Chủ Nghĩa Dân Túy: Cảnh Báo và Nguy Cơ Đối Với Việt Nam | Môn Chủ nghĩa dân túy - Học viện Hành chính Quốc gia

lOMoAR cPSD| 23136115
Chủ nghĩa dân túy và những cảnh báo đối với Việt Nam
Chủ nghĩa dân túy - một hiện tượng của nền chính trị thế giới - Từ năm 2016,
nền chính trị thế giới, lại xuất hiện và bùng lên một hiện tượng nổi bật, thu hút sự chú
ý của nhiều nhà nghiên cứu: chủ nghĩa dân túy đang trỗi dậy.
Có thể thấy, chưa bao giờ cụm từ “chủ nghĩa dân túy” được nhắc nhiều đến như
vậy trên chính trường và báo chí thế giới, đặc biệt nhân dịp các cuộc bầu cử, trưng cầu
dân ý ở nhiều nước Âu, Mỹ. Ngay ở châu Á, nơi vốn được xem là “bình lặng” trong
“cơn địa chấn dân túy” cũng đã có những chính trị gia đạt đến đỉnh cao quyền lực bằng
và thông qua những phát ngôn và hành động dân túy. Rất nhiều hãng tin và tờ báo lớn
đã giật những tít bài rất kêu trong phân tích tình hình chính trị thế giới năm 2016, 2017:
“Khi chủ nghĩa dân túy lên ngôi”, “Chủ nghĩa dân túy và những cơn địa chấn”… Giới
phân tích chính trị thì lo lắng sự thắng thế của làn sóng dân túy có thể dẫn đến những
kết quả khó đoán, bất ngờ và tác động bất ổn đến nền chính trị các nước, các khu vực và thế giới.
Sự lo lắng đó là có cơ sở, vì cách mà các nhân vật này thực hiện những cam kết
trong chiến dịch tranh cử của họ có thể hạn chế, thậm chí đảo ngược một số đường lối
tích cực mà các quốc gia đang theo đuổi như: sự ổn định xã hội, bình đẳng giới, bình
đẳng kinh tế, tự do thương mại, sự bao dung giữa các dân tộc, tôn giáo, xu hướng hợp
tác quốc tế và toàn cầu hóa…
Góp phần nhận diện chủ nghĩa dân túy và nguyên nhân của nó
Hơn một thế kỷ trước vào năm 1890, thuật ngữ “chủ nghĩa dân túy” được sử
dụng rộng rãi tại Mỹ trong phong trào thúc đẩy người dân nông thôn và Đảng Dân chủ
chống lại những người Đảng Cộng hòa thường sống tập trung ở đô thị. Nó cũng được
sử dụng để nói đến phong trào của các trí thức ở Nga tự ghét bỏ tầng lớp của mình và
đồng cảm với giai cấp nông dân, ấp ủ mộng ước xây dựng những “công xã nông thôn”
cho giai cấp nông dân dựa trên nền tảng tư tưởng của chủ nghĩa xã hội không tưởng.
Từ vai trò tích cực trong tập hợp nông dân đứng lên chống lại Nga hoàng, theo sự phát
triển của lịch sử, nó lại trở thành trào lưu tư tưởng cản trở sự phát triển, là một trở ngại
cho việc truyền bá chủ nghĩa Mác vào nước Nga(1). Những sai lầm, bản chất phản động, lOMoAR cPSD| 23136115
đi ngược lại lý luận của chủ nghĩa Mác của phái này đã bị V.I.Lê-nin phê phán mạnh
mẽ trong tác phẩm “Những người bạn dân là thế nào, họ đấu tranh chống những người
dân chủ - xã hội ra sao”.
Tuy nhiên, để xác lập một cách hiểu hoàn chỉnh, thống nhất về khái niệm có tính
chất phức hợp như chủ nghĩa dân túy là một vấn đề khó. Thống nhất trong nhận định
và đánh giá các biểu hiện trong thực tiễn xã hội, chính trị lại càng khó hơn. Những khái
niệm như chủ nghĩa dân túy, phong trào dân túy, hành động dân túy, phát ngôn dân
túy… được đưa ra trong những bối cảnh, hành động khác nhau có cách hiểu và tác động khác nhau.
Khoa học xã hội xem dân túy như một khuynh hướng tư tưởng và chính trị nhấn
mạnh sự tương phản giữa “nhân dân” với tầng lớp “tinh hoa”, thể hiện trong những
tuyên bố cho là mình đứng về phía “dân thường”(2). Nó như một phong cách chính trị
cụ thể, một hình thức hùng biện chính trị hay chiến lược để đạt được quyền lực(3). Sự
ra đời của nó được đánh dấu với những biểu hiện dường như “phi chính trị”, bằng sự
từ chối giới tinh hoa, từ chối những tư tưởng “dòng chính” đang ngự trị để nói lên tiếng
nói của người dân có vị trí xã hội thấp…
Có quan điểm xem dân túy như một ý thức hệ, nhưng chỉ là một “ý thức hệ
mỏng”(4), không có hệ thống quan điểm riêng, không có nhân tố cấu thành cốt lõi tư
tưởng của chính mình nhằm phân biệt với các hệ tư tưởng khác. Ý kiến khác lại xem
dân túy là “một phong trào chính trị nhấn mạnh lợi ích, đặc điểm văn hóa và tình cảm
tự phát của những người dân bình thường, trái ngược với những người của một tầng
lớp đặc quyền”(5). Dưới góc độ phong cách ngôn ngữ và một phương thức hành động,
dân túy “là chính sách của kẻ cơ hội tìm cách để giành được lòng tin của quần chúng”.
Trong ngôn ngữ hằng ngày ở châu Âu, châu Mỹ lẫn ở châu Á, dân túy thường
dùng để chỉ trích một đảng phái, một vài chính trị gia nào đó đang tìm kiếm sự thu hút,
ủng hộ của dân chúng và dư luận bằng những lời hứa êm tai nhưng trống rỗng, thậm
chí thiếu trách nhiệm đối với tương lai chính trị của đất nước, mang nặng cảm xúc nhất
thời, thiếu triết lý bền vững cho những mục tiêu chính trị lâu dài và giải pháp hiệu quả
cho các vấn đề hiện tại.
Vì vậy, từ các cách tiếp cận trên, có thể nhìn nhận, khái niệm dân túy thường
được dùng để nói về những thủ đoạn chính trị mang tính mị dân, đánh vào tâm lý của lOMoAR cPSD| 23136115
đám đông để kêu gọi, tổ chức phong trào nhằm lôi kéo, tranh thủ sự ủng hộ của dư luận và quần chúng nhân dân.
Một câu hỏi đặt ra, tại sao chủ nghĩa dân túy, phong trào dân túy, các cá nhân
theo đường lối dân túy thời gian gần đây lại có xu hướng phục hồi, phát triển? Có thể
tìm thấy lý do cho sự trỗi dậy ấy từ những nguyên nhân chủ yếu: (1) Sự trì trệ về kinh
tế, sự già hóa dân số và mức thu nhập không tăng đã làm cho đời sống người dân, nhất
là của những người yếu thế không được cải thiện làm gia tăng sự bất mãn của người
dân. (2) Toàn cầu hóa đã đưa đến nghịch lý: công nghệ sản xuất phần lớn được đưa từ
các quốc gia phát triển sang các quốc gia chậm hay đang phát triển, và hàng hóa được
chuyển theo chiều ngược lại. Do đó, lợi ích chủ yếu mang lại cho các công ty lớn hoặc
đa quốc gia, trong khi đó những người lao động thiếu việc làm hoặc tay nghề thấp mất
việc nhưng không có khả năng để tìm việc mới, gây bất bình trong người lao động. (3)
Cách mạng khoa học công nghệ, nhất là công nghệ thông tin đã thay đổi mọi mặt của
đời sống, từ kinh tế đến quan hệ giữa con người; quá trình cá nhân hóa thông tin tăng
cao, tin giả tràn lan, làm cho người dân hiểu không đủ rõ vấn đề, dễ hoang mang, bị
thông tin chi phối, dẫn dắt. (4) Chính sách xã hội phải đối mặt với nhiều thách thức,
chi phí cho chính sách an sinh đối với người già, tàn tật, thất nghiệp hay hưu trí càng
tăng làm gia tăng đáng kể số nợ của chính phủ, theo đó, nợ nần luôn đè nặng lên đời
sống vốn đã khó khăn của không ít người dân và của xã hội. (5) Sự quan liêu xa rời và
thiếu gần gũi với nhân dân của giới quan chức cầm quyền đã tạo ra một khoảng cách
lớn giữa lợi ích và tiếng nói của người dân hoặc của một số tầng lớp dân cư với giới
chức cầm quyền hoặc những người có quyền lực trong xã hội. (6) Di dân và di tản toàn
cầu, với nhiều lý do, thật sự là thách thức đối với các chính phủ, khoét sâu sự ngăn
cách về tâm lý giữa người đến và người sở tại về những khó khăn trong giải quyết, tiếp
cận cơ hội, việc làm và phát triển.
Tóm lại, tình hình biến đổi sâu sắc, tình trạng bất bình đẳng gia tăng, nhiều vấn
đề kinh tế - xã hội chưa được giải quyết tốt, lợi ích chính đáng, hợp pháp của số đông
người lao động chưa được quan tâm giải quyết hiệu quả… là những nguyên nhân quan
trọng dẫn đến sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy ở các nước Âu, Mỹ hiện nay. Khi nhiều
người dân bất mãn trong một thời gian dài, vượt quá giới hạn chịu đựng của họ, mà
không có những giải pháp chính trị, kinh tế, xã hội thích hợp, thì đó chính là mảnh đất lOMoAR cPSD| 23136115
màu mỡ cho sự xuất hiện các khuynh hướng của chủ nghĩa dân túy, là “dư địa” để nó
gây ra những cơn địa chấn mới.
Phòng ngừa, đấu tranh ngăn chặn các biểu hiện dân túy ở nước ta hiện nay
Các nhà phân tích chính trị cảnh báo: “Có một cơ hội rất thực rằng sự trỗi dậy
của chủ nghĩa dân túy có thể trở thành hiện tượng chính trị quyết định trong thập kỷ
tới, không chỉ ở Mỹ hay châu Âu mà ở khắp các nền dân chủ phát triển”(6).
Liệu chủ nghĩa dân túy có xuất hiện ở Việt Nam khi mà trên thế giới nguy cơ
của nó đang hiện hữu và có xu hướng mở rộng? Câu trả lời là: Không có gì là không thể.
Chúng ta phải hết sức cảnh giác với chủ nghĩa dân túy, khi đất nước đang chủ
động hội nhập sâu, rộng và toàn diện vào đời sống quốc tế trong quá trình toàn cầu hóa,
đòi hỏi “dân chủ phải được thực hiện đầy đủ, nghiêm túc trên tất cả các lĩnh vực của
đời sống xã hội”(7) trong điều kiện “nhận thức về dân chủ trong một bộ phận cán bộ,
đảng viên và nhân dân còn hạn chế”… “có lúc, có nơi, việc thực hiện dân chủ còn hạn
chế hoặc mang tính hình thức; có tình trạng lợi dụng dân chủ gây chia rẽ, làm mất đoàn
kết nội bộ”(8). Mặt khác, phải thẳng thắn nhìn nhận những yếu tố có tính nguyên nhân
như phân tích ở trên đều tồn tại ở những mức độ phức tạp khác nhau trong đời sống
kinh tế, xã hội Việt Nam. Bên cạnh đó, “việc giải quyết một số vấn đề xã hội chưa hiệu
quả… giảm nghèo chưa bền vững, chênh lệch giàu nghèo và bất bình đẳng có xu hướng
gia tăng”(9) là những điều kiện để các phát ngôn, hành động dân túy bộc phát.
Sự mong muốn thực hành dân chủ trong một bộ phận nhân dân, khi điều kiện thông tin
chưa thật sự đầy đủ để có thể phân biệt rõ giữa dân chủ và dân túy, có thể dẫn đến sự
nhầm lẫn giữa dân chủ và dân túy. Mặt khác, khi những phần tử cơ hội chính trị lợi
dụng tình hình phức tạp để mưu đồ cá nhân, phe nhóm, dẫn đến nguy cơ một bộ phận
cán bộ, đảng viên và nhân dân hào hứng đón nhận các phát ngôn, hành động dân túy.
Để có thể phòng ngừa chủ nghĩa dân túy ở Việt Nam, điều quan trọng nhất là nâng cao
nhận thức của cán bộ, đảng viên và nhân dân về những tác hại của chủ nghĩa dân túy,
phải hạn chế tối đa “đất sống” của chủ nghĩa dân túy và cần lưu ý một số vấn đề sau: lOMoAR cPSD| 23136115
Một là, phải nhận diện và cảnh giác với những biểu hiện của chủ nghĩa dân túy trong
đời sống chính trị Việt Nam. Có thể đánh giá, ở Việt Nam đã có những biểu hiện bước
đầu của phát ngôn, lời nói, hành động mang tính dân túy. Ta dễ dàng nhận thấy những
biểu hiện này qua các phát ngôn theo kiểu “nói cho sướng miệng”, không đúng chủ
trương, đường lối, nguyên tắc của Đảng, bỏ qua những quy định pháp lý, thiếu tính khả
thi, vượt quá hoặc không đúng thẩm quyền của một vài cá nhân được sự tung hô của
những tờ báo non nớt về chính trị, của một vài “thủ lĩnh” trên mạng xã hội, thu hút
được quan tâm của quần chúng vì “lạ khẩu vị”. Thực tế ấy đã được Nghị quyết Đại hội
XII của Đảng chỉ rõ: “Đã xuất hiện những việc làm và phát ngôn vô nguyên tắc, trái
với Cương lĩnh, đường lối, Điều lệ Đảng ở một số cán bộ, đảng viên”(10). Nó rất gần
với những gì đã và đang xảy ra trên thế giới, ở chỗ những phát ngôn, lời nói và hành
động mang tính dân túy đã nhất thời lấy được lòng dân vì những cá nhân này đã biết
khai thác tâm lý chán ngán của người dân về hình ảnh mô phạm, nhàm chán của các
chính trị gia chính thống, “sử dụng thứ ngôn ngữ mạnh mẽ, cực đoan nhưng dễ hiểu
với đa số mọi người, hứa hẹn về quyền lợi cho số đông, thổi bùng ý niệm về sự xung
đột lợi ích giữa các nhóm đa số và thiểu số…”(11). Ở một khía cạnh khác, những cá
nhân, những con người hành xử theo hướng dân túy như đã nói ở trên cũng đã thu được
những kết quả, trở thành “nhân vật của truyền thông”, thậm chí đã từng đạt đến vị trí
cao trong nấc thang quyền lực. Công bằng mà nói họ cũng là những người có sức thu
hút cá nhân, “hoạt ngôn”, tranh thủ được không ít người bằng kiểu hành xử “của người
phúc ta” và biết cách “đầu tư” xây dựng các tờ báo, phóng viên “thân hữu”, các cây
bút mạng có ảnh hưởng. Họ biết “chọn thời điểm để tỏa sáng, thường là những lúc
người dân trong xã hội phải đối mặt với những khó khăn trở ngại trong cuộc sống do
suy thoái kinh tế, bất ổn an ninh”(12).
Hai là, thực tế trên thế giới cũng cho thấy, sở dĩ người dân tin và đi theo phong trào
dân túy hay ủng hộ các nhân vật dân túy cũng vì phần lớn là do sự điều hành kém hiệu
quả của chính quyền trong giải quyết những bất bình và bức xúc của người dân, từ đó
họ mong muốn có những người đại diện cho công quyền kiểu khác, thậm chí là một
chính quyền khác mạnh mẽ và hiệu quả hơn, hiểu họ hơn. Có như vậy, may ra những
nguyện vọng và mong ước của người dân mới được đáp ứng. Báo cáo Chính trị tại Đại
hội XII của Đảng yêu cầu: “Hoàn thiện thể chế hành chính dân chủ - pháp quyền, quy
định trách nhiệm và cơ chế giải trình của các cơ quan nhà nước; giảm mạnh, bãi bỏ
những thủ tục hành chính gây phiền hà cho người dân, doanh nghiệp. Đề cao đạo đức lOMoAR cPSD| 23136115
công vụ… siết chặt kỷ luật, kỷ cương trong chỉ đạo và thực thi công vụ”(13). Chính vì
vậy, các cơ quan công quyền từ trung ương đến địa phương phải hết sức có trách nhiệm
tìm hiểu và hành động để giải quyết hiệu quả những vấn đề bức xúc, những nguyện
vọng, lợi ích chính đáng và hợp pháp của nhân dân. Hành động của bộ máy cơ quan
công quyền các cấp và của mọi cán bộ, công chức thực thi công vụ phải thực sự vì lợi
ích chung, vì lợi ích chính đáng của nhân dân và dân tộc, để hành động theo đúng chỉ
dạy của Bác Hồ: “Việc gì có lợi cho dân, ta phải hết sức làm”; không chỉ và không thể
chỉ vì lợi ích trước mắt, chỉ vì danh lợi cá nhân, chỉ vì tương hợp với “lợi ích nhóm”
của mình, đi ngược lại lợi ích của Nhân dân, của dân tộc.
Ba là, tiếp tục kiên định thực hiện một cách chủ động, linh hoạt và sáng tạo chiến lược
đối ngoại trong hội nhập quốc tế, với nguyên tắc bảo đảm lợi ích tối cao của quốc gia
- dân tộc theo phương châm “hội nhập là quá trình vừa hợp tác vừa đấu tranh, chủ động
dự báo, xử lý linh hoạt mọi tình huống, không để rơi vào thế bị động, đối đầu, bất
lợi”(14). Điều cần nhấn mạnh là, không chỉ vì quá cảnh giác với chủ nghĩa dân túy mà
chúng ta lại tự cô lập, đứng ngoài “cuộc chơi”của thế giới. Song, cũng không phải chỉ
vì muốn quan hệ và “làm ăn” mà phải luôn “làm theo đám đông”, mà phải chấp nhận,
đánh đổi tất cả, và qua đó để cho chủ nghĩa dân túy có điều kiện xâm nhập và nảy sinh
ở Việt Nam. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước, các kênh đối ngoại
và các hoạt động đối ngoại phải hết sức tỉnh táo, bình tĩnh, chủ động và mềm dẻo để
Việt Nam không bị cô lập với thế giới, không bị lệ thuộc vào thế giới và cũng không
bị tác động tiêu cực bởi “chủ nghĩa dân túy”.
Bốn là, tăng cường xây dựng chỉnh đốn Đảng trong sạch, vững mạnh về chính trị, tư
tưởng, tổ chức và đạo đức.
Yêu cầu, nhiệm vụ nặng nề của thời kỳ phát triển mới, đòi hỏi chúng ta phải đẩy mạnh
hơn nữa công tác xây dựng, chỉnh đốn Đảng mà trung tâm là đẩy lùi sự suy thoái về tư
tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”
trong nội bộ. Đây là một nhiệm vụ đặc biệt quan trọng, có ý nghĩa sống còn với Đảng
và chế độ ta, là một trong sáu nhiệm vụ trọng tâm của cả nhiệm kỳ Đại hội XII của Đảng.
Như chúng ta biết, tình trạng suy thoái tư tưởng chính trị, sự xuống cấp về đạo đức, lối
sống trong một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, tệ tham nhũng, quan liêu, lợi ích lOMoAR cPSD| 23136115
nhóm, đã và đang làm tổn thương lòng tự trọng, danh dự và cũng đòi hỏi, thôi thúc
hành động của những đảng viên chân chính, tâm huyết với sự nghiệp cách mạng của
Đảng. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 khóa XII của Đảng đã nhận diện 27 biểu hiện
suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong
nội bộ. Trong các biểu hiện ấy, có biểu hiện manh nha của chủ nghĩa dân túy, có biểu
hiện là “cơ hội” cho dân túy bộc phát, lên ngôi. Vì vậy, cần nhận thức rõ rằng, đấu
tranh, ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, những
biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ là “cuộc chiến đầy cam go,
nhưng không thể không làm, vì nó liên quan đến vận mệnh của Đảng ta và chế độ ta”(15).
Nắm vững và làm theo tư tưởng Hồ Chí Minh, những kinh nghiệm xương máu từ truyền
thống lãnh đạo cách mạng của Đảng, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công
tác tuyên truyền, giáo dục trong toàn hệ thống chính trị, tạo chuyển biến về chất trong
học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, làm cho mỗi cán bộ,
đảng viên tự soi mình, tự sửa đổi lối làm việc, khép mình vào kỷ luật của Đảng, nói và
làm theo cương lĩnh, điều lệ, nghị quyết của Đảng và pháp luật của Nhà nước, góp
phần bồi đắp niềm tin của Nhân dân về một Đảng là hiện thân của giá trị “đạo đức, văn minh”.
Năm là, phải tuyên truyền rộng rãi cho Nhân dân thấy rõ những biểu hiện, nguy cơ và
tác hại của chủ nghĩa dân túy. Trong nhiều trường hợp, người dân không thể phân biệt
được đâu là người theo hay không theo chủ nghĩa dân túy, dễ nhầm lẫn giữa người vô
nguyên tắc, vô chính phủ với người mạnh mẽ đổi mới. Trong khi đó, sự cổ súy từ những
cây bút có chủ ý hoặc do non nớt về chính trị của một số tờ báo và một số trang mạng
xã hội sẽ đem đến sự nhầm lẫn trong đánh giá. Ngay từ bây giờ, cả hệ thống chính trị
và mỗi công dân cần nhận thức rõ, biết cảnh giác và phải từng bước đấu tranh với
những biểu hiện của chủ nghĩa dân túy dưới mọi màu sắc.
Đấu tranh ngăn ngừa và chống chủ nghĩa dân túy xâm nhập là một quá trình bền bỉ, dài
lâu, gắn bó mật thiết với công tác xây dựng và chỉnh đốn Đảng, là một phần rất quan
trọng của đấu tranh, ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối
sống trong Đảng. Phải kiên trì làm công tác tư tưởng, đề cao sự phòng ngừa. Điều này
đòi hỏi sự tất yếu và cấp bách phải tăng cường lãnh đạo chỉ đạo của các cấp ủy, sự vào lOMoAR cPSD| 23136115
cuộc của báo chí, truyền thông và sự tham gia tích cực của mỗi cán bộ, đảng viên và nhân dân. --------------------
(1) Dẫn theo bách khoa toàn thư mở Wikipedia.
(2) Michael Kazin: Trump và chủ nghĩa dân túy Hoa Kỳ, 1-2/2017.
(3) Frank Decker (2004): Der neue Rechtspopulismus, Opladen, Leske+Budrich,
2.Auflage, S33 (dẫn lại theo bách khoa toàn thư mở Wikipedia).
(4) Dẫn theo bách khoa toàn thư mở Wikipedia.
(5) Dẫn theo bách khoa toàn thư mở Wikipedia.
(6) Khi chủ nghĩa dân túy lên ngôi. Http://baotintuc.vn/ Thứ Sáu, 27-1-2017.
(7) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII,
Nxb.Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.169.
(8) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII,
Nxb.Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.168.
(9) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII,
Nxb.Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.133.
(10) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII,
Nxb.Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.195.
(11) 2016 - Năm dân túy. Ngaynay.vn ngày 5-1-2017.
(12) 2016 - Năm dân túy. Ngaynay.vn ngày 5-1-2017.
(13) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII,
Nxb.Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.178.
(14) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII,
Nxb.Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội,2016,tr.155. lOMoAR cPSD| 23136115
(15) Trích phát biểu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị cán bộ toàn quốc
phổ biến, quán triệt Nghị quyết Trung ương 4, khóa XII, tháng 12 năm 2016.