhiều kỹ năng. Trước hết, đó là
trình độ ngôn ngữ (cả ngôn ngữ nguồn – tiếng Anh và ngôn ngữ đích – tiếng
Việt) phải cao. Ngoài ra người dịch phải có vốn sống phong phú, kiến thức sâu
rộng. Và một điều nữa, cũng như mọi ngành nghề khác, người dịch phải có thái
độ cầu thị, không ngừng học hỏi để trau dồi, nâng cao trình độ của mình; làm
việc nghiêm túc cẩn trọng, chỉ một thoáng lơ là bất cẩn là xảy ra sai sót, đôi khi sai một ly đi một dặm.
Dịch Anh – Việt là hoạt động chuyển đổi cách diễn đạt giữa hai ngôn ngữ
Anh, Việt. Vif vậy, cả tiếng Anh và tiếng Việt đều quan trọng như nhau. Nếu
tiếng Anh kém sẽ ảnh hưởng đến khả năng hiểu nguyên bản (trong dịch Anh
sang Việt) và khả năng diễn đạt (trong dịch Việt sang Anh). Nếu kỹ năng diễn
đạt tiếng Việt không tốt sẽ làm giảm chất lượng bản dịch.
Một người dịch giỏi phải có kiến thức về mọi mặt. Đây là một đặc thù của
công việc dịch thuật. Ngoại trừ một số ít người dịch chỉ dịch tài liệu chuyên về
một ngành nghề nào đó, còn lại đa số những người làm công tác dịch thuật phải
tiếp xúc với các tài liệu thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau như chính trị, văn hoá,
kinh tế, khoa học kỹ thuật,… Nếu người dịch không có kiến thức sâu rộng thì sẽ 4
gặp rất nhiều khó khăn, chất lượng dịch cũng bị ảnh hưởng không ít. Ví dụ: khi
dịch tin tức thời sự, người dịch cần nắm vững tình hình trong nước và quốc tế;
dịch tài liệu thương mại, người dịch cần có những hiểu biết về giao dịch thương
mại và từ vựng chuyên ngành. Đương nhiên, yêu cầu người dịch hiểu biết rành
rẽ mọi mặt trong đời sống xã hội là không thực tế, đó là một yêu cầu quá cao đối
với người dịch. Nhưng chuẩn bị các từ vựng chuyên ngành, các kiến thức liên
quan đến tài liệu mà mình sắp dịch là việc rất nên làm đối với người dịch. Kiến
thức càng rộng thì càng có lợi cho công việc dịch thuật.
6. CÁC PHƯƠNG PHÁP DỊCH 6.1.
Phương pháp dịch giải (Interpretative translation)
Vừa dịch vừa giải thích các từ, khái niệm, đặc trưng văn hoá mà không chú
trọng đến nét thẩm mỹ về phong cách hoặc ngữ nghĩa. Phương pháp này thường
được sử dụng khi ở vào thế kẹt, đặc biệt trong dịch nói, trong lúc nhất thời
không tìm được các khái niệm tương đương. Chúng ta không nên lạm dụng
phương pháp này vì như thế lời văn sẽ trở nên lạc điệu và tạo nhiều sai lầm. 6.2.
Phương pháp phóng dịch (Communicative approach)
Dịch theo ý, không dịch sát từng câu, từng chữ. Người dịch có quyền rút
gọn, hợc thêm bớt câu văn, đoạn văn mà vẫn đảm bảo được ý và phong cách của
nguyên tác. Phương pháp này được sử dụng nhiều trong khi dịch văn chương báo chí và dịch nói. 6.3.
Phương pháp trực dịch (Semantic approach)
Dịch sát nghĩa không giải thích gì thêm. Chúng ta không nên áp dụng
phương pháp này cho văn chương, báo chí, vì nếu cố bám từng lời từng chữ, lời
văn sẽ rất ngây ngô, gượng gạo. Phương pháp trực dịch ngày nay được sử dụng
nhiều trong các văn bản kỹ thuật, văn bản hướng dẫn sử dụng máy móc, các hợp
đồng, các văn bản pháp lý.
7. CÁC BƯỚC TIẾN HÀNH DỊCH VIẾT
Bài dịch viết phải qua 3 phần:
1. Phân tích câu (analysis of sentences)
a. Chia câu ra thành mệnh đề. Mỗi mệnh đề phải có một động từ đã chia
(finite verb). Nhận định xem mệnh đề thuộc loại gì (noun, adjective, adverb). 5
b. Phân tích mệnh đề xem mỗi mệnh đề có bao nhiêu cụm từ/ nhóm từ, cụm
từ/ nhóm từ nào bổ nghĩa cho danh từ, cụm từ/ nhóm từ nào bổ nghĩa cho động từ, …
c. So sánh cấu trúc ngữ pháp giữa hai ngôn ngữ.
d. Tra từ điển các từ mới hoặc các thành ngữ, đặc ngữ
2. Chuyển hoán (transfer)
Dịch sang ngôn ngữ khác dựa trên các phân tích cấu trúc ngôn ngữ và ngữ
nghĩa, ngữ dụng. Chú ý các cụm từ/ nhóm từ hoặc từ chủ đạo.
3. Phục nguyên (restructuring)
Đọc lại toàn thể câu dịch xem có gọn gàng không? Có thể ghép 2-3 mệnh
đề, 2-3 cụm từ, 2-3 câu vào với nhau hay không? Có lặp ý hay không? Có rườm
rà tối nghĩa hay không? Nếu câu gốc dài quá có nên tách ra làm hai câu hay
không? Cân nhắc xem dùng từ như vậy là chính xác chưa? Nói chung giai đoạn
này là tìm cấu trúc thích hợp trong ngôn ngữ đích để tải ý nghĩa trong ngôn ngữ nguồn.
Eg. Sudan is seeking payment from the United States for a Sudanese
factory destroyed by American missiles last August.
Lưu ý: tựa đề nên dịch sau cùng vì tựa thường rất súc tích, ý nghĩa sâu xa.
Tựa phải được dịch rất ngắn gọn, ở dạng cụm từ/ nhóm từ là tốt nhất.
Eg. Tựa báo ‘Bộ trưởng Ngoại giao Việt Nam Trần Bình Minh tham dự
cuộc họp các nước ASEAN tại Thái Lan.’
‘VN Foreign Minister in Thailand.’
Sinh viên thường gặp khó khăn khi dịch ngay tựa báo tiếng Anh trước khi
dịch bài, và rồi chính điều này đôi khi chệch hướng cả bài dịch.
Eg. A cloned chop, any one? 6
BÀI 2. CÁC MẪU CÂU CƠ BẢN I. Parts of speech II.
Basic simple sentence patterns 7 8 9 10 11 12 13
III. Practice: Analyze the basic elements of each sentence and then translate it into Vietnamese
1. All human beings are born free and equal in dignity and rights.
2. They are endowed with reason and conscience and should act towards one
another in a spirit of brotherhood.
3. Everyone has the right to life, liberty and the security of person.
4. No one shall be held in slavery or servitude.
5. All are equal before the law and are entitled without any discrimination to equal protection of the law.
6. The former Prime Minister denied all charges.
7. The friendly governments offer their aid unconditional y.
8. The new president is obviously inexperienced.
9. The city of Saigon is developing fast.
10. Science has motivated changes and developments.
11. This tapestry is extolled as a great work of art.
12. They are building a new stadium at the suburbs.
13. No one denies that reforming the educational system will be an extremely complicated process.
14. You have to be highly competitive to win a scholarship to the university.
15. His mission in life is to civilize jungle tribes.
16. Educating the public on the dangers of smoking is not an easy process.
17. He can swim breaststroke, backstroke and butterfly.
18. He won an Olympic gold medal for shooting in 1984.
19. As a novelist he shows insight into human character.
20. The Picasso exhibition attracted people from all over the country.
21. They are holding a forum on new ways of teaching s foreign language.
22. The tennis tournament is being sponsored by a pharmaceutical company.
23. The Ministry of Education and Training estimate that more and more
bilingual teachers will be needed in the near future.
24. All her friends anticipate that the award for this year’s best actress will go to her.
25. This program tutors students of ethnic minority groups to increase their chances of attending college.
26. The professors hold a very conservative attitude to education.
27. He promised to revamp the whole system of secondary education.
28. The Teacher’s Convention will be held in this town next week.
29. Illiteracy is a major problem in many underdeveloped countries.
30. Those basketball players are the idols of the young generation.
31. He doesn’t intend to retire early from his job.
32. This river is polluted with chemical waste from five factories.
33. Her employees asked for a pay rise.
34. Traffic jams are a great nuisance to motorists.
35. There are at least five daily newspapers in circulation in their town.
36. His father influenced him the most in his choice of career. 14
37. She has found her doctor to be fraud because he has no medical qualifications at all.
38. She doesn’t know how much tax and insurance are deducted from her salary.
39. They were advised to start behaving like responsible citizens.
40. The bomb exploded when the plane was about to land.
41. The garbage come collecting garbage three times a week.
42. Their soon shows great interest in recent advances in the technology of computers.
43. This place has developed from a fishing village into a prospering tourist town.
44. During the war she had to earn her living by singing in a night club.
45. In that country, intellectuals make up only a small section of the population.
46. Rumor has it that they are divorcing each other.
47. All the neighbors condemned his cruelty to his children.
48. She hates the smoky atmosphere of an industrial city.
49. There are both full-time and part-time workers in this factory.
50. To quite a few people, getting rich seems to be their only purpose in life.
51. The allies shelled German positions in northern provinces.
52. Top secret documents were given to the acting president after the bomb explosion.
53. British parliament objected to selling nuclear weapon to the Middle East.
54. The Amnesty International has just found many human rights violations in the former Yugoslavia.
55. UN Secretary General met with Turkey leaders to discuss the recent earthquake. 15
BÀI 3. BIÊN DỊCH ANH-VIỆT
I. Các kỹ thuật dịch cơ bản
Theo Peter Newmark (1984), “dịch là một nghề nghiệp bao hàm hoạt động
thay thế một thông điệp bằng chữ và/ hoặc một bản tường thuật của ngôn ngữ
này bằng một thông điệp và/ hoặc bản tường thuật giống như thế của một ngôn ngữ khác.”
Tuy nhiên để làm công tác Biên dịch, ngoài năng lực ngôn ngữ, người biết
ngoại ngữ cần phải được đào tạo để nắm được các kỹ thuật dịch cần thiết.
Theo Nguyễn Quốc Hùng (2005), để dịch từ tiếng Anh sang tiếng Việt (còn
gọi là dịch Anh - Việt), người dịch cần nắm được 10 kỹ thuật dịch sau đây: 1. Khi dịch tên riêng
Tên riêng (tên người, tên vật, tên sự kiện) có đặc thù rất riêng. Nó không có
một thuộc tính thống nhất: không phải tất cả các tên riêng đều không có nghĩa và
cũng không phải tất cả các tên riêng đều có nghĩa.
Ở góc độ dịch thuật, tên riêng là yếu tố “không thể dịch được”
(untranslatable) và cũng không nên dịch (not to be translated). Vì vậy khi dịch
tên riêng từ Anh sang Việt, theo Peter Newmark (1984), người học dịch có thể
áp dụng các nguyên tắc cơ bản sau:
- Chấp nhận những tên đã dịch và đã quen thuộc với người Việt, ví dụ:
Cuộc chiến tranh Hoa hồng (the Wars of the Roses)
- Chấp nhận những từ đã được chuyển dịch thông qua tiếng Hán Việt và đã
quen thuộc với người Việt, ví dụ: Luân Đôn (London). Không nên sử dụng
những tên chuyển Hán Việt ít người biết đến như Thạch Sĩ Bia (Shakespeare),
Nã Phá Luân (Napoleon)…
- Nếu dùng biện pháp phiên âm, nên phiên âm càng sát với nguyên gốc
càng tốt để tạo điều kiện cho việc dễ dàng khôi phục tên bản ngữ, ví dụ: Sác
Đíchken (Charles Dickens).
2. Chọn từ dịch hợp với phong cách và văn phong tiếng Việt
Khi phải dịch một từ trong tiếng Việt có một số từ đồng nghĩa có thể thể
hiện được nghĩa đó thì người dịch nên chọn từ nào sát với văn phong tiếng Việt nhất.
3. Khi dịch những yếu tố mang đặc thù quốc gia 16
Có những từ mang khái niệm cụ thể nhưng khái niệm đó chỉ tồn tại trong
một cộng đồng nhất định. Ví dụ trong tiếng Anh sử dụng ở Ấn Độ (tiếng Anh -
Ấn) từ bed tea là từ đặc thù dùng để biểu đạt thói quen uống một tách trà sữa
nóng vào lúc sáng sớm khi vừa ngủ dậy và còn ngồi trên giường của người Ấn
Độ. Khi gặp những yếu tố mang tính đặc thù như thế này, người dịch nên dùng
một trong những biện pháp sau:
a. Tạo hoặc tìm ra một từ mang khái niệm của từ ở ngôn ngữ nguồn nhưng
dễ hiểu và được chấp nhận trong ngôn ngữ đích, ví dụ như “bed tea” có thể dịch
là “bữa trà sớm”, “pop” có thể dịch bằng khái niệm “nhạc đại chúng”…
b. Dịch theo khái niệm của từ đó và mở ngoặc để giải thích rõ hơn nếu cần
thiết. Ví dụ, “ticker tape” có thể dịch là băng giấy điện báo (của máy ghi giá
chứng khoán ở Sở giao dịch New York)
c. Phiên âm hoặc giữ nguyên từ ở ngôn ngữ nguồn rồi mở ngoặc để giải
thích. Ví dụ: Scottish kilt dịch là váy kin (váy truyền thống của đàn ông Scốtlen).
4. Lặp lại từ khi dịch Anh – Việt
Khi dịch từ Anh sang Việt cần lưu ý là giữa tiếng Anh và tiếng Việt có sự
khác biệt khá lớn về việc khi nào nhắc lại, khi nào không nhắc lại một yếu tố đã
được nói đến trước đó. Chẳng hạn, tiếng Anh dùng đại từ nhân xưng và đại từ
quan hệ để tránh nhắc lại chủ ngữ hoặc tân ngữ trong khi tiếng Việt thường dùng
thủ pháp nhắc lại danh từ.
Ví dụ: I met some people who knew my father.
có thể dịch thành: Tôi có gặp một số người, những người biết cha tôi.
5. Khi dịch từ nằm trong phân bố đối lập
Khi dịch có thể xảy ra trường hợp trong cùng một văn bản tiếng Anh, người
viết lại dùng hai, ba từ khác nhau để nói về một sự vật/ sự việc nhưng trong
tiếng Việt lại chỉ có một từ để chỉ tên sự vật/ sự việc đó. Hiện tượng này khá phổ
biến trong tiếng Anh do trong vốn từ vựng tiếng Anh có cả những từ mượn của
tiếng Pháp, Đức và tiếng Latinh ngoài những từ vựng thuần Anh (Anglo-Saxon)
ra. Ví dụ như các từ trong các cặp climb/ ascend; wish/ desire; rise/
mount/ascend … đều có nghĩa tương tự nhau. Trong trường hợp này, người dịch
có thể xử lý theo hai cách sau:
a. Dùng một từ trong tiếng Việt để dịch những từ tiếng Anh “cùng cặp”. 17
Ví dụ, wish và desire khi xuất hiện trong cùng một văn cảnh chỉ nên dịch là mong muốn.
b. Tái tạo các từ nằm trong phân bố đối lập theo cấu trúc từ của tiếng Việt
nhưng để trong ngoặc đơn nếu từ tiếng Anh có một hàm ý đặc biệt so với các từ thông dụng khác. 6. Khi dịch từ rỗng
Trong tiếng Anh có một số từ mang nội dunng ngữ nghĩa thấp hay còn gọi
là từ rỗng (empty words) như well, ouch, huh, phew,… Tùy vào ngữ cảnh, người
dịch có thể hoặc bỏ qua không dịch những yếu tố này hoặc tìm ra những từ
tương đương trong tiếng Việt.
Ví dụ: ouch  ái …
7. Khi dịch các từ viết tắt
a. Trong tiếng Anh có ba loại từ viết tắt chính:
Tên riêng được viết tắt như ILO, WB, NGO,… Đối với trường hợp này,
người dịch nên giữ nguyên tên viết tắt và mở ngoặc dịch tên viết tắt đó.
Ví dụ: ILO (Tổ chức lao động quốc tế), WB (Ngân hàng thế giới), NGO (Tổ
chức phi chính phủ)…
b. Một số từ viết tắt theo ước lệ, như i.e., ads, eg, c/o… nếu trong tiếng Việt
không có từ viết tắt tương đương thì người dịch cần dịch và viết đầy đủ.
Ví dụ: i.e.  nghĩa là, Gp  nhóm, …
c. Từ viết tắt về một hoạt động, một sự kiện thông dụng trong các cộng
đồng có liên quan ví dụ GDP (gross domestic products) trong tài chính. Đối với
những từ loại này, nếu như độc giả của bản dịch là giới chuyên môn, người dịch
có thể giữ nguyên từ viết tắt, nhưng nếu bản dịch dành cho đại đa số quần chúng
đọc, người dịch nên dịch từ viết tắt và để trong ngoặc đơn, ví dụ: GDP (tổng sản
lượng quốc nội),… 8. Khi dịch tiêu đề
Bài báo hoặc các bài chuyên đề thường có tiêu đề sát với nội dung bài viết.
Tuy nhiên những bài viết mang tính văn học (thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết,…)
thường có những tiêu đề mà người dịch không thể hiểu ngay được. Vì vậy người
dịch chỉ nên dịch tiêu đề sau khi đã dịch xong cả bài.
9. Khi dịch cấu trúc phủ định trong tiếng Anh 18
Dạng thức và cấu trúc phủ định thông thường trong tiếng Anh và tiếng Việt
khá tương đương nhau. Tuy nhiên cũng có nhiều trường hợp dạng thức phủ định
trong tiếng Anh không thể hoặc khó có thể dịch bằng dạng thức phủ định trong
tiếng Việt. Do đó người dịch cần linh hoạt khi dịch những trường hợp này.
Ví dụ: Not until I got to the house could I believe his story.
Mãi cho đến khi tôi đến ngôi nhà ấy, tôi mới tin câu chuyện anh ta kể là có thật.
10. Cần lưu ý các yếu tố can thiệp khác khi dịch
Hiện tượng vay mượn từ (borrowing) là khá phổ biến trong ngôn ngữ.
Trong tiếng Việt, từ mượn tiếng Anh khá nhiều và để làm giàu thêm vốn từ
vựng về nghĩa định dnah nếu như một ngôn ngữ chưa có từ chỉ khái niệm ấy
hoặc về nghĩa sắc thái nếu như ngôn ngữ ấy đã có khái niệm đó nhưng cần thêm
một từ mới với sắc thái mới. Tuy nhiên cần lưu ý rằng thông thường những từ
mượn chỉ được mượn một hoặc hai nghĩa chứ không mượn tất cả các nghĩa của từ đó trong tiếng Anh.
II. Các nguyên tắc cần lưu ý khi dịch
Theo Nguyễn Quốc Hùng (2005), trong dịch thuật, người ta thường nói đến
sự lựa chọn và quyết định của người dịch, tức là nói đến mối quan hệ giữa tư
duy (thought), sự lựa chọn nghĩa (meaning) và sự lựa chọn ngôn ngữ
(expression in a language). Để có thể làm được việc đó, người dịch ngoài việc
thể hiện được những khái niệm phổ quát còn phải bộc lộ được những hành vi
văn hóa riêng của ngôn ngữ đích cũng như ý đồ cá nhân của người viết.
Để đạt được mục tiêu trên, người dịch cần lưu ý đến các điểm sau:
1. Ý đồ của tác giả bài viết
Người viết không phải lúc nào cũng thể hiện rõ ràng ý đồ của mình trên mặt
giấy. Người dịch do đó cần đọc kỹ văn bản và dịch càng sát, càng trung thành
với ý đồ của tác giả càng tốt.
2. Sự khác biệt về văn hóa
Mỗi đất nước đều có những nét văn hóa riêng ngoại trừ một vài nét văn hóa
mang tính phổ quát và có thể hiểu được trong nhiều cộng đồng văn hóa.
Ví dụ người Anh có một số cách so sánh ví von giống như người Việt như:
as red as blood (đỏ như máu), as soft as silk (mềm như lụa),… Tuy nhiên cũng
có những cách diễn đạt mang đậm nét riêng của người Anh, như “carry coals to 19
Newcastle”, “as sure as a gun”,… Trong những trường hợp này, theo Nguyễn
Quốc Hùng (2005), người dịch cần phải lựa chọn hoặc giữ nguyên bản sắc của
bản gốc hoặc cguyeern nó theo văn phong của ngôn ngữ mục tiêu. Do đó,
“carry coals to Newcastle” có thể dịch là “chở than đến Newcastle” để giữ nét
văn hóa Anh hoặc là “chở củi về rừng” theo cách diễn đạt của người Việt.
3. Sự khác biệt về cấu trúc ngôn ngữ
Mặc dù trong tiếng Anh và tiếng Việt có tồn tại một số cấu trúc khá giống
nhau, đa phần các cấu trúc khác lại rất khác biệt. Chẳng hạn như các mẫu câu
It’s (adjective) to do something, to have something done, cách dùng các nhóm
danh từ, cấu trúc bị động… mang đặc trưng của tiếng Anh trong khi tiếng Việt
lại dùng cấu trúc chủ động, dùng động từ, …
Đứng về mặt cấu trúc, khi dịch Anh-Việt, người dịch phải luôn tuân thủ cấu
trúc của ngôn ngữ đích. Cấu trúc của ngôn ngữ nguồn chỉ nên lấy làm yếu tố
tham khảo. Nói cách khác, người dịch cần hiểu được nội dung thông điệp thông
qua cách thể hiện (cấu trúc) của ngôn ngữ nguồn sau đó diễn đạt lại thông điệp
ấy bằng cấu trúc câu của ngôn ngữ đích. Làm như vậy sẽ tránh được những lỗi
về văn phong và tránh được tình trạng bản dịch Anh-Việt lại nghe “rất Anh”.
4. Đối tượng độc giả
Khi bắt đầu dịch, người dịch thường phải tự hỏi: Mình dịch cho ai đọc?
Độc giả ở trình độ văn hóa nào? Giới tính, tuổi tác của độc giả? Tất cả những
yếu tố này ảnh hưởng đến lối diễn đạt, cách thể hiện tình cảm, mức độ sử dụng
ngôn ngữ (khó hay dễ) trong bản dịch.
Có nhiều văn bản tự thân nó đã xác định đối tượng độc giả. Chẳng hạn các
bài phát biểu trong một hội nghị chuyên đề (ví dụ về lâm nghiệp, về bảo tồn sinh
học) thì độc giả không ai khác chính là các chuyên gia hoặc những người quan
tâm có kiến thức về các lĩnh vực trên. 20