Chuyên đề Tiếp Nhận Văn Học - Lý Thuyết và Phân Tích (Môn Ngữ Văn)
Chuyên đề Tiếp Nhận Văn Học - Lý Thuyết và Phân Tích (Môn Ngữ Văn)
Chủ đề: Tài liệu chung Ngữ Văn 12 282 tài liệu
Môn: Ngữ Văn 12 1.4 K tài liệu
Tác giả:
Preview text:
CHUYÊN ĐỀ: TIẾP NHẬN VĂN HỌC ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Tác phẩm văn chương là một hiện tượng độc đáo được sáng tạo theo quy luật của tình cảm, là kết quả
của "nỗi thống khổ và sự giải thoát". Tác phẩm văn chương tiềm ẩn bao điều về cuộc sống, con người. . và
khả năng khơi gợi ở người đọc những rung cảm sâu xa. Song để phát hiện, khám phá cái hay, cái đẹp của
tác phẩm văn chương, sống với nó quả là điều không mấy dễ dàng và không phải ai cũng làm được. Có lẽ vì
vậy mà bao thế hệ các thầy cô giáo dạy văn, nhất là các thầy cô dạy các em học sinh giỏi môn Ngữ văn luôn
băn khoăn, trăn trở về vấn đề tiếp nhận văn học.
Nhiều năm trở lại đây, vấn đề tiếp nhận tác phẩm không chỉ là mối quan tâm của lí luận văn học mà
còn là đối tượng của rất nhiều khoa học nghiên cứu văn học. Nếu như vai trò sáng tạo của nhà văn có lịch sử
nghiên cứu khá đầy đặn thì vai trò của người đọc, bản chất của quá trình tiếp nhận văn học dẫu đã được
―canh tác‖ ít nhiều vẫn còn là mảnh đất khá màu mỡ, mời gọi khám phá.
Hơn thế, vấn đề tiếp nhận văn học cũng là một trong những phương diện kiến thức trọng tâm được
dùng để ra đề thi cho đối tượng học sinh giỏi quốc gia môn Ngữ văn lớp 12 THPT. Vì những lí do trên,
chúng tôi đã chọn và nghiên cứu về đề tài: PHẦN NỘI DUNG
I. LÍ THUYẾT TIẾP NHẬN VĂN HỌC 1. Khái niệm
Theo từ điển thuật ngữ văn học: Tiếp nhận văn học là quá trình chiếm lĩnh các giá trị tư tưởng, thẩm
mỹ của tác phẩm văn học, bắt đầu từ cảm thụ văn bản ngôn từ, hình tượng nghệ thuật, tình cảm, quan niệm
nghệ thuật, tài nghệ của nhà văn … đến sản phẩm sau khi đọc: Cách hiểu, ấn tượng, trí nhớ, ảnh hưởng
trong hoạt động sáng tạo bản dịch.
Theo SGK Ngữ văn 12, tập 2: Tiếp nhận văn học là quá trình người đọc hòa mình vào tác phẩm, rung
động với nó, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật được dựng lên bằng ngôn ngữ, lắng nghe tiếng nói của tác
giả, thưởng thức cái hay, cái đẹp, tài nghệ của người nghệ sĩ sáng tạo. Bằng trí tưởng tượng, kinh nghiệm
sống, vốn văn hóa và bằng cả tâm hồn mình, người đọc khám phá ý nghĩa của từng câu chữ, cảm nhận sức
sống của từng hình ảnh, hình tượng, nhân vật, dõi theo diễn biến của câu chuyện, làm cho tác phẩm từ một
văn bản khô khan biến thành một thế giới sống động, đầy sức cuốn hút. Như vậy, tiếp nhận văn học là hoạt
động tích cực của cảm giác, tâm trí người đọc nhằm biến văn bản thành thế giới nghệ thuật theo tâm trí
mình.Cần phân biệt tiếp nhận và đọc. Tiếp nhận rộng hơn đọc, vì trước khi có chữ viết và công nghệ in ấn,
tác phẩm văn học đã được truyền miệng. Ngày nay, khi tác phẩm văn học chủ yếu được in ra, nhiều người
vấn tiếp nhận văn học không phải do đọc bằng mắt mà nghe bằng tai, như nghe chính tác giả đọc thơ, nghe-
đọc truyện đêm khuya trên đài phát thanh …
2. Tính chất tiếp nhận văn học
2.1. Tiếp nhận là giai đoạn cuối cùng của quá trình sáng tác
Nếu ví tác phẩm nghệ thuật là đứa con tinh thần của nhà văn, nhà văn phải thai nghén, mang nặng, đẻ
đau thì hoàn thành văn bản tác phẩm chỉ ứng với lúc đứa con được sinh ra, đứa con chào đời. Còn sự sống,
cuộc đời, số phận của nó như thế nào là chưa nói đến. Số phận đứa con sẽ được định đoạt như thế nào là tùy
thuộc vào nó và xã hội chung quanh. Số phận của tác phẩm nghệ thuật như thế nào là tùy thuộc vào nó và
người tiếp nhận nó. Chỉ đến khi được người đọc tiếp nhận thì hoạt động sáng tạo nghệ thuật mới hoàn tất.
Một tác phẩm nghệ thuật được viết xong nhưng nằm im trong ngăn kéo của nhà văn hoặc không được ai
đoái hoài tới thì chưa phải là tác phẩm nghệ thuật thực sự. Sơ đồ của quá trình sáng tác - giao tiếp của văn
chương như sau: Nhà văn - Tác phẩm - Bạn đọc.
Như vậy, có ba giai đoạn của quá trình sinh tồn sản phẩm văn chương: Giai đoạn một là giai đoạn
hình thành ý đồ sáng tác, giai đoạn hai là giai đoạn sáng tác. Ðây là giai đoạn ý đồ sáng tác cộng với tài 1
năng sáng tạo được vật chất hóa trong chất liệu ngôn ngữ, thành tác phẩm. Giai đoạn ba là giai đoạn tiếp nhận của bạn đọc.
Ðây là giai đoạn văn bản tác phẩm thoát ly khỏi nhà văn để tồn tại một cách độc lập trong xã hội, trong từng người đọc.
2.2. Tiếp nhận văn học là một quá trình giao tiếp
Tiếp nhận văn học là một quá trình giao tiếp. Sự giao tiếp giữa tác giả và người tiếp nhận là mối quan
hệ giữa người nói và người nghe, người viết và người đọc, người bày tỏ và người chia sẻ, cảm thông. Bao
giờ gười viết cũng mong người đọc hiểu mình, cảm nhận những điểu mình muốn gửi gắm, kí thác. Cao Bá
Quát từng nói: ―Xưa nay , nỗi khổ của người ta không gì bằng chữ tình, mà cái khó ở đời không gì bằng sự
gặp gỡ‖. Gặp gỡ, đồng điệu hoàn toàn là điều vô cùng khó khăn. Song dẫu không có được sự hoàn toàn, tác
giả và người đọc thường vẫn có được sự tri âm nhất định ở một số khía cạnh nào đó, một số suy nghĩ nào
đó. Đọc Truyện Kiều, người không tán thành quan điểm ―Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau của
Nguyễn Du vẫn có thể chia sẻ với ông nỗi đau nhân thế; người không bằng lòng với việc tác giả để cho Từ
Hải ra hàng vẫn có thể tâm đắc với những trang ngợi ca người anh hùng ―Chọc trời khuấy nước mặc dầu –
Dọc ngang nào biết trên đầu có ai…
2.3. Tính khách quan của tiếp nhận văn học
Tiếp nhận văn chương là một hoạt động xã hội - lịch sử, mang tính khách quan. Tác phẩm sau khi
thoát ly khỏi nhà văn thì nó trở thành một hiện tượng tinh thần, một khách thể tinh thần tồn tại một cách
khách quan đối với người đọc. Người đọc tiếp nhận nó là một kiểu phản ảnh, nhận thức thế giới. Mà nhận
thức nào cũng có phương diện chủ quan và phương diện khách quan của nó. Hơn nữa, một nhận thức đúng
đắn là một nhận thức tiếp cận được với bản chất và quy luật của đối tượng. Nội dung của tác phẩm trước hết
là do những thuộc tính nội tại của nó tạo nên, là cái vốn có chứa đựng trong bản thân tác phẩm.
Có thể nói tác phẩm nghệ thuật gồm có hai phần, phần cứng và phần mềm.
Phần cứng là văn bản, là sự khái quát đời sống, là một hệ thống ý nghĩa, tiếp nhận phụ thuộc vào các
tương quan đời sống xã hội, phụ thuộc vào lòng người đọc. Phần cứng tạo ra cơ sở khách quan của tiếp
nhận. Trong phần cứng này, có nhiều phương diện để tạo ra tính khách quan cho tiếp nhận văn chương. Thứ
nhất là hiện thực đời sống được phản ảnh. Thứ hai là chất liệu nghệ thuật xây dựng hình tượng phản ánh đời
sống là trên cơ sở ngôn ngữ toàn dân, thứ ba là sự định hướng nội tại của tác phẩm vào việc tác động thẩm
mĩ do nhà văn tạo nên. Nhà văn không giản đơn chỉ làm cái truyền đạt những hiểu biết đời sống, những
quan sát, những phát hiện nghệ thuật của mình mà anh ta còn hướng tới việc thể hiện những cái đó sao cho
chúng gây ấn tượng nhiều nhất đến công chúng độc giả. Ðây là thuộc tính tất yếu của tác phẩm ở cả nội dung và hình thức.
Phải thấy, Văn bản là một tổ chức có tính liên kết và mạch lạc. Văn bản có đặc điểm thể loại. Từ ngữ
và hình ảnh có những ý nghĩa do truyền thống văn hóa dân tộc và thời đại quy định. Người đọc không thể
bất chấp các đặc trưng biểu đạt của văn bản, không thể tùy tiện cắt xén câu văn hay áp đặt ý nghĩa. Như thế
văn bản vẫn là phương thức tồn tại khách quan của tác phẩm, quy định hoạt động tiếp nhận của người đọc.
Sự tiếp nhận phải phù hợp với dữ liệu khách quan của văn bản mới thực sự có giá trị. Do đó, cần khẳng định
tính khách quan của tiếp nhận. Mọi người đọc đều có thể phát huy sự tìm tòi, cảm nhận của mình, song sự
cảm nhận đó phải có cơ sở trong toàn bộ văn bản.
Chính cơ sở khách quan của việc tiếp nhận tác phẩm đã tạo ra ấn tượng chung đồng nhất ở mọi người
đọc. Phần cứng của tác phẩm tạo ra phần nội dung tương đồng bất biến từ tác giả đến mọi người đọc. Rõ
ràng là, độc giả hay khán giả sau khi cùng xem xong một tác phẩm nghệ thuật nào đó đều có một ấn tượng
chung về một nhân vật nào đó. Trong dân gian những nhân vật nghệ thuật sau đây đã đi vào cuộc sống có ấn
tượng tương đồng ở mọi người: Trương Phi, Tào Tháo; (Nóng như
Trương Phi, Ða nghi như Tào Tháo) Sở Khanh, Hoạn Thư (người nào lừa đảo phụ nữ được gán cho
hiệu Sở Khanh, người phụ nữ nào hay ghen và ghen một cách cay độc thì được gán cho hiệu máu Hoạn
Thư). 2.4.Tínhchủquancủatiếpnhậnvănhọc 2
Trong tính giao tiếp giữa tác phẩm và độc giả, cần chú ý tính chất cá thể hóa, tính chủ động, tích cực
của người tiếp nhận. Ở đây, năng lực, thị hiếu, sở thích cá nhân đóng vai trò rất quan trọng; tùy theo lứa tuổi
già hay trẻ, trình độ học vấn cao hay thấp, kinh nghiệm nhiều hay ít mà có kết quả tiếp nhận cụ thể, riêng
biệt cho mỗi người. Thậm chí cùng một người, lúc nhỏ đọc tác phẩm ấy đánh giá khác, sau lớn lên đánh giá
khác, về già lại đánh giá khác. Hơn thế, người đọc khi đến với tác phẩm văn học có nhiều tâm trạng vui
buồn khác nhau, có trình độ văn hóa khác nhau, có thái độ định kiến hoặc vô tư, phóng khoáng khác nhau.
Có bao nhiêu người đọc một tác phẩm thì có bấy nhiêu ―dị bản‖ về tác phẩm ấy trong tâm hồn, xét về đậm
nhạt, nông sâu, toàn diện hay phiến diện. Người thì hứng thú với các chi tiết này, người lại kể lể say sưa với
các chi tiết nọ, và hình như ai cũng có cái lí của mình. Chẳng hạn, cùng đọc truyện Bà chúa tuyết của An-
đéc-xen, trẻ em và người lớn đều thích thú nhưng cách hiểu của mỗi người lại không giống nhau. Vẫn là
bài Thơ duyên của Xuân Diệu nhưng khi buồn đọc khác, khi vui đọc khác, khi đang yêu đọc khác, …
Tính khuynh hướng trong tư tưởng, tình cảm, trong thị hiếu thẩm mĩ càng làm cho sự tiếp nhận văn
học mang đậm nét cá nhân và chính sự chủ động của người tiếp nhận đã làm tăng thêm sức sống của tác
phẩm. Nhưng khẳng định tính chủ quan của tiếp nhận không có nghĩa là người đọc hoàn toàn tự do muốn
hiểu văn bản thế nào cũng được.
2.5. Tính khuynh hướng xã hội của tiếp nhận văn học
Tiếp nhận văn chương tuy mang dấu ấn cá nhân sâu sắc nhưng chưa bao giờ là hoạt động thoát ly khỏi
điều kiện lịch sử xã hội. Hoạt động nghệ thuật luôn luôn là hoạt động mang tính khuynh hướng xã hội mạnh
mẽ. Khuynh hướng xã hội, đời sống thực tế sẽ chi phối mạnh mẽ đến quá trình tiếp nhận văn chương của
mỗi cá nhân. Mỗi cá nhân đến với tác phẩm không chỉ đem đến cho nó cái tôi mà còn cái ta nữa.
Họ cắt nghĩa tác phẩm trên cơ sở lập trường giai cấp, lợi ích xã hội. Tiếp nhận Truyện Kiều, Nguyễn
Khuyến suy ngẫm về xã hội đồng tiền trở thành cán cân công lí mà Nguyễn Du lên án:
Có tiền việc ấy mà xong nhỉ
Ðời trước làm quan cũng thế a?
Rõ ràng Nguyễn Khuyến đã nhìn Truyện Kiều từ điều kiện lịch sử mà ông đang sống. Vịnh Kiều
nhưng lên án xã hội đương thời. Ðời trước làm quan cũng thế, cũng như đời nay. Ðó là tiền.
Sau khi nhà văn hoàn tất văn bản tác phẩm thì, tác phẩm nghệ thuật bắt đầu trôi nỗi trong dòng đời và
đón nhận số phận lịch sử của mình. Có tác phẩm vừa mới ra đời, liền được người đọc vồ vập ấp iu, nhưng
sau đó bị lãng quên. Có tác phẩm, lúc mới ra đời thì bị hắt hủi, lãng quên nhưng sau đó lại được nâng niu
trân trọng. Có tác phẩm đời sống của nó êm ả hoặc sáng chói lâu dài, có tác phẩm mờ mờ ảo ảo… Có tác
phẩm cùng trong một thời đại nhưng bạn đọc, người ghét, kẻ yêu, người khen, kẻ chê. Lại có tác phẩm ý đồ
nhà văn một đằng mà người đọc hiểu một nẻo. Truyện Kiều ở ta là một thí dụ. Ngày nay chúng ta xem
Truyện Kiều là một kiệt tác văn chương dân tộc. Và thực sự Truyện Kiều đã làm nhiều thế hệ mê mẫn.
Trong đó, có vua Tự Ðức:
Mê gì mê thú tổ tôm
Mê ngựa Hậu bổ, mê nôm Thúy Kiều.
Nhưng không phải đã không có thời , có người sợ Truyện Kiều
Làm trai chớ đọc Phan Trần
Làm gái chớ đọc Thúy Vân, Thúy Kiều.
Hiện tượng có những tác phẩm nào đấy mà số phận của nó sự thăng trầm qua các thời đại thì không
phải lúc thăng là do công chúng thời đại đó thông minh còn lúc trầm là do công chúng thời đại đó dốt nát.
Ðiều chính yếu là do xu hướng tư tưởng thời đại tác động đến. Việc tiếp nhận Thơ mới ở ta chẳng hạn. Khi
phong trào Thơ mới ra đời, người đọc rầm rộ đón nhận, nhất là thanh niên, nhưng sau đó, khi đất nước tiến
hành cuộc sống chiến chống Pháp, Mĩ thì Thơ mới đã trở nên cũ. Vì nó làm ủy mị con người kiên cường
xông pha lửa đạn. Ngày nay, đất nước hoà bình xây dựng, người ta lại tiếp nhận Thơ mới như là nó vẫn
mới. Ðúng như Kharavchenko nói: Mỗi thời đại riêng thường thích hợp với những sắc điệu khác nhau trong
tác phẩm nghệ thuật với những phương diện khác nhau của khái quát hình tượng của nó.
3. Người đọc trong quá trình tiếp nhận văn học
3.1. Vai trò của người đọc 3
Lấy mối quan hệ tác giả - tác phẩm - bạn đọc làm căn cốt, xưa nay có nhiều ý kiến khác nhau về yếu
tố trung tâm của hoạt động văn học. Trước đây, có một quan niệm đã trở thành quán tính trong nghiên cứu
phê bình: lấy tác giả cùng cá tính sáng tạo làm trung tâm. Nó xem nhẹ vai trò của bạn đọc và quá trình tiếp
nhận. Ý tưởng của nghệ sĩ là nòng cốt, là ―chỉ dẫn của Chúa‖ để soi đường cho những tín đồ văn chương
mải miết đi tìm chân lí. Tiếp nhận được xem như một nỗ lực phóng chiếu tinh thần nghệ sĩ vào tác phẩm,
truy tìm ánh xạ tâm hồn nhà văn trong bề mặt ngôn ngữ, văn bản.
Theo đó, phê bình cố gắng lần tìm theo lối người viết đã đi để dựng lại một tác phẩm văn học duy
nhất trong ý đồ sáng tạo. Hướng nghiên cứu phổ biến và lí tưởng một thời là tiếp cận trực tiếp với tác giả,
khai thác địa đồ nhà văn đã phác thảo, lí giải tác phẩm bằng chỉ dẫn trực tiếp. Vấn đề đặt ra: làm cách nào
để tìm hiểu các tác phẩm khuyết danh, các sáng tác của các nhà văn không đồng thời với chúng ta hay nhà
văn đã mất? Nếu tác giả không để lại bất kì chỉ dẫn nào ngoài văn bản thì có nghĩa chiếc chìa khoá đi vào
văn bản mãi mãi bị vùi lấp.
Xem tác phẩm văn học ―như một quá trình, các nhà nghiên cứu đã phục nguyên vai trò của bạn
đọc. Khi tác phẩm kết thúc thì cuộc sống của nó mới bắt đầu. Với lí thuyết tiếp nhận, khi tác phẩm kết thúc
đó chỉ là sự kết thúc của văn bản. Văn bản nghệ thuật chỉ là xác chữ, kí tự. Người đọc nó đã trút bỏ đời sống
kí tự, hiện lên đời sống hình sắc. Người đọc huy động cảm giác, trí tưởng tượng để cảm nhận tác phẩm
khiến tác phẩm sống trong sự đọc. Người viết và người đọc như là đối tượng song sinh, tác phẩm viết ra
phải có người đọc mới hình thành sự đối thoại.
Ngay từ xưa, Heghen trong Triết học tinh thần đã yêu cầu việc xem xét tác phẩm trong hệ thống "tác
giả — tác phẩm — người đọc" vì ông cho rằng sự tồn tại của tác phẩm chỉ tồn tại trong ba yếu tố quan hệ
hữu cơ với nhau ấy thôi. Còn người Trung Quốc xưa, lại cho rằng tác phẩm tồn tại trong lòng của ng-ời tri
kỉ chứ không trên trang giấy; vì thế việc viết văn là việc của tấm lòng. Chính vì thế, tác phẩm chỉ thực sự
tồn tại khi người ta ý thức được về nó mà thôi. Người đọc là người cứu tác phẩm ra khỏi hầm mộ của sách,
giúp nó sống lại và bước đi giữa cuộc đời và hồn người. Tác phẩm tái sinh trong lòng bạn đọc.Vì thế, mỗi
tác phẩm là một tiếng mời gọi tha thiết tấm lòng bạn đọc đến với mình, tri âm với mình để mình có được
một đời sống mới. Sức sống của tác phẩm không nằm ở lối ra lệnh của nhà binh hay truyền giáo của tu sĩ
mà nằm ở trường nhìn, trường cảm của từng cá nhân đọc khác nhau.
Mặt khác, trong quá trình sáng tạo của nhà văn, độc giả có vai trò nhất định, chi phối quá trình sáng
tạo và chi phối cả nội dung, hình thức của tác phẩm. Trong quá trình tiếp nhận, độc giả có vai trò đồng sáng
tạo. Tác phẩm là một bộ mã, nhà văn là người kĩ mã, bạn đọc giải mã. Ở Việt Nam, quan niệm về quá trình
tiếp nhận và vai trò của bạn đọc đã được thấu thị qua những lăng kính khoa học đáng tin cậy. Dễ dàng nhận
thấy những luận điểm đó khá gần gũi với nhận định của J.Paul.Sartre. Tác phẩm văn học như con quay kì lạ,
chỉ có thể xuất hiện trong vận đông. Muốn làm cho nó xuất hiện, cần phải có một hoạt động cụ thể là sự
đọc. Và tác phẩm văn học chỉ kéo dài chừng nào sự đọc còn có thể tiếp tục. Ngoài sự đọc ra, nó chỉ còn là
những vệt đen trên giấy trắng.
Cần nhận thức đúng giá trị của người đọc và vai trò của tác giả từ đó thấy được đọc là một sự sáng tạo.
Nếu người đọc không có khả năng cảm nhận làm sống dậy thế giới hình sắc đằng sau con chữ thì có nghĩa
cũng không cảm nhận được giá trị của tác phẩm. Tuy nhiên không thể cường điệu vai trò của người đọc lên
địa vị trung tâm của hoạt động văn học bởi vì một lẽ giản đơn là chưa có sáng tác thì dứt khoát không thể có tiếp nhận.
3.2. Các loại hình người đọc
Loại hình học người đọc văn chương chia ra nhiều loại người đọc khác nhau:
Ðứng về phía người tiếp nhận, người ta chia người đọc ra bốn loại. Thứ nhất là người đọc tiêu thụ.
Ðây thường là loại người đọc đọc ngấu nghiến cốt truyện, ham thích tình huống éo le gay cấn, nhiều khúc
mắc cạm bẫy. Loại này đọc lướt nhanh vào giờ nhàn rỗi, tìm thú giải trí, có những đánh giá dễ dãi. Thứ hai
là, loại đọc điểm sách. Loại người này có ý thức tìm ở văn chương những thông tin mới về cuộc sống, đạo
đức … để thông báo cho độc giả của các báo. Thứ ba là loại người đọc chuyên nghiệp - những người giảng
dạy nghiên cứu phê bình ở các trung tâm nghiên cứu. 4
Thứ tư là những người sáng tác - nhà văn, nhà thơ đọc theo cảm hứng bất chợt hoặc để tham gia viết
những trang phê bình ngẫu hứng.
Ðứng ở góc độ sáng tác người ta chia người đọc ra làm ba loại. Thứ nhất:
người đọc thực tế. Tức là những người đọc, người tiếp nhận sáng tác tồn tại một cách cụ thể, cá thể.
Họ là những người A, người B nào đó trong đời sống, tiếp nhận văn chương theo cá tính, theo sở thích cá
nhân. Như vậy, trước mắt người sáng tác có biết bao nhiêu người đọc thực tế. Nhưng nhà văn không viết để
đáp ứng cho từng người cụ thể mà viết cho người đọc nói chung. Thứ hai: người đọc giả thiết. Ðây là loại
độc giả của từng tác giả. Loại này tồn tại trong tác giảsuốt quá trình sáng tác từ nảy sinh ý đồ cho đến kết
thúc. Nhà văn có chủ đích hướng tới họ là chủ yếu. Thứ ba: người đọc hữu hình hay người đọc bên trong là
loại người đọc tồn tại bên trong tác phẩm như một nhân vật luôn đối diện và đối thoại với nhà văn, nhưng
không phải nhân vật mà là hiện thân của người đọc bên ngoài tác phẩm. Tố Hữu viết bài thơ Kính gửi cụ
Nguyễn Du, suốt bài thơ tác giả nói với cụ Nguyễn cụ thể nhưng thực tế Tố Hữu chủ yếu viết cho người đọc
thực tế hôm nay, nói với người hôm nay. Trong thơ Tố Hữu dạng nhân vật này thường hay xuất hiện dưới
đại từ em như một đối tượng thân thiết gần gũi để tâm sự:
- Em ơi Ba Lan mùa tuyết tan
- Em ạ ! Cu-ba ngọt lịm đường
- Ðứng ở góc độ thời gian, người ta chia người đọc ra làm ba loại: Thứ nhất: người đọc hiện tại, tức
loại người đọc đang sống đồng thời với tác giả, họ thực sự tiếp nhận tác phẩm của tác giả và lên tiếng khen
chê trực tiếp với tác giả. Trong số người đọc hiện tại, có thể chia ra làm nhiều lớp theo cách khác nhau:
người đọc bình thường; người đọc của người đọc - nhà phê bình; người đọc thiếu nhi, thanh niên, công
nhân, nông dân, trí thức… Thứ hai: người đọc quá khứ. Ðây là loại người đọc không thể và không bao giờ
tiếp nhận tác phẩm cả. Nhưng nhiều khi nó quyết định thành bại của tác phẩm. khi Tố Hữu viết Kính gửi cụ
Nguyễn Du thì đây phải là bức thư gửi cụ Nguyễn Du nào đó đang sống thực sự ở đâu đó, mà là gửi cho linh
hồn cụ Nguyễn Du. Và chính Nguyễn Du lúc sinh thời cũng đã có loại người đọc như thế. đó là Tiểu Thanh
(xem bài thơ Ðộc Tiểu Thanh ký. Nhân vật nàng trong màu tím hoa sim của Hữu Loan cũng lại là một
người đọc quá khứ. Thứ ba: người đọc tương lai.
Loại người đọc này chưa tồn tại thực tế sẽ có thể, hoặc không thực sự đọc tác phẩm nhưng vẫn xuất
hiện trong quá trình làm tác phẩm của tác giả, và có khi là chủ đích hướng tới của nhà văn. Nhà văn muốn
gởi thế kỉ mai sau, muốn nói chuyện với người
300 năm sau như Nguyễn Du đã nói:
Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như
Stendhal thì chờ người đọc nửa thế kỉ sau.
Lại có cách chia người đọc theo ý thức hệ. Cách này, chia người đọc ra làm 2 loại. Thứ nhất: người
đọc bạn bè, đây là loại người đọc chỉ hướng, cùng quan điểm xã hội, lập trường tư tưởng. Phần lớn các tác
giả có đông đảo bạn đọc loại này. Ðây là loại bạn đọc chí cốt mà Tố Hữu đã nói: Tôi buộc hồn tôi với
mọi người. để hồn tôi với bao hồn khổ.Thứ hai: loại người đọc đối thủ. Loại người đọc này trái với chí
hướng, lập trường giai cấp xã hội của mình. chẳng hạn cụ Ngáo trong bài thơ Hởi cụ Ngáo của Tố Hữu.
3.3. Có nhiều cách đọc trong tiếp nhận văn học
Cách đọc kiểu tri âm: là tiếp nhận tác phẩm theo đúng ý đồ của tác giả. Sự cắt nghĩa và hiểu tác phẩm
ở người đọc trùng khít với ý định của tác giả ký gởi vào tác phẩm từ giữa ý đồ tác giả, ý đồ của người lý
giải nằm trong cùng một vòng tròn đồng tâm. Tri âm là biểu hiện tột cùng của sự hiểu biết, cảm thông lẫn
nhau. Tiếp nhận theo kiểu này là tiếp nhận mang tính chủ quan, người ta quan niệm rằng tác phẩm được viết
là để dành riêng cho những người sánh văn chương, có khả năng đi sâu tìm hiểu dụng tâm, dụng ý, nỗi lòng
của tác giả, chứ không phải viết ra cho đông đảo độc giả công chúng ngoài xã hội thưởng thức, tiếp nhận.
Quan điểm tiếp nhận theo kiểu tri âm đòi hỏi sự gặp gỡ, đồng điệu tuyệt đối giữa người sáng tác và bạn đọc,
nhưng trên thực tế việc này rất khó khăn.
Cách đọc kiểu ký thác: Là sự tiếp nhận mà người đọc mượn tác phẩm để biểu lộ nỗi lòng của mình đối
với cuộc đời. Do đó, tác phẩm văn chương được coi như là một phương tiện để người đọc giải bày tấm lòng, 5
gửi gắm những quan niệm nhân sinh, những cảm xúc về thế cuộc hoặc những vấn đề bức thiết của cuộc
sống mà trong một chừng mực nào đó người đọc không có điều kiện để nói ra một cách trực diện.
Tiếp nhận theo kiểu tri âm và ký thác gặp nhau ở tính đồng cảm giữa tác phẩm và bạn đọc.
4. Quá trình tiếp nhận văn học
Bạn đọc đã chuyển hóa ―văn bản thứ nhất‘‘ của tác giả thành ―văn bản thứ hai‘‘ của chính mình.
Tác phẩm văn học đã từ ―vật tự nó‘‘ biến thành ―vật cho ta‘‘. Thông thường, cũng như trong mối quan hệ
giữa sáng tác với đời sống, giữa hai loại văn bản này nhiều nhất chỉ có sự thống nhất chứ không thể có đồng
nhất hoàn toàn, vì phải trải qua những khâu chuyển dịch như sau:
4.1. Tái hiện để mà tái tạo
Các bộ môn nghệ thuật khác, chất liệu là vật chất, cho nên hình tượng của nó là trực tiếp. Họa sĩ vẽ
một bức tranh, nhạc sĩ tấu một khúc nhạc, ta nghe thấy ngay. Văn học là nghệ thuật của ngôn từ, chất liệu
của nó chỉ là kí hiệu của vật chất, cho nên hình ảnh của nó là gián tiếp. Nguyễn Du mô tả Thúy Kiều cùng
tiếng đàn của nàng: ―Làn thu thủy, nét xuân sơn‖, ―Trong như tiếng hạc bay qua‖, v.v… chúng ta không
nghe thấy gì cả. Như thế, muốn thưởng thức tác phẩm văn học, người đọc tất yếu phải trải qua khâu ―tái
hiện‖. Không những thế, các kí hiệu ngôn từ trong tác phẩm văn học không phải ―đồng hiện‖, mà được
triển khai theo hình tuyến từ đầu đến cuối văn bản, như thế sự tái hiện ở đây là liên tục. Chính trong quá
trình tái hiện liên tục này, chúng ta mới nghe thấy dần hình tượng nhà văn mô tả, nhưng là hình tượng được
diễn lại trong đầu óc của người đọc, chứ không phải như bức tranh hoặc khúc nhạc bên ngoài. Nói văn học
mang tính hình tượng gián tiếp là như vậy. Nghĩa là nó phải kinh qua sự tưởng tượng của người đọc ngay
giây phút đầu tiên của quá trình thưởng thức tiếp nhận, một điều hầu như không đặt ra với một số bộ môn
nghệ thuật khác. Mà đã nói đến tưởng tượng là tất yếu sẽ kèm theo một thuộc tính tất yếu là sự sáng tạo. Sự
sáng tạo trong sự tiếp nhận của độc giả văn học được nhấn mạnh hơn so với công chúng một số bộ môn
khác là vì vậy. Cộng với các vấn đề động cơ, tâm thế và tầm đón chung cho công chúng, có thể thấy sự tái
hiện mang tính chất sáng tạo hay sự tái tạo trong việc đọc văn học theo các mặt như sau:
Trước hết là phải tái tạo lại hình tượng. Trong khi đọc tác phẩm văn học, độc giả vừa bám vào sự mô
tả trong văn bản, vừa liên tưởng với loại người tương tự ngoài đời, đồng thời cũng dựa vào cảm nghĩ và lý
giải của mình, mà hình dung, tưởng tượng về nhân vật nào đó. Kết quả là mỗi người mỗi khác. ―Một nghìn
bạn đọc, thì có một nghìn Hamlét‖ như người phương Tây thường nói. Hình dung mỗi người mỗi khác, cũng
có nghĩa là không giống sự hình dung với chính tác giả. Lỗ
Tấn nói: ―Chúng ta học Hồng lâu mộng, từ chữ nghĩa hình dung ra con người Lâm Đại Ngọc…
nhưng e rằng sẽ hình dung thành một nữ lang thời thượng, cắt tóc ngắn, mặc lụa là Ấn Độ, thân hình mảnh
dẻ, dáng cô độc, hoặc là một dáng vẻ khác, tôi khó đoán định được. Nhưng nếu thử so sánh với bức tranh
trong Hồng lâu mộng đồ vịnh ba bốn mươi năm trước thì hoàn toàn khác; bức tranh đó vẽ Lâm Đại Ngọc
trong lòng độc giả thời ấy‖ (Lỗ Tấn toàn tập, tập V, tr.430)
Hai là thay đổi lại theo tình cảm khác. Tác phẩm văn học thành công nào cũng chan chứa tình cảm, đủ
các sắc thái vui, buồn, giận, thương, v.v…, tất nhiên trong đó sẽ nổi lên một trạng thái tình cảm chủ đạo.
Nhưng người đọc thường chỉ thích và nhớ nhất những trạng thái tình cảm nào phù hợp với sự xúc động
thường ngày của bản thân. Chị Trần Thị Lý thoát khỏi manh vuốt của giặc ra miền Bắc, được đồng bào
đồng chí quý trọng và hết lòng chăm sóc. Bài Người con gái Việt Nam của Tố Hữu đã biểu hiện lại những
tình cảm cao đẹp này. Nhưng tình cảm trong thơ cũng đạt đến độ điển hình. Nghĩa là phải cô kết những tình
cảm chung nói trên thành một cảm xúc rất riêng tư, không giống với một ai, không một ai dám thổ lộ như
thế. Đó là tấm lòng và giọng điệu của một người anh trai trong Người con gái Việt Nam. Mà chính cái riêng
này mới nói lên cái chung được nhiều nhất. Thực chất là lỗi xưng hô ― Tôi … em trong bài thơ này là như
vậy. Nhưng chúng ta đã từng nghe các chàng trai cười khúc khích khi ngâm nga ―Cho tôi hôn bàn chân em
lạnh ngắt, Cho tôi nâng bàn tay em nắm chặt‖,v.v. . thậm trí không nhớ trong bài thơ nào, tác giả là ai? Đúng
sai, có thể bàn, nhưng ai cấm được hiện tượng này?
Ba là giải thích theo quan niệm khác. khi một bạn đọc, nhất là các nhà khoa học đã có một quan niệm
riêng về con người và thế giới, thậm trí đã hình thành một chủ thuyết thì tất nhiên họ thường giải thích lại
mọi việc trên đời, nhất là đối với những kiệt tác văn học nghệ thuật vì đây là ―những bức tranh nhân sinh 6
thu gọn‖. Chúng ta biết nhiều cách phân tích về sự chần chừ của Hamlét. Gớt cho đó là mâu thuẫn giữa trí
tuệ và sắc sảo, nhưng năng lực hành động quá hạn chế, v.v. . Trái lại, căn cứ theo lý thuyết phân tâm của
mình, S.Phrớt khẳng định: ―Hamlét có khả năng làm tất cả, chỉ trừ việc trả thù con người mà đối với nó là
hiện thân của sự thực hiện những ham muốn của tuổi thơ bị bài ức. Lòng căm thù lẽ ra phải thúc đẩy ý
muốn báo thù thì được thay thế ở y bằng sự than thân trách phận và những cắn rứt của lương tâm. Tất cả
những điều này mách bảo với y rằng bản thân y nói thẳng ra, thì cũng chẳng hơn gì tên tội phạm mà y phải trừng trị.
Thật ra, sự tái tạo hay thay đổi còn diễn ra trong vô số cấp độ và bình diện, mà trên kia chỉ là sơ lược
đôi nét. Sự thay đổi đó, thậm chí còn diễn ra ở một con người đọc một tác phẩm xác định nhưng trong
những lúc khác nhau. Nếu đọc ―Hồng lâu mộng” trong lúc trai trẻ, làm sao mà không cảm thấy thú vị
trước hết đối với cảnh vui chơi nô đùa giữa các công tử, tiểu thư với những a hoàn xinh đẹp. Nhưng khi đã
nếm mùi của trường tình biển ái, thì sẽ không khỏi xót xa trước bi kịch của Bảo – Lâm. Lúc về già, đã trải
nghiệm biết bao trầm luân cay đắng của cuộc đời, đọc lại ― Hồng lâu mộng ”, mới ngấm hết bao nỗi nhân
tình thế thái, cuộc thịnh suy trong biển đời khổ ải.
Tuy vậy, những kỷ niệm đọc, đọc một cách xúc động của một thời, vẫn sống mãi, và sẽ tham gia vào
hiệ quả tiếp nhận của những lần đọc sau. Bởi vì khi đọc lại một tác phẩm mà ta xúc động trong thời gian
qua, thì bao nhiêu không khí cảnh huống của thời ấy cũng đồng thời sống lại. Đó là lý do giải thích vì sao
nhiều tác phẩm, bao nhiêu câu chuyện, bao nhiêu câu thơ, chẳng hạn trong sách giáo khoa, mà ta tiếp xúc
thời Thơ ấu, ngẫm ra cũng bình thường thôi, nhưng nay đọc lại vẫn thấy thú vị.
4.2. Lý giải và ngộ nhận
Như trên đã nói, có thể thấy sự tiếp nhận bạn đọc, vừa có khả năng lý giải đúng, nhưng cũng có khả
năng ngộ nhận ý đồ của tác giả. Trong lời tựa bản dịch AQ chính truyện ra tiếng nga viết năm 1925, Lỗ Tấn
có nói rõ ý đồ sáng tác của mình như sau:‖ Tôi đã có lần thử xem tôi có khả năng miêu tả linh hồn người
hiện đại trong nước chúng tôi hay không?. . Muốn miêu ta linh hồn của quốc dân một nước trầm mặc như
thế thì cũng là điều hết sức khó khăn ở Trung Quốc… Cho nên tôi cũng định bụng chỉ đưa ra vài điều tôi
cảm giác và quan sát, buồn bã và cô quạnh, tạm viết ra đây thôi, coi như đó là nhân sinh của Trung Quốc,
theo như con mắt tôi đã từng nhìn thấy (Gào thét, tr.197). Sau này thì càng có nhiều người hiểu đúng tâm
huyết đó của Lỗ Tấn. Nhưng lúc bấy giờ thấy ngôn ngữ, cử chỉ kỳ quặc của AQ, có người đã hỏi thẳng ông:
―Nói thật đi, trong bộ sách ấy anh định chửi người nào đây?. Ông đã phân trần rất có ý nghĩa: ―Nghe câu
hỏi đó, tôi chỉ có thể tức tối và khổ tâm, vì tôi không thể nào cho người ta thấy rằng mình không đến nỗi
hèn mạt như vậy(1). Câu chuyện của ông Cao Nhất Hàm kể sau đây cho thấy rằng việc hiểu đúng ý đồ của
tác giả cũng không phải là dễ, có khi phải trả một giá nào đó: ―Tôi còn nhớ, lúc tập AQ chính truyện đang
cứ từng đoạn, từng đoạn lần lượt in ra, thì có nhiều người ra vẻ sợ hãi lắm. Họ những lo rằng một ngày kia
đến lượt họ bị thóa mạ. Lại có một ông bạn tôi nói trước tôi rằng, trong câu chuyện AQ đăng hôm qua có
một đoạn tỏi ra công kích ông ta. Rồi ông ta đoán ngay ra rằng tác giả chính là người nọ mới biết được câu
chuyện riêng ấy. Thế rồi, từ đó, ông ta nghi ngờ lung tung: bao nhiêu câu chuyện đem ra chửi trong AQ
chính truyện đều là chuyện riêng của ông ta cả, và phàm những người có đi lại giao thiệp với tòa soạn tờ
báo đăng AQ chính truyện đều bị tình nghi là tác giả. Mãi đến lúc ông ta dò ra tên thật tác giả, ông ta mới
biết rằng té ra người đó với ông ta xưa nay chưa hề quen biết nhau. Lúc đó ông ta mới giật nảy mình và gặp
ai, ông ta cũng tuyên bố: ―AQ chính truyện viết ra không phải công kích ông ta đâu‖ (Hiện đại bình luận, tập IV tr.89).
Nhưng không phải tất cả những ―hiểu sai, ngộ nhận ý đồ của tác giả đều hỏng cả. Ở đây cần phân
biệt chính ngộ với phản ngộ. Chính ngộ, tuy không phù hợp với ý đồ tác giả nhưng vẫn có căn cứ trong tác
phẩm. Điều đó chí ít có thể giải thích bằng đặc trưng của nghệ thuật. Nghệ sĩ nói chung, nhà văn nói riêng,
không chứng minh mà mô tả. Hình ảnh mà họ đan dệt nên sinh động, đa diện. Nhìn ở góc độ khác, người
đọc có thể phát hiện ra những khía cạnh mà vốn tác giả không nghĩ đến. Nguyễn Du tuyên bố ―Chữ tài chữ
mệnh khéo là ghét nhau, nhưng người đọc qua ―Truyện Kiều lại thấy xã hội phong kiến chà đạp lên quyền
sống con người. Hãy lấy ví dụ về một khía cạnh nhỏ, để nói vấn đề cụ thể hơn. Xuân Diệu, trong bài Biển ,
đã ví các chàng trai như những cồn sóng đại dương vỗ mãi vào bờ ―Như hôn mãi ngàn năm không thỏa - 7
Bởi yêu bờ lắm lắm em ơi, và ví các cô gái với ―Bờ đẹp đẽ cát vàng- Thoai thoải hàng thông đứng – Như
lặng lẽ mơ màng - Suốt ngàn năm bên sóng‖. Nhà thơ đã đọc câu thơ sau này vang lên với tiếng sóng bằng
cách nhấn mạnh, kéo dài các âm vàng, hàng, ngàn, màng, v.v. . Nhưng tại sao khi nói về các cô gái lại có
tiếng sóng? Một bạn đọc cho rằng, mô tả cô gái hay nói cho đúng hơn là mô tả vẻ đáng yêu của họ. Mà đã là
cô gái đáng yêu, thì các chàng trai chờn vờn quấn quýt xung quanh thì có gì lạ: Đây là thêm một cách khắc
họa gián tiếp. Nghe xong, nhà thơ rất thích thú, và về sau cũng giải thích như vậy. Sức mạnh của văn học
nghệ thuật, còn tính là nhờ sự tiếp nhận mang tính sáng tạo này. Nguyễn Du chỉ mô tả một nàng Kiều,
nhưng có đến hàng triệu nàng Kiều không giống nhau trong hàng triệu thế hệ bạn đọc. Nói cho cùng, ý
nghĩa xã hội của văn học nghệ thuật, tác dụng của nó đối với nhiều công chúng xét trên thực tế, chính là
được diễn ra với sự ngộ nhận, nói đúng hơ là sự ―chính ngộ‖ liên tục này. Về điểm này cần cân nhắc lại
một ý kiến của Mác: ―Hình thức lí giải không chính xác, lại chính là hình thức phổ biến, hơn nữa là hình
thức thích hợp với sự ứng dụng phổ biến trong một giai đoạn phát triển nhất định của xã hội. (Thư gửi Látxan)
Vấn đề ở đây là bàn đến nhiều quan hệ khác nhau, nhưng một vế của những quan hệ đó lại là duy
nhất, cố định. Tuy phát sinh nhiều quan hệ với B, C, D, v.v… và với vô cùng, nhưng A vẫn là A đấy thôi.
Tác phẩm vẫn là tác phẩm đó. Nhưng nhân vật lại là con người này. Một ngàn chàng Hamlét, hiển nhiên là
không hoàn toàn giống nhau, nhưng vẫn là Hămlét. Một triệu nàng Kiều, vẫn là Kiều. Cảm thụ hình ảnh
nàng thế nào mà ra Hoạn Thư, Tú Bà thì như thế đã từ chính ngộ chuyển sang phản ngộ. Phản ngộ là sự tiếp
nhận tùy tiện, thậm chí cắt xén, xuyên tạc, không có căn cứ trong tác phẩm.
Và nếu biểu hiện của ―chính ngộ‖ là muôn màu muôn vẻ, thì nguyên nhân của sự ―phản ngộ cũng
hết sức phức tạp. Đó có thể là do động cơ, tâm thế, hoặc ―tầm đón kì quặc, hoặc quá ư cao siêu hay dưới
mức tầm thường, v.v… Ở đây chỉ muốn lưu ý đến hai biên độ của nó. Đó là sự cố ý, hơn nữa là sự cố ý của
‗những thế lực chính trị chuyên chế hà khắc. Chẳng hạn như những chuyện ―kiêng húy hoặc ―văn tự
ngục dưới một số triều đại phong kiến. Nhà thơ Tử Tuấn đời Thanh chỉ vì hai câu thơ ― Minh nguyệt hữu
tình hoàn cố ngã – Thanh phong vô ý bất lưu nhân (Trăng sáng có tình còn nhìn ta – Gió mát vô ý không
giữ người lại), mà bị thiệt mạng. Chẳng qua là vì trong câu thơ có chữ ―Thanh (trong ―Thanh phong thật
ra chỉ có nghĩa là ―gió mát mà thôi), và chữ ―Minh (trong ―Minh nguyệt chỉ có nghĩa là ―trăng
sáng―). Lối tiếp nhận này thì không có gì để nói nữa.
Biên độ thứ hai là sự vô tình. Nhưng vô tình cũng có nhiều loại. Nhưng loại ―vô tình‖ phổ biến nhất
là do thật tình không hiểu hết đặc trưng của văn học vốn là một lĩnh vực hết sức kỳ diệu và tinh tế của tâm
hồn con người. Muốn tiếp cận nó phải từ nhiều bình diện, nhiều cấp độ, nhiều quan hệ, v.v…cho nên không
có gì lạ ngay những người sành sỏi, cũng có khi vấp váp như thường. Hình ảnh Bác Hồ trong thơ Tố Hữu từ
bài Hồ Chí Minh qua Sáng tháng năm đến Theo chân Bác, v.v… tất nhiên là có nhiều bước tiến triển.
Nhưng không nên suy luận một cách dễ dãi để phần nào đánh giá thấp bài Hồ Chí Minh, cho nó chưa thật
đúng với con người giản dị gần gũi với quần chúng bằng cách đối sánh, chẳng hạn với những câu như
―Áo nâu túi vải đẹp tươi lạ thường‖ trong bài Việt Bắc. Thật ra sự so sánh này là không cùng trên một bình
diện. Câu thơ vừa rồi là được nhìn qua con mắt người dân Việt Bắc, không thể đem so sánh với những lời
thơ trữ tình trực tiếp của thi sĩ trong bài Hồ Chí Minh. Tất nhiên câu ―Tiếng người thét mau lên gươm lắp
súng― quả là không thật hợp với phong thái của Bác. Nhưng bên cạnh Bác còn xuất hiện với tư thái
―Người lính già đã quyết chí hy sinh‖, là ―tên Quân cảm tử, là người ―Cha, v.v… Vả chăng tính chân
thật trong văn học không phải chỉ được đối chiếu với khách quan, với sự chân thành của nghệ sĩ mà còn
phải được xét trên ―tầm đón của công chúng. Không phải ngẫu nhiên mà lời Quốc ca hồi ấy có câu: ―Thề
phanh thây, uống máu quân thù, và câu chuyện mắt Bác có những hai con ngươi còn lan truyền mãi cả nước
và suốt cả một thời gian sau đấy. Một chân dung toàn những nét nhân từ Giản dị về Bác sẽ có phần lạc lõng
trong không khí huyền thoại và hung tráng thời ấy.
4.3. Trạng thái thông thường mà tốt đẹp trong mối quan hệ giữa sáng tác và tiếp nhận
Nói ―thông thường tức là bàn đến hai cực. Những sáng tác quá ư xoàng xĩnh, những công chúng
hoàn toàn ―mù văn thì còn bàn để làm gì? Còn những đại kiệt tác, và những phê bình xuất chúng thì quý 8
hóa quá, nhưng là của hiếm, rất hiếm. Tất cả ở đây chỉ xét ở mức trung bình lí tưởng, nghĩa là ở trong trạng
thái thông thường phổ biến, nhưng không bao giờ tự thỏa mãn, và luôn luôn biết vươn lên cái tốt đẹp hơn.
Cũng không bàn sáng tác và tiếp nhận một cách cô lập, mà là trong sự tương tác với nhau. Nhìn thêm
từ phía tiếp nhận, sẽ thấy rõ hơn sáng tác ko thể chỉ viết cho mình, hoặc cầu kì, bí hiểm, tắc tị, hoặc quá cao
siêu vượt quá ―tầm đón nhận của công chúng. Sáng tác phải được hành chức như một lời tâm sự, một dịp
tâm tình, một thông điệp thẩm mĩ, nó phải được công chúng tiếp nhận mới trở thành sản phẩm xã hội. Nếu
không, nghĩa là người ta không muốn nghe, thậm chí rất muốn nghe, muốn xem nhưng không thể tiếp nhận
được gì, thì tác phẩm chẳng qua chỉ là một bức thư ko địa chỉ. Ngược lại, nhưng cũng bị liệt ra khỏi tầm đón
của công chúng là những sáng tác rất dễ hiểu, vì cũ kĩ nhàm chán, không ai them xem, rốt cục cũng bị ném
trả về để rồi tự phong kín lại, trở thành một phế phẩm tinh thần, còn thua cả chất thải trong sản xuất vật chất.
Như thế, để tạo tiền đề tốt đẹp cho sự tiếp nhận, thì sang tác phải nói như Viên Mai: ―Xuất nhân chi ý
ngoại giả, nhưng tu tại nhân ý chi trung‖ (Cái nói ra phải hơi bất ngờ với người khác, nhưng rồi vẫ nằm
trong ý của họ - Tùy Viên thi ngoại). Nếu nói những điều ta hiểu ngay, mới lật trang đầu, mới liếc cảnh đầu,
người ta đoán biết tất cả, lập tức sẽ gây nên cảm giác: ―Biết rồi, khổ lắm nói mãi‖. Đọc Những người khốn
khổ của Vícto Huygô, mấy ai có thể đoán trước được rằng tên tù khổ sai vượt ngục còn thói ăn cắp kia lại có
thể trở thành ông thị trưởng Mađơlen giàu đức độ vị tha, còn tên chó săn Giave, lương tâm bỗng trỗi dậy,
nhảy xuống sông tự tử?
Tác phẩm phải nói những gì buộc công chúng phải ngẫm nghĩ mới hiểu, khi hiểu rồi mới cảm thấy mở
mang, thú vị. Đây không hề mà cũng không nên là những thứ khó hiểu đến mức không thề nào hiểu được,
hoặc cố hiểu ra rồi, thì thấy cầu kì, rỗng tuếch, vô vị. Hấp dẫn nhưng hiểu được. Hiểu được nhưng phải hấp
dẫn. Đó là biện chứng trong phẩm chất của tác phẩm, nhìn từ phía tiếp nhận.
Tương ứng với tác phẩm nói trên, trong sáng tác, công chúng phải làm sao cho động cơ, tâm thế, tựu
trung lại là có một tầm đón tổng hợp trong từng trường hợp cụ thể, có thể không rơi vào tình trạng ―phản
ngộ‖, hoặc thậm chí ―vô cảm. Ở đây có sự gặp gỡ giữa những ý kiến của Mác với lối nói dân gian ta:
―Cầm đàn mà gảy tai trâu, ―một bản nhạc hay nhất cũng không có ý nghĩa gì với một lỗ tai không thính
nhạc, v.v. . Nói theo ngôn ngữ của Giải thích học và Mỹ học tiếp nhận thì được một sự ―tiền lý giải ( lý
giải thoạt nhiên, sơ bộ ) khả dĩ có thể ―đối thoại được với ý đồ của tác giả nhất là với hàm ý khách quan
trong văn bản. Trong quá trình ―đối thoại đó, một mặt phải luôn luôn có ý thức mở rộng tầm đón để thấu
hiểu cho hết hàm ý của văn bản. Điều này không hề mâu thuẫn mà còn đòi hỏi tính sáng tạo trong tiếp nhận,
chí ít là không thể không phát huy óc tưởng tượng. Hơn nữa, hiểu đúng hàm ý của văn bản, nhất là với
những tác phẩm ưu tú, chưa cần nói đến những kiệt tác, đâu phải dễ. Nó không hề là kết quả của những tầm
đón xơ cứng, chai lỳ, mà phải là những tầm đón đầy tính chủ động sáng tạo. Vả chăng tính sáng tạo trong sự
tiếp nhận chân chính, chỉ chấp nhận sự ―chính ngộ‖ chứ không dung thứ sự ―phản ngộ‖, nghĩa là có thể
không trùng khớp với ý đồ của tác giả, nhưng không thể thoát ly văn bản.
Tóm lại, sự diễn biến thông thường mà tốt đẹp của sự tiếp nhận những tác phẩm đích thực là văn học,
bao giờ cũng được một tầm đón không chứa đựng mầm mống của sự ―phản ngộ và kết thúc bằng sự mở
rộng và nâng cao của chính tầm đón ấy.
5. Ý nghĩa của tiếp nhận văn học
Sự tiếp nhận của bạn đọc đối với một tác phẩm văn học, dù hiệu quả cao nhất cũng có thể ở những
mức độ khác nhau. Hiệu quả này , hiển nhiên không phải do giá trị vốn có của tác phẩm, mà còn do phẩm
chất của chủ thể tiếp nhận, nói đúng hơn, là do sự sáng tạo của cả hai phía. Cũng hiển nhiên, sự phân độ bao
giờ cũng là tương đối, giữa chúng thường có xuyên thấm giao thoa. Tuy nhiên, đỉnh cao của sự tiếp nhận,có
thể thấy theo những nấc thang như sau: 5.1. Đồng cảm
Đồng cảm theo nghĩa rộng, chỉ những xúc động tương đồng hoặc gần gũi của bạn đọc ở những giai
cấp, dân tộc, thời đại khác nhau đối với cùng một tác phẩm.
Nhưng theo nghĩa trực diện ở đây, chỉ sự xúc động của bạn đọc đối với những tư tưởng, tình cảm lý
tưởng và nguyện vọng được bộc lộ trực tiếp qua số phận của nhân vật hay nhân tình thế thái nói chung trong 9
tác phẩm, khiến cho họ yêu ghét những gì mà chính tác giả yêu ghét. Đồng cảm cũng có thể mang những
sắc thái nội dung khác nhau .
Trước hết là sự đồng cảm về tư tưởng quan niệm. ở đây có sự tương thông về tư tưởng quan niệm giữa
tác phẩm và người đọc. Mác đã nhiều lần trích dẫn câu sau đây về tác dụng của đồng tiền trong một vở kịch
của Sếc-xpia: "Vàng, chỉ cần một chút thôi, là có thể đổi trắng thay đen, xấu thành đẹp,sai thành đúng, đê
tiện thành cao quý, tên hèn nhát thành dũng sĩ, mục nát thành đầy sức sống. Ôi tên lừa bịp lấp lánh sáng
này !". Điều này chứng tỏ một sự đồng cảm giữa Các Mác với Sếc-xpia.
Lại có sự đồng cảm trực tiếp ngay về tình cảm. Điều này thường xảy ra vì sự tương đồng về tình cảm
giữa người đọc và nhân vật. Đọc đến cảnh bán con, bán chó trong "Tắt đèn" hoặc những câu trong "Truyện
Kều" như: "Xưa sao phong gấm rủ là -
Giờ sao tan tác như hoa giữa đường" ai mà không đồng tình thương cảm, mặc dù chưa trải qua cảnh
ngộ đó bao giờ. Không đồng cảnh mà vẫn đồng cảm, có lẽ là do bất cứ một con người lương thiện nào cũng
có "Trắc ẩn chi tâm" như Mạnh Tử đã từng khái quát. Và dù với bất cứ sắc thái nào khi có được sự đồng
cảm là đã mở đầu cho sự tiếp nhận đạt đến đỉnh cao. 5.2. Thanh lọc
Khái niệm "thanh lọc" bắt nguồn từ Aristot. Trong "Chính trị học" ông viết:
"Một số người rất dễ chịu tác động bởi một loại tình cảm nào đó, họ cũng có thể ở những mức độ khác
nhau, chịu sự kích động của âm nhạc, được một sự khoan khoái nhẹ nhàng dễ chịu". Tiếp theo trong "Thi
học", Ông cho rằng bi kịch "gây ra nỗi đau buồn và khiếp sợ, từ đó dẫn đến sự thanh lọc đối với những tình
căm này‖. Trên cơ sở đó, dần dần, dẫn người ta hiểu thanh lọc là kết quả của việc người đọc thâm nhập được
vào thế giới tư tưởng nghệ thuật của tác phẩm, và từ trong xúc động, cảm thấy tâm hồn được điều tiết hài
hòa và được mở rộng, nâng cao.
Như thế, nếu đồng cảm là người đọc đồng cảm với nội dung tác phẩm thì trong thanh lọc, người đọc
chịu sự tác động trở lại đối với chính tâm hồn mình. Thanh lọc cũng có hai mặt tuy xuyên thấu vào nhau,
nhưng cũng có thể tạm phân biệt như sau: Một là sự cân bằng hài hòatrở lại về mặt tâm lý do sức mạnh tình
cảm thẩm mỹ của tác phẩm đem lại. Quản Tử thời Xuân thu bên Trung Quốc đã có nhận xét: ―Chỉ nộ mạc
dược thi. Khí ưu mạc nhược nhạc (Dứt được cơn giận thì không gì bằng thơ. Tiêu mối sầu thì không gì bằng
âm nhạc). Ăngghen cũng có nhận xét về tác dụng của văn học dân gian như sau: ―Sứ mệnh của câu chuyện
dân gian là làm cho mỗi người nông dân sau một ngày lao động vất vả, than thể rã rời, tối đến trở về, lại
được khoan khoái, phấn chấn và an ủi,khiến anh ta quên hết mệt mỏi, có thể biến mảnh ruộng lam lũ của
mình thành vườn hoa ngát hương. Sứ mệnh cảu câu chuyện dân gian là làm cho nơi làm việc của bác thợ thủ
công cùng chiếc gác trọ như cái chòi lạnh lẽo của chú thợ học nghề mỏi mệt bất kham thành thế giới của thơ
và tòa cung điện bạc vàng, để có thểhình dung người tình ẻo lả của mình thành một nàng công chúa xinh
đẹp (Chuyện dân gian Đức). Hai là sự mở rộng và nâng cao tâm hồn và nhân cách bởi những tình cảm đạo
đức của tác phẩm. Về điều này Điđơrô có đưa ra một khái quát: ―Chỉ có trong rạp kịch, nước mắt của
người tốt kẻ xấu mới chan hòa được. Chỉ có ở đây, kẻ xấu… mới có thể tỏ ra căm ghét một nhân vật có tính
cách như mình… kẻ xấu đó ra khỏi rạp, đã có thể phần nào không chạy theo làmđiều ác như thế nữa. Đây
hiển nhiên là bàn về sân khấu, nhưng kịch bản của nó lại chính là văn học. 5.3. Bừng tỉnh
Trên cơ sở của sự đồng cảm và thanh lọc, nếu người đọc tiếp tục suy ngẫm, kết hợp chân lý của tác
phẩm, liên hệ với thế thái nhân tình, bỗng nhận ra một khía cạnh nào đó về triết lý có ý vị nhân sinh, thì đó
là bừng tỉnh. Hãy lấy một ví dụ rất đơn giản về bài ca da dân ca: ―Trong đầm gì đẹp bằng sen
Lá xanh bông trắng lại chen nhị vàng
Nhị vàng bông trắng lá xanh
Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn
Ta đồng cảm trước vẻ đẹp thanh khiết của sen. Ta được ―thanh lọc nếu cảm thấy quả là bản thân có
hơi ―đen vì gần mực. Nhưng nếu trên cơ sở đó người đọc tiếp tục nghiền ngẫm trực diện với nhân tình thế
thái, rất có thể bừng tỉnh nhận ra rằng: cây cỏ kia, mà còn được như vậy, huống chi con người sống trong 10
cõi đời phức tạp này, nếu có ý chí và quyết tâm thì không những cần thiết, mà còn hoàn toàn có thể bảo toàn
khí tiết và nhân cách của mình trong cảnh trần ai không bao giờ hết rác bụi này. Đọc hai câu thơ rất đỗi
dung dị của Lý Bạch, nếu nghiền ngẫm thì sẽ cảm nhận được những ý vị sâu sắc gợi ra từ đó :
―Kim nhân bất kiến cổ thời nguyệt
Kim nguyệt dĩ tằng kiến cổ nhân
(Người ta không thấy được mảnh trăng xưa.
Nhưng trăng nay thì đã thấy được người xưa)
Thì ra đối diện với một yếu tố, mà rất có thể là một yếu tố xiết bao nhỏ nhoi của vũ trụ bao la, đời
người chỉ là thoáng chốc. Cho nên khôi hài thay cho những ai muốn lưu danh thiên cổ. Tất nhiên, cũng có
những vĩ nhân để mãi tiếng thơm cho đời sau, nhưng chính họ lại là những người hơn ai hết, chỉ biết sống
sao cho xứng đáng, lo cứu đời và cứu người trước mắt mà thôi. Hãy đọc hêm đoạn văn sau đây của Pascan:
―Khi tôi xem xét cái khoảnh khắc nhỏ bé của cuộc đời tôi chơi vơi trong cái vĩnh viễntrước kia và sau
này, cái không gian nhỏ bé mà tôi choán lấy, tôi nhìn thấy, chìm sâu trong không khí vô tận của những
không gian mà tôi không biết và nó không biết tôi, thì tôi rất hoảng hốt và ngạc nhiên rằng tại sao
mình ở đây mà không phải ở kia. Bởi vì không hề có lí do nào cắt nghĩa tại sao mình lại không ở nơi kia,
tại sao là bây giờ mà không phải lúc khác. Ai đặt tôi vào đây (Hai cõi vô
cực). Quả vậy, con người cũng chỉ là mộtsinh mệnh rất đỗingẫu nhiên trong vũ trụ bao la với không
gian, thời gian vô cùng vô tận này. Mà cũng chẳng cần phải liên tưởng đâu xa. Mẹ mình yêu người
khác hiển nhiên là không có mình. Bố mình yêu người khác cũng vậy. Bố mẹ mình lấy nhau, ái ân trong
lúc khác, cũng sẽ không phải mình. Nói thế để thấy những tư tưởng ―tự kỷ trung tâm, hoặc ―tự sùng
bái‖ là buồn cười. Rồi những thói hám danh hám lợi, chạy vạy, bon chen, luồn cúi, lúc cần lại thẳng tay
làm hại người khác, không những đáng phỉ nhổ mà còn chẳng qua là đóng những vai hề sống sượng,
v.v… Những kiệt tác, sản phẩm tinh thần của những đại văn hào kiêm tư tưởng gia, vốn ẩn tàng những chân
lý sâu sắc về cuộc đời, chỉ cố công là phát hiện ra được. Ví dụ Phauxt của Gớt hàm chứa những lớp nghĩa
rất đa dạng nhưng nếu ai nghiên cứu sâu, cũng đều phát hiện ra điều này: càng dấn thân vào cuộc sống,
thì càng được bù đắp và hưởng thụ. Tuy nhiên, nói chung, bừng tỉnh thấm đượm tính tích cực sáng tạo rõ
nhất trong hoạt động tiếp nhận. Chính ở đây thường bộc lộ những điều mà chưa chắc vốn tác giả đã nghĩ
vậy, và cũng do đó sư ̣―bừng tỉnh vẫn rất khác nhau ở mỗi người, là điều dễ hiểu . 5.4. Ghi tac ̣
Ghi tạc tức là ghi lòng tạc dạ, nhớ đời. Nhưng đây không hề là môt cấp đô cao hơn, mà chỉ là chiều sâu
hơn. Cũng có thể chỉ là đồng cảm thanh lọc và bừng tỉnh đó thôi, nhưng vì xúc động mãnh liệt, để lại xúc
động sâu sắc mai không phai mờ, thì đó là ghi tạc .Tất nhiên đa đồng cảm, thanh lọc , bừng tỉnh, thì cũng
không thể chóng quên, nhưng ghi tạc thì lâu bền hơn.
II. HƯỚNG DẪN LUYỆN ĐỀ BÀN VỀ VẤN ĐỀ TIẾP NHẬN VĂN HỌC Đề: 1
Nhà phê bình Hoài Thanh viết: Thích một bài thơ, theo tôi nghĩ, trước hết là thích một cách nhìn,
một cách nghĩ, một cách xúc cảm, một cách nói, nghĩa là trước hết là thích một con người.
(Tuyển tập Hoài Thanh, tập II, Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1982)
Anh (chị) suy nghĩ như thế nào về ý kiến trên? GỢI Ý ĐÁP ÁN 1. Giải thích
- Thích là trạng thái, sắc độ cảm xúc yêu mến, nghiêng về cảm tính, khoái cảm.
- Thích một bài thơ có nghĩa là tác phẩm ấy phải có sức hấp dẫn riêng. Có nhiều yếu tố để gợi ra đam
mê nghệ thuật, trước hết là một cách nghĩ, một cách xúc 11
cảm tức sức hấp dẫn về nội dung; một cách nói hay sức hấp dẫn từ hệ thống các ph-ơng tiện biểu đạt.
Tựu trung lại là thích một con ng-ời. Con người ở đây không đơn thuần hay đồng nhất với con người ngoài
đời mà đó là một cá tính văn chương, một gương mặt nghệ thuật riêng.
- Chữ một điệp lên như một nốt nhấn, làm nổi bật tính duy nhất, riêng có của tác phẩm nghệ thuật.
Một con ng-ời thực chất là phong cách nghệ thuật.
=> Ý kiến của Hoài Thanh khẳng định: thích một bài thơ trước hết là thích một con người, thích
phong cách của nhà thơ đó. Phong cách ấy phải thể hiện ở cả hai phương diện nội dung và hình thức. Phong
cách ấy phải độc đáo (một cách), và chỉ khi đạt tới sự độc đáo về cả bốn phương diện (cách nhìn, cách nghĩ,
cách cảm, cách nói) thì mới có khả năng tạo nên khoái cảm thẩm mĩ cho người đọc. Đồng thời ý kiến còn
đề cập đến vấn đề tiếp nhận văn học (mối quan hệ giữa người đọc và tác phẩm, tác giả), 2. Bình luận
a, Tại sao thích một bài thơ. . trước hết là thích một con người, một phong cách?
- Xuất phát từ yêu cầu của sáng tạo nghệ thuật nói chung và thơ nói riêng: một bài thơ hay là bài thơ
có cách nhìn, cách nghĩ, cách xúc cảm, cách nói mới mẻ, độc đáo. (Có thể liên hệ đến ý kiến của Xuân
Diệu, Nguyễn Tuân, Nam Cao. . để làm sáng tỏ điều này).
- Xuất phát từ đặc trưng của thơ ca: thơ là tiếng nói trữ tình. Mỗi bài thơ phải thể hiện một cách chân
thực vẻ đẹp tâm hồn, cá tính của chủ thể sáng tạo. ý kiến của Hoài Thanh gần gũi với ý kiến của Buy-
phông: ―Phong cách chính là người‖. b.
Nhận định của Hoài Thanh nêu lên sự gặp gỡ tri âm giữa người sáng tác và người tiếp nhận văn học:
- Đây là một nhận định đúng đắn, sâu sắc. Một bài thơ hay phải là một giá trị độc đáo, một kết tinh
của tình cảm thẩm mĩ. Một người yêu thích văn chương phải là người có tâm hồn nhạy cảm, biết rung động,
biết khám phá giá trị độc đáo của tác phẩm, từ tác phẩm mà nhận ra phong cách của nhà văn.
- Ý kiến trên đây cho thấy nguyên tắc thẩm mĩ của Hoài Thanh: ―lấy hồn tôi để hiểu hồn người‖.
Hoài Thanh từng nói, với bài thơ hay ông thường ngâm đi ngâm loại, thường ―triền miên‖ trong đó. Như
vậy, người tiếp nhận phải có khả năng nhập thân và đồng sáng tạo cao độ.
- Tuy nhiên, thích và đồng sáng tạo không có nghĩa là bình tán, suy diễn tùy tiện, gượng ép mà phải
trên cơ sở hiểu được bản chất, quy luật sáng tạo nghệ thuật, hiểu được mối quan hệ biện chứng giữa nội
dung và hình thức của tác phẩm văn học. 3. Đánh giá
- Qua nhận định của Hoài Thanh giúp bạn đọc thức nhận được điều làm nên vẻ đẹp, sức hấp dẫn của
một thi phẩm có nhiều yếu tố như tính dân tộc, tính nhân loại… nhưng điều tiên quyết vẫn là gương mặt
nghệ thuật riêng, Mỗi nhà thơ phải có một dạng ―vân chữ‖ không trộn lẫn.
- Gửi đến bài học sâu sắc cho người nghệ sĩ trong sáng tạo nghệ thuật và bài học tiếp nhận cho bạn đọc thơ. Đề 2:
Có ý kiến cho rằng: Khi tác phẩm kết thúc, ấy là lúc cuộc sống của nó mới thực sự bắt đầu.
Anh (chị) hãy bình luận ý kiến trên. GỢI Ý ĐÁP ÁN 1. Giải thích
- Khi tác phẩm kết thúc là khi tác giả đã hoàn thành tác phẩm cũng là khi người đọc đã đọc xong tác
phẩm.- ấylàlúccuộcsốngcủanómớithựcsựbắtđầunghĩalà,lúcbấygiờtácphẩmmớithựcsựsốngđời
sống của nó trong tâm trí người đọc, tác phẩm mới thực sự nhập vào đời sống thông qua người đọc.
=> Ý kiến đề cập đến vấn đề tiếp nhận văn học. Nó đề cao vai trò của chủ thể tiếp nhận là người đọc. 2. Bình luận
- Tác phẩm văn học là một văn bản ngôn từ. Nhưng đặc trưng của ngôn từ là tính mơ hồ đa nghĩa nên
người ta gọi tác phẩm văn học là một "văn bản mở". "Văn bản mở" nghĩa là tác phẩm gồm hai phần: "phần 12
cứng" là những con chữ bề mặt văn bản đang nằm im, "phần mềm" là hệ thống tư tưởng, ý nghĩa được xuất
hiện trong quá trình tiếp nhận. Vì thế, cái gọi là "tác phẩm văn học" chỉ thực sự tồn tại khi nó biến thành cái
"phần mềm" kia, còn nếu không nó trở thành "quyển sách". Mà rõ ràng, ý muốn của nhà văn là truyền đến
bạn đọc những lẽ sống của đời chứ không phải để bán sách.
- Ngay từ x-a, Heghen trong Triết học tinh thần đã yêu cầu việc xem xét tác phẩm trong hệ thống "tác
giả — tác phẩm — người đọc" vì ông cho rằng sự tồn tại của tác phẩm chỉ tồn tại trong ba yếu tố quan hệ
hữu cơ với nhau ấy thôi. Còn người Trung Quốc xưa, lại cho rằng tác phẩm tồn tại trong lòng của ng-ời tri
kỉ chứ không trên trang giấy; vì thế việc viết văn là việc của tấm lòng. Chính vì thế, tác phẩm chỉ thực sự
tồn tại khi người ta ý thức được về nó mà thôi. Người đọc là người cứu tác phẩm ra khỏi hầm mộ của sách,
giúp nó sống lại và bước đi giữa cuộc đời và hồn người. Tác phẩm tái sinh trong lòng bạn đọc.Vì thế, mỗi
tác phẩm là một tiếng mời gọi tha thiết tấm lòng bạn đọc đến với mình, tri âm với mình để mình có được
một đời sống mới. Sức sống của tác phẩm không nằm ở lối ra lệnh của nhà binh hay truyền giáo của tu sĩ
mà nằm ở trường nhìn, trường cảm của từng cá nhân đọc khác nhau.
- Tuỳ từng tư tưởng, kinh nghiệm, thẩm mĩ của mỗi độc giả mà tác phẩm có muôn ngàn cuộc sống
khác nhau. Vì thế, tác phẩm vừa là nó, vừa chẳng là nó. Sự thú vị trong đa dạng tiếp nhận cũng chẳng kém
sự thú vị trong đa dạng sáng tạo. Vì thế sức sáng tạo của nhà văn, qua bạn đọc cứ nhân lên đến vạn lần. Và
thế là nghệ thuật có sự sống vĩnh hằng vì nghệ thuật có hai con đường: sáng tạo hay là chết. 3. Chứng minh
Thí sinh cần phải minh hoạ bằng các tác phẩm văn học mà mình nắm vững.
(Dưới đây là một vài ví dụ gợi ý)
- Đôn-ki-hô-tê: Người Tây Ban Nha gọi chàng là kẻ điên rồ, người Pháp gọi là chú hề đáng thương,
đến chủ nghĩa lãng mạn gọi Đôn-ki-hô-tê là người anh hùng còn sót lại, chủ nghĩa hiện thực lại coi là biểu
tượng của sự suy vi một thời phong kiến đã qua. Vậy rõ ràng, những môi trường văn hoá khác nhau tạo ra
những "phạm trù hiểu" không cùng hướng. Ta coi tác phẩm như cái đài nhiều dải tần, ai thích nghe sóng nào
thì nghe, nhưng phải bắt đúng dải sóng nếu không chỉ có tạp âm thôi. Vì thế, sự "đúng — sai" trong tác
phẩm là quy luật nội tại tất yếu của văn học, nó chỉ thúc đẩy sự sống của tác phẩm trường tồn mà thôi. Vậy
thì lịch sử văn học, xét đến cùng, là lịch sử tiếp nhận văn học.
- Vãn cảnh của Hồ Chí Minh. Chữ "lưỡng" là từ chìa khoá để khai mở bài thơ.
Xuân Diệu coi "lưỡng" ở đây là hai sự vô tình khép kín một đời hoa, còn Trần Đình Sử coi "lưỡng" là
phó từ, còn chủ ngữ hàm ẩn"quyết định nghĩa" bài thơ là người tù Hồ Chí Minh, tự trách mình vô tình. Thú
vị nhất là Nguyễn Khắc Phi khi đưa ra quan niệm "lưỡng vô tình" là sự trôi chảy liên tục, bất biến của thời
gian đã làm cho người tù bất bình. - VV. . 4. Đánh giá
- Khẳng định đây là một ý kiến đúng đắn, súc tích, chứa đựng những ý tưởng sắc sảo với hình thức
diễn đạt gây ấn tượng. Nó đã chỉ ra được mối liên hệ thực tế giữa nghệ thuật và đời sống, giữa sáng tạo và
tiếp nhận. Nó đề cập được vấn đề cốt lõi của vòng đời tác phẩm. Nó nhấn mạnh vai trò của người đọc tri âm
và là người đồng sáng tạo, người quyết định đến đời sống thực sự của tác phẩm nghệ thuật.
- Tuy nhiên , không thể phủ định hoàn toàn rằng số phận tác phẩm nằm ngoài khả năng quyết định
của tác giả. Sự sống của tác phẩm, trước hết phải do chính nó và người làm ra nó quyết định. Vấn đề được
đặt ra với người cầm bút muốn viết lên những tác phẩm có giá trị thực sự để phút mà tác phẩm kết thúc
cũng chính là lúc sự sống của nó bắt đầu (chứ không phải là cuộc sống) thì việc kết hợp giữa cái tài và cái
tâm là luôn luôn cần thiết. Như Nguyễn Du đã từng nói: Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài. Đề 3:
Hình tượng nhân vật được sinh ra từ tâm trí của nhà văn nhưng chỉ thực sự sống bằng tâm trí của người đọc.
Bằng tri thức và trải nghiệm văn học của mình, bạn hãy bình luận ý kiến trên. GỢI Ý ĐÁP ÁN 13 1. Giải thích
- Nhân vật văn học là khái niệm dung để chỉ hình tượng các cá thể con người trong tác phẩm văn học
– cái đã được nhà văn nhận thức, tái tạo, thể hiện bằng các phương tiện riêng của nghệ thuật ngôn từ.
- Hình tượng nhân vật được sinh ra từ tâm trí của nhà văn: nhà văn là người lao tâm khổ trí sáng tạo
ra hình tượng nhân vật nhưng đó mới là hình tượng bằng chất liệu ngôn ngữ.
- chỉ thực sự sống bằng tâm trí của người đọc: người đọc mới là người biến hình tượng nhân vật ở
dạng ngôn ngữ thành sinh thể trong tâm trí của mình.
=> Câu nói nêu lên vài trò của cả hai đối tượng là nhà văn và người đọc trong quá trình sáng tạo – tiếp
nhận văn học, nhưng trọng tâm là đề cao vai trò của người đọc trong việc biến hình tượng từ những kí tự
trên mặt giấy thành sinh thể tồn tại trong đời sống tinh thần của con người, của xã hội. 2. Bàn luận
- Hình tượng nhân vật do nhà văn sáng tạo ra trong tác phẩm chỉ là loại sản phẩm thuộc về tiềm năng.
Người đọc mới là người quyết định biến hình tượng nhân vật từ thế tiềm năng trong ngôn ngữ, trên trang
sách thành hình tượng sống động. Ví thế, hình tượng nhân vật chỉ thực sự sống như một sinh thể trong tâm
trí và bằng tâm trí người đọc.
- Ý đồ của nhà văn chỉ là một khả năng tồn tại của hình tượng nhân vật trong tác phẩm. Mỗi người
đọc, bằng nền tảng văn hóa, tâm lí, trình độ thụ cảm riêng lại tạo ra vô vàn khả năng khác, cách hiểu khác
nhau, ý nghĩa khác nhau về hình tượng nhân vật. 3. Chứng minh
- Cần lựa chọn được một số hình tượng nhân vật tiêu biểu trong các tác phẩm văn học để phân tích
làm sáng tỏ vai trò sáng tạo của nhà văn và giới hạn của hình tượng khi còn ở dạng ngôn ngữ.
- Khẳng định người đọc có vai trò tạo ra sự sống cho hình tượng nhân vật khi đọc tác phẩm. Phân tích
được những nhân tố dẫ đến vai trò quyết định của người đọc đối với sự sống của hình tượng nhân vật.
- Gợi ý một số nhân vật:
+ Nhân vật Thúy Kiều – trong Truyện Kiều của Nguyễn Du
+ Nhân vật Chí Phèo – Nam Cao
+ Người vợ nhặt – Vợ Nhặt của Kim Lân
+ Đường Tăng - Tây du kí của Ngô Thừa Ân + Đôn ki hô tê… 4. Đánh giá
- Đây là nhận định đúng đắn. Tuy nhiên không được coi thường những ý đồ tư tưởng của nhà văn.
Trong đời sống lí luận văn học, câu nói ―Tác giả đã chết‖ ý muốn đề cao vai trò của người đọc, nhưng
―Tác giả muôn năm‖ vì tác giả là người sáng tạo ra hình tượng nhân vật. Mặt khác, bản thân nhân vật cũng
có sức sống nội tại của mình.
- Việc đồng sáng tạo với nhà văn ở người độc không có nghĩa là bình tán, suy diễn tùy tiện, gượng ép
mà phải trên cơ sở hiểu được bản chất, quy luật sáng tạo nghệ thuật, xuất phát từ văn bản tác phẩm, từ hình tượng nhân vật.
- Câu nói có ý nghĩa dẫn dắt người đọc có thái độ tích cực trải nghiệm, tranh biện khi tiếp nhận tác
phẩm văn chương nghệ thuật. Đề 4:
Bình luận quan niệm của J.Paul. Sartre:
Tác phẩm văn học như con quay kì lạ, chỉ có thể xuất hiện trong vận động. Muốn làm cho nó xuất
hiện, cần phải có một hoạt động cụ thể là sự đọc. Và tác phẩm văn học chỉ kéo dài chừng nào sự đọc
còn có thể tiếp tục. Ngoài sự đọc ra, nó chỉ còn là những vệt đen trên giấy trắng. GỢI Ý ĐÁP ÁN 1. Giải thích
- Tác phẩm văn học như con quay kì lạ, chỉ có thể xuất hiện trong vận động. Tác phẩm văn học
không phải là cái hoàn tất cố định sau quá trình thai nghén của nhà văn mà luôn luôn vận động biến đổi như 14
―con quay kì lạ‖. Tác phẩm chỉ hiện tồn ―trong vận động‖. Vận động là điều kiện thiết yếu để tác phẩm có
thể xuất hiện, là đời sống đích thực của tác phẩm.
- Muốn làm cho nó xuất hiện, cần phải có một hoạt động cụ thể là sự đọc. Và tác phẩm văn học chỉ
kéo dài chừng nào sự đọc còn có thể tiếp tục. Ngoài sự đọc ra, nó chỉ còn là những vệt đen trên giấy
trắng. Cơ chế cho sự vận động của văn bản nghệ thuật là ―sự đọc‖. ―Sự đọc‖ có ý nghĩa sống còn đối với
sức sống của tác phẩm. Không được độc giả tiếp nhận, tác phẩm chỉ là những ―vệt đen trên giấy trắng‖ –
những con chữ vật lí vô cảm, vô hồn. Nghĩa là coi văn bản được nhà văn sáng tạo ra mới chỉ ở dạng ―tiềm
năng‖. Sự đọc là máu để biến một thể xác vật chất (văn bản) thành một sinh thể có xúc cảm, có vui buồn, có trăn trở.
=> Ý kiến của J.Paul.Sartre đề cập đến vấn đề tiếp nhận văn học. Ông quan niệm văn học là hoạt động
giao tiếp, là một quá trình. Từ đó đề cao vai trò của chủ thể tiếp nhận là người đọc với đời sống văn học. 2. Bàn luận
- Quan niệm của Sartre là hoàn toàn có lí.
- Dễ dàng nhận thấy dấu ấn triết học hiện sinh trong nhận định này. Sự vật hiện tượng tồn tại trong
thế giới ở hình thức cá thể, hiện thực với sinh hoạt hàng ngày. Cho nên, tác phẩm văn học là một sản phẩm
tinh thần, được cụ thể bằng dạng vật chất (văn bản ngôn từ), cũng chỉ có ý nghĩa trong đời sống của nó – sự
đọc. Được viết ra từ những ẩn ức của nhà văn nhưng để hướng tới độc giả, nhân loại nói chung, tách khỏi sự
đọc, tác phẩm chỉ là cái xác vô hồn.
- Quá trình văn học được tạo thành từ quá trình sáng tác (của nhà văn) và quá trình tiếp nhận (của
người đọc). Nó có tính liên tục, quan hệ chặt chẽ, không tách rời bởi hạt nhân – văn bản. Trung tâm của quá
trình văn học là văn bản. Nhà văn tạo ra văn bản đồng nghĩa với việc sáng tạo những tín hiệu thấm mĩ, thực
hiện quá trình kí mã (chuyển ngôn ngữ tự nhiên thành ngôn ngữ nghệ thuật). Đến lượt mình, độc giả thực hiện việc giải mã.
- Ý đồ của nhà văn chỉ là một khả năng tồn tại của tác phẩm. Mỗi người đọc, bằng nền tảng văn hóa,
tâm lí, trình độ thụ cảm riêng lại tạo ra vô vàn khả năng khác cho văn bản. Xét ở góc độ này, văn bản có
tính độc lập tương đối với nhà văn và bạn đọc. Cái trục của ―con quay kì lạ‖ chính là những chỉ dẫn nghệ
thuật thông qua hệ thống tín hiệu thẩm mĩ trong tác phẩm.
- Đời sống của tác phẩm không phải tính bằng thời gian nhà văn thai nghén ra nó. Có những sản
phẩm nghệ thuật mới ra đời đã chết yểu và mãi mãi không phục sinh vì thiếu vắng độc giả. Lại có những tác
phẩm cổ xưa vẫn dồi dào sức sống nhờ quá trình thụ cảm còn tiếp tục. 3. Chứng minh
Cần phải minh hoạ bằng các tác phẩm văn học phù hợp để bàn trúng yêu cầu của đề. (Dưới đây là một vài ví dụ gợi ý)
- Truyện Kiều của Nguyễn Du khai sinh cách đây mấy nghìn năm vẫn còn mời gọi khám phá, tạo ra
biết bao cách cảm nhận và tranh luận khác nhau. Có thời, người ta đặt Truyện Kiều lên bàn cân tư tưởng
phong kiến để đánh giá vị trí của tác phẩm.
Dùng quan điểm xã hội học, áp đặt những yếu tố bên ngoài để nhận xét mà không căn cứ vào ngôn từ,
mọi nhận định cơ hồ đều đi vào phiến diện, bế tắc. GS Trần Đình Sử, dựa trên cơ sở ngôn ngữ học, phân
tích các tín hiệu thẩm mĩ đã rút ra những luận điểm chính xác về Thi pháp Truyện Kiều, gợi mở cho chúng
ta thấy cách tiếp cận trục trụ của ―con quay kì lạ‖ chính là ngôn từ nghệ thuật.
- Tính độc lập tương đối của văn bản khiến cho nhiều khi bạn đọc có thể phát hiện những nét mới
ngoài ý đồ sáng tạo của nhà văn. Kim Lân từng bất ngờ khi trong kì thi ĐH, khối D, năm 2005, có một học
sinh được điểm 10 khám phá ra một điều mà ông chưa bao giờ dụng công trong xây dựng phẩm chất anh cu
Tràng (sự hiếu thảo với bà cụ Tứ). Người đọc từ một bộ mã mà nghệ sĩ đã kí gửi – văn bản có thể giải theo
nhiều cách khác nhau, tạo ra những khả năng thụ cảm phong phú.
- Sáng tạo văn học đồng nghĩa với việc thiết kế những tín hiệu thẩm mĩ. Đó là những chỉ dẫn nghệ
thuật người đọc dù tạo ra bao nhiêu khả năng cho tác phẩm vẫn phải tụ phát từ trục quay này. Chẳng hạn, tín
hiệu thẩm mĩ ―mặt chữ điền‖ (Đây thôn Vĩ Dạ - Hàn Mạc Tử) có thể hiểu là khuôn mặt của người con trai
– tác giả hoặc khuôn mặt của người con gái soi qua trái tim nhớ thương da diết của thi sĩ. Dẫu hiểu theo 15
cách nào cũng cần đặt trong hệ thống – nghĩa là gắn với văn cảnh ―Lá trúc che ngang mặt chữ điền‖ để
thấy được nét đẹp của con người Vĩ Dạ và niềm hoài mong đau đáu của Hàn Mạc Tử.
- Cặp hình tượng ―non – nước‖ ở ―Thề non nước‖ của Tản Đà mang tính đa nghĩa: vừa là hai vật
thể thiên nhiên với qui luật muôn đời, vừa là người con trai và người con gái nhớ thương trong xa cách, vừa
là đất nước bị cắt chia đầy xa xót nhưng tất cả đều mang một trạng thái cảm xúc chung. 4. Đánh giá
- Khẳng định ý nghĩa của sự đọc không có nghĩa phủ nhận vai trò của nhà văn và quá trình sáng tạo.
―Con quay kì lạ dẫu biến ảo, vận động về đâu cũng cần có một trục trụ duy nhất để cân bằng. Ấy là những
chỉ dẫn nghệ thuật, những tín hiệu thẩm mĩ mà nhà văn dày công xây dựng trong tác phẩm.
- Văn bản thì duy nhất nhưng tác phẩm xét ở chừng mực nhất định là bất tận. Tác phẩm có thể chỉ
được tạo ra trong một khắc, nhưng sinh mệnh của nó là bất tử (đối với các kiệt tác). Độc giả chính là thước
đo giá trị đích thực của một tác phẩm văn học. Quan niệm hiện sinh của J.Paul.Sartre xét cho cùng đã đạt
đến bản chất tồn tại của tác phẩm văn học. Đề 5:
Nhà lý luận văn học Trung Quốc Lưu Hiệp cho rằng: “Phàm việc làm văn thì nội tâm có bị xúc
cảm lời nói mới phát ra. Nhưng người xem văn thì (ngược lại): trước xem lời văn rồi sau mới vào nội
tâm tác giả. Nếu ta cứ theo sóng đi ngược lên tìm nguồn thì dù văn có kín đáo cũng sáng rõ. Đời xa
không ai thấy mặt nhà văn, nhưng xem văn liền thấy tiếng lòng của họ”.
(Văn tâm điêu long/ thiên Tri âm; NXB Văn học; H; 1999; trang 274)
Anh chị hiểu ý kiến trên như thế nào? Hãy làm sáng tỏ qua một số tác phẩm văn học tiêu biểu. GỢI Ý ĐÁP ÁN 1. Giải thích:
- Làm văn và xem văn. Thực chất là hai quá trình quan trọng của đời sống văn học: quá trình sáng tạo
và tiếp nhận văn học. ở đó khái niệm ―văn‖ tức là tác phẩm văn học là trung tâm. Làm văn là quá trình của
người sáng tác, nhà văn. Xem văn là quá trình tiếp nhận của người đọc.
- Người làm văn thì xúc cảm lời nói mới phát ra: Nội dung của tác phẩm văn chương là nội dung cảm
xúc, nhất là thơ. Người làm thơ có xúc động, cảm xúc thì lời nói mới phát ra. Văn bản văn học là sự thể hiện
tình cảm, tư tưởng của người nghệ sĩ trên mặt giấy. Cảm xúc trong thơ phải mãnh liệt, tràn đầy. Rất nhiều
người đề cao vai trò của cảm xúc với việc làm văn. Thơ phát khởi phát từ lòng người, Hãy xúc động hồn
thơ cho ngòi bút có thần…
- Ngược lại, người xem văn, trước xem ngôn ngữ, rồi hiểu người; rẽ sóng tìm nguồn để thấy tiếng
lòng của người làm văn. Quy trình của tiếp nhận: trước phải xem văn. Nghĩa là phải xuất phát từ văn bản
ngôn từ; ngôn ngữ là cái lớp rào cản đầu tiên khi tiếp xúc văn bản văn học. Văn bản văn học gồm thế giới
hình tượng và các lớp nội dung ý nghĩa được ẩn tàng bên trong van bản ngôn từ. Không thể hiểu văn nếu
không giải mã văn bản ngôn từ. Đó là hệ thống kí hiệu được mã hóa để chuyển tải thông điệp thẩm mĩ của
người làm văn, nghệ sĩ ngôn từ. Xúc cảm trước cuộc đời, trước số phận con người được nghệ sĩ thể hiện kín
đáo trong trang văn, sau văn. Nội dung cảm xúc của tác phẩm văn học ít khi phơi lộ trên bề mặt của văn bản
ngôn từ ngôn từ, mà thường được gửi gắm kín đáo đằng sau câu chữ. Người xem văn phải biết rẽ sóng tìm
nguồn, làm hành trình ngược dòng văn sẽ bắt gặp tiếng lòng tác giả:
Đời xa không ai thấy mặt nhà văn, nhưng xem văn liền thấy tiếng lòng của họ.
- Phải thấy có khi rẽ sóng mà không thấy nguồn, không tìm được mặt thi nhân. Nhưng nếu thực sự
rung động, sống hết mình với tác phẩm, chắc chắn người xem văn sẽ bắt gặp phần nào tiếng lòng của họ. Tri
âm hoàn toàn là điều lí tưởng, là mong ước, nhưng khó thay: “Bách niên ca tự khổ / Vị kiến hữu tri
âm”. (Tự làm khổ cả trăm năm vì thơ / Mà vẫn chưa thấy có người hiểu mình). Khó nhưng không phải
không có. Chuyện Bá Nha Tử Kì đâu chỉ là chuyện đời xưa. Đó là câu chuyện của muôn đời về tri kỉ tri âm.
Trần Phồn và điển chiếc giường cũng là nói chuyện ấy. Mắt xanh cũng là điển chỉ sự thấu hiểu nhau của
những người tri kỉ. Tố Hữu, Huy Cận, Chế Lan Viên và cả dân tộc thấu hiểu nỗi lòng Nguyễn Du? Thanh
Thảo tri âm với nghệ sĩ cách ngàn trùng cây số? Những tấm lòng đồng cảm vượt không gian và thời gian. 16
=> Ý kiến của Lưu Hiệp thật đúng đắn và xác đáng khi bàn về quá trình sáng tạo của nhà văn và quá
trình tiếp nhận của người đọc. 2. Chứng minh
Chọn một số tác phẩm tiêu biểu, phân tích để làm sáng tỏ hai vấn đề lời nhận định đề cập đến là làm văn và xem văn:
+ Độc Tiểu Thanh kí – Nguyễn Du
+ Đàn ghi ta của Lor ca – Thanh Thảo
+ Chiếc thuyền ngoài xa – Nguyễn Minh Châu +… 3. Đánh giá
- Ý kiến đúng đắn, xác đáng, thể hiện cái nhìn sâu sắc của nhà lí luận văn học Lưu Hiệp.
- Tuy nhiên, phải thấy cái gốc của văn chương là tình cảm, cảm xúc. Vì thế, để sáng tạo nên một tác
phẩm văn học chân chính, nhà văn phải có tầm vóc tư tưởng, tình cảm lớn.
- Trong quá trình tiếp nhận, người đọc cần ―lấy hồn tôi để hiểu hồn người‖, có con ―mắt xanh‖ để
tri âm nhưng bên cạnh đó cần có trình độ thẩm thấu văn chương mới hiểu được hết giá trị của văn chương. Đề 6:
Mọi tác phẩm dù được sáng tạo theo một thi pháp nào cũng mở ra theo các
cách đọc. Mỗi cách đọc mang đến cho tác phẩm một đời sống mới.
Anh chị hiểu ý kiến trên như thế nào? Hãy làm sáng tỏ qua một số tác phẩm văn học trong
chương trình Ngữ văn THPT. GỢI Ý ĐÁP ÁN 1. Giải thích
- Tác phẩm văn học là công trình nghệ thuật ngôn từ do một cá nhân hoặc một tập thể sáng tạo nhằm
thể hiện những khái quát về cuộc sống, con người; biểu hiện tâm tư, tình cảm, thái độ . .của chủ thể trước
thực tại bằng hình tượng nghệ thuật.
- Thi pháp có hai cách hiểu. Thứ nhất, đó là các nguyên tắc, biện pháp chung để làm cho một văn
bản trở thành một tác phẩm nghệ thuật. Thứ hai, thi pháp là các nguyên tác, biện pháp nghệ thuật cụ thể để
tạo nên giá trị đặc sắc của một tác phẩm, tác giả, trào lưu.
- Cách đọc: là cách tiếp nhận văn học của người đọc, người đọc dùng trí tưởng tượng, kinh nghiệm
sống và cả tâm hồn của mình để chiếm lĩnh giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm văn chương.
=> Ý kiến khẳng định: bất cứ tác phẩm nào cũng là tác phẩm mở cho các sự đọc, các người đọc khác
nhau. Tác phẩm sinh ra từ ý thức (tâm lý) người viết và sống dậy trong tâm lý (ý thức) người đọc. Sức sống
của tác phẩm nằm ở trường nhìn, trường cảm của từng cá nhân đọc khác nhau. 2. Bình luận
- Ý kiến đúng đắn và xác đáng
- Tác phẩm văn học là một văn bản ngôn từ. Nhưng đặc trưng của ngôn từ là tính mơ hồ đa nghĩa nên
người ta gọi tác phẩm văn học là một "văn bản mở". "Văn bản mở" nghĩa là tác phẩm gồm hai phần: "phần
cứng" là những con chữ bề mặt văn bản đang nằm im, "phần mềm" là hệ thống tư tưởng, ý nghĩa được xuất
hiện trong quá trình tiếp nhận. Từ xưa Phương Đông đã có mệnh đề: Thi tại ngôn ngoại và văn hữu dư
ba. Cái phần ngôn ngoại và dư ba này không tồn tại trên văn bản mà do ngữ cảnh tạo ra trong tưởng tượng
và cảm xúc của người đọc. Vì thế, cái gọi là "tác phẩm văn học" chỉ thực sự tồn tại khi nó biến thành cái
"phần mềm" kia, còn nếu không nó trở thành "quyển sách chết".
- Ng-êi Trung Quèc x-a cho r»ng t¸c phÈm tån t¹i trong lßng cña ng-êi tri kØ chø kh«ng trªn trang
giÊy; v× thÕ viÖc viÕt v¨n lµ viÖc cña tÊm lßng. Chính vì thế, tác phẩm chỉ thực sự tồn tại khi người ta ý
thức được về nó mà thôi. Người đọc là người cứu tác phẩm ra khỏi hầm mộ của sách, giúp nó sống lại và
bước đi giữa cuộc đời và hồn người. Tác phẩm tái sinh trong lòng bạn đọc. Tuỳ từng tư tưởng, kinh nghiệm,
thẩm mĩ của mỗi độc giả mà tác phẩm có muôn ngàn cuộc sống khác nhau. Vì thế, tác phẩm vừa là nó, vừa
chẳng là nó. Sự thú vị trong đa dạng tiếp nhận cũng chẳng kém sự thú vị trong đa dạng sáng tạo. Vì thế sức 17
sáng tạo của nhà văn, qua bạn đọc cứ nhân lên đến vạn lần. Và thế là nghệ thuật có sự sống vĩnh hằng vì
nghệ thuật có hai con đường: sáng tạo hay là chết.
- Vai trò của người đọc là rất quan trọng đối với sức sống của một tác phẩm song cho rằng phải có nó
mới có TPVH thì đó là một lập luận khiên cưỡng. Văn bản tác phẩm có thể tạo ra các dị bản khác nhau
trong tiếp nhận của người đọc song, đó là các dị bản tiếp nhận từ một văn bản ổn định duy nhất là tác phẩm
văn học. Cũng như mọi giao tiếp ngôn ngữ, giao tiếp ngôn ngữ nghệ thuật qua tác phẩm văn học bao gồm
khâu phát ngôn của tác giả thành ra diễn ngôn của tác phẩm rồi đi vào tiếp nhận diễn ngôn đó của độc giả.
Đây là quá trình tâm lý có sự đồng nhất, thống nhất mà cũng có sự sai biệt, mâu thuẫn. Chính điều này tạo
ra cái mà chúng ta gọi là sức sống của tác phẩm văn học trong đời sống xã hội vô cùng phong phú, phức tạp,
đa dạng giữa các nhà văn, nhà thơ – các tác giả với công chúng người đọc, người phê bình văn học. 3. Chứng minh
Chọn một số tác phẩm tiêu biểu, phù hợp phân tích để làm sáng tỏ ý kiến
(Đưới đây là một vài gợi ý)
- Truyện Kiều của Nguyễn Du
+ Nguyễn Công Trứ coi Kiều là kẻ tà dâm, không đáng nhận sự thương xót.
Dưới cái nhìn khắt khe của lễ giáo phong kiến ông viết:
Bạc mệnh chẳng lầm người tiết nghĩa,
Đoạn trường cho đáng kiếp tà dâm.
+ Hoài Thanh: Truyện Kiều là tiếng nói đau đớn, hiểu đời của một trái tim lớn.
+ Tố Hữu : Truyện Kiều kết tinh của lời non nước, tiếng ru, tiếng thương có sức vọng đến ngàn đời. +…
- Bài thơ: Lặng lẽ đêm của Y Phương: Trên đầu ta Trăng khe khẽ sáng Sương khe khẽ lắng Mây khe khẽ trôi Dưới lưng ta Chiều khe khẽ thở Trong ngực ta Khe khẽ NGƯỜI.
=> Khi đọc bài thơ, có người đã dựa vào điệp từ ―khe khẽ‖ lặp lại năm lần để coi đó là nhãn tự, là
phép ẩn dụ về sức sống nhỏ nhoi, yếu ớt, thoi thóp của sự vật. Bài thơ vẽ nên một bức tranh trăng, sơn mây.
Đọc kĩ bài thơ nhiều người lại cho rằng, danh từ ―NGƯỜI‖ mới là nhã tự làm bừng sáng bài thơ, bởi với
chữ người ấy ta nhận ra một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm đến vô cùng để cảm nhận bức tranh đa chiều với vẻ
đẹp của trăng, sương, mây, sự vận động của sự vật lặng lẽ, khẽ khàng, nhưng trong trái tim lại là sự sống tiềm ẩn mạnh mẽ.
- Đôn-ki-hô-tê: Người Tây Ban Nha gọi chàng là kẻ điên rồ, người Pháp gọi là chú hề đáng thương,
đến chủ nghĩa lãng mạn gọi Đôn-ki-hô-tê là người anh hùng còn sót lại, chủ nghĩa hiện thực lại coi là biểu
tượng của sự suy vi một thời phong kiến đã qua. 4. Đánh giá
- Sức sống của tác phẩm văn chương không chỉ tạo nên bởi quá trình tiếp nhận mà con ở sức sống nội
tại của tác phẩm do người nghệ sĩ tạo ra.
- Người nghệ sĩ cần sáng tạo nên những tác phẩm văn chương chân chính, một tác phẩm văn chương
giống như ―tảng băng trôi‖ để tạo nên sức hấp dẫn, đánh thức niềm khát khao khám phá của người đọc.
- Bạn đọc không nên suy diễn tùy tiện, phải bắt nguồn từ văn bản. Phải thấy, khi đọc một văn bản văn
học, người đọc đã thực hiện một quá trình kép: vừa sáng tạo ra tác phẩm vừa kiến tạo nên con người mình. Đề 7:
Có ý kiến cho rằng: Tiếp nhận văn học đòi hỏi người đọc sống với tác phẩm bằng toàn bộ tâm hồn
mình để cảm nhận bức thông điệp thẩm mĩ mà tác giả gửi đến người đọc. 18
Anh/chị hãy làm sáng tỏ ý kiến trên. GỢI Ý ĐÁP ÁN 1. Giải thích
- Văn học là tiếng nói tư tưởng, tình cảm, suy nghĩ của nhà văn trước cuộc đời. - Nói đến tác phẩm
văn học là nói đến câu chuyện của tâm hồn (tình cảm, ước mong sâu kín của nhà văn nhắn gửi với bức
thông điệp thẩm mĩ), là điệu hồn tác giả đi tìm điệu hồn độc giả. Vì vậy tiếp nhận văn học đòi hỏi người đọc
sống với tác phẩm bằng toàn bộ tâm hồn mình để cảm nhận bức thông điệp thẩm mĩ mà tác giả gửi đến người đọc.
- Bức thông điệp thẩm mĩ: Là tình cảm, tâm hồn, ước mong sâu kín của tác giả gửi đến người đọc
thông qua hình tượng nghệ thuật. 2. Bàn luận
- Ý kiến đúng đắn và xác đáng.
- Xuất phát từ đặc trưng của văn học. Bản chất của văn học là sự sáng tạo.
Người nghệ sĩ khai thác cuộc sống, nhưng cuộc sống ấy đi vào mỗi trang văn, trang thơ lại mang một
dấu ấn riêng. Thơ văn là một thế giới thuộc về phần tâm hồn của người nghệ sĩ, nó là những biến thái tinh vi
của tình cảm, là khát khao hạnh phúc, là những ước vọng lớn lao v.v…Văn học là sự phản ánh cuộc sống
thông qua chủ thể nhà văn, nhà thơ nên mỗi tác phẩm bao giờ cũng thể hiện tư tưởng tình cảm, gửi gắm
những thông điệp của tác giả…
- Tại sao tiếp nhận văn học đòi hỏi người đọc phải sống với tác phẩm bằng toàn bộ tâm hồn mình?
Bởi chỉ khi nhập vào thế giới hình tượng trong tác phẩm, chỉ khi để trái tim rung lên theo những nhịp sống
trong tác phẩm, ta mới cảm nhận được những buồn vui trăn trở, khát vọng của nhà văn; mới thấy được
những số phận, cảnh đời, mới hiểu được giá trị thật sự của tác phẩm văn học đó. 3. Chứng minh
Chọn một số tác phẩm tiêu biểu, phù hợp phân tích để làm sáng tỏ ý kiến
(Đưới đây là một vài gợi ý)
- Truyện Kiều – Nguyễn Du: Nhận ra số phận đau khổ của kiếp hồng nhan bạc mệnh; sự tác oai, tác
quái của xã hội đồng tiền đã vùi dập, chà đạp tình yêu, hạnh phúc, quyền sống và nhân phẩm cao đẹp của
con người. Nhận ra nỗi đau đứt ruột của nhà nhân đạo lớn, tài năng kiệt xuấ của Đại thi dào dân tộc.
- Vội vàng – Xuân Diệu: Có người nông nổi cho rằng bài thơ là lời giục giã cho cách sống hưởng thụ,
gấp gáp nhưng ta nhận thấy bức thông điệp thẩm mĩ Xuân
Diệu muốn gửi đến bạn đọc là lòng yêu đời, yêu sống đến cuồng nhiệt, là sự thức gọi mỗi người hãy
sống sao cho xứng đáng để không bao giời phải nuối tiếc, xót xa vì những ngày tháng đã sống hoài, sống
phí. - Tống biệt hành – Thâm Tâm: Có người cho Li Khách là người khổng lồ không tim, sắn sang coi
người thân như hư vô, nhỏ bé để mạnh bước trên đường thực hiện lí tưởng. Nhưng thực ra, đằng sau dáng
vẻ kiên quyết, dứt khoát của li khách ta nhận ra nỗi buồn thương day dứt ―Ta biết người buồn chiều hôm
trước…Ta biết người buồn sáng hôn nay‖. Mặc dù thế, anh vẫn đi theo tiếng gọi của ―chí nhớn‖ . Để an ủi
người ở lại, anh mong mỏi người thân hãy coi mình như hạt bụi, như lá rơi, như hơi rượu tan biến vào hư
vô. Đó là vẻ đẹp thực sự của li khách - dáng vẻ của dũng khí và tâm hồn nồng ấm rất con người.
- Bước vào trang văn của nhà văn Mĩ Ô – hen – ri, mấy ai trong chúng ta không khỏi bồi hồi xúc
động trước cảnh ngộ của cô họa sĩ trẻ Giôn – xi, phải từng ngày từng giờ bám lấy sự sống bằng một tia hi
vọng mong manh – ―chiếc lá cuối cùng‖. Nhưng bằng trái tim giàu lòng yêu thương đồng loại, cụ Bơ –men
đã hi sinh cuộc đời mình để cứu rỗi một linh hồn đang dần lụi tàn trong một thân xác yếu ớt, tưởng chừng
như không giờ cứu chữa được. Kiệt tác cuối đời của cụ - ―chiếc lá cuối cùng‖ chính là bức thông điệp màu
xanh mà nhà văn Ô – hen – ri muốn đem đến cho bạn đọc: Hãy sống và yêu thương, xã hội luôn cần tình
yêu và lòng nhân đạo cao cả. Bởi tình yêu thương sẽ cứu sống muôn triệu trái tim khổ đau bất hạnh trên cõi đời này. - vv… 4. Đánh giá 19
- Đây là ý kiến sâu sắc và đúng đắn cho người tiếp nhận để có thể cảm nhận được chiều sâu tư tưởng
thẩm mĩ của tác phẩm văn chương – hay nói cách khác là phần chìm của ―tảng băng trôi‖ nghệ thuật.
- Bài học sáng tạo và tiếp nhận: Nhà văn cần thấy vai trò và trách nhiệm khi sáng tạo văn học nghệ
thuật. Viết những tác phẩm bằng tâm huyết và tài năng của mình. Bạn đọc cần có sư tri âm , đồng cảm với
tác phẩm , với nhà thơ, nhà văn để có thể sẻ chia những tinh cà ̉m đồng điêụ . Khi ấy, bạn đọc vừa cảm thụ
được vẻ đẹp của tác phẩm nghệ thuật, vừa kiến tạo nên con người mình. Đề 8:
Mi-lan Kan-de-ra khẳng đinh:
Khi đặt bút viết một tác phẩm, nhà văn thường tìm hiểu và đặt ra rất nhiều câu hỏi. Chiều sâu của
tác phẩm thể hiện ở khả năng đặt ra câu hỏi về mọi vấn đề trong xã hội. Chính người đọc sẽ tìm được
câu trả lời chính xác theo cách riêng của mình.
Bằng tri thức và trải nghiệm văn học của mình, bạn hãy bình luận ý kiến trên. GỢI Ý ĐÁP ÁN 1. Giải thích
- Trong nhận định của Mi-lan, kết quả về sự tìm hiểu thực tế của nhà văn là câu hỏi và chính điều này
tạo ra chiều sâu cho tác phẩm. Nó cho thấy tác giả phẩm văn học không phản ánh hời hợt, dễ dãi ở bề mặt
cuộc sống mà thực sự là những kiếm tìm, những trải nghiệm, những suy tư về hiện thực.
- Trên cơ sở những câu hỏi đó của nhà văn, người đọc sẽ tìm ra câu trả lời cuar riêng mình. Đó là
cách thức, là con đường mà tác phẩm đi vào trong đời sống, trong tiếp nhận của người đọc.
=> Ý kiến đề cập đến phương thức nhận thức hiện thực độc đáo của văn học – nhận thức thông qua
việc đặt câu hỏi. Chỉ ra sự tương tác của nhà văn, tác phẩm và người đọc. Nhà văn không thay người đọc để
đưa ra câu trả lời, nhà văn chỉ là người đặt câu hỏi và người đọc sẽ hoàn tất câu trả lời. Đó là tinhs chất cơ
bản của tiếp nhận văn học.
2. Bình luận và chứng minh
a. Tại sao việc đặt ra câu hỏi lại quyết định chiều sâu của một tác phẩm văn
học khi nó phản ánh hiện thực?
* Vì tìm hiểu thực tế đời sống thực chất là một quá trình với nhiều chặng khác nhau:
- Ở chặng thứ nhất, nhà văn thâm nhập thực tế và ghi nhận những sự kiện: Dẫn chứng: (Nam
Cao ghi nhận sự kiện người nông dân bị bần cùng hóa (Lão Hạc), họ bị bứt ra khỏi làng xã quen thuộc,
bị vứt vào những vùng đồn điền (con trai Lão Hạc), bởi nếu không rời bỏ xã hội làng xã họ sẽ phải sống
cô độc như Lão Hạc, phải mất con, bán chó và chết thê thảm. Nam Cao còn ghi lại sự tha hóa của người
nông dân về nhân phẩm (Chí Phèo). Những sự kiện không phải ngẫu nhiên, đơn lẻ như: chết vì miếng
ăn, vì cái đói, sự lưu manh hóa trở đi trở lại trong các tác phẩm của ông như một quy luật tàn nhẫn.)
- Ghi lại những sự kiện đó, truy tìm nguyên nhân của những sự kiện đó.
+ Dẫn chứng 1: (Ở điểm kết thúc tác phẩm của Nam Cao đầy ắp những câu hỏi. Có những câu hỏi
trực tiếp: Thế lực nào đã đẻ ra Chí Phèo? Ai cho tao lương thiện? Làm thế nào cho hết những vết sẹo trên
gương mặt này? (Chí Phèo). Có những câu hỏi gián tiếp toát ra từ toàn bộ thế giới hình tượng của tác phẩm.
Vì sao Chí lại đánh đổi mạng sống để làm người lương thiện? Vì sao nhân vật của Nam Cao lại nhiều nước
mắt đến thế…Những câu hỏi như thế dẫn chúng ta vào tầng vỉa khác nhau của đời sống hiện thực. Đó chắc
chắn là những câu hỏi đã từng tra vấn nội tâm Nam Cao một cách căng thẳng. Chính những câu hỏi như thế
làm nên chiều sâu của tác phẩm.)
+ Dẫn chứng 2: Hành trình của Nguyễn Minh Châu viết về số phận của người đàn bà hàng chài cũng
đặt ra những câu hỏi tương tự; Vì sao người đàn bà có thể chấp nhận một cuộc sống như thời trung cổ đến
thế? Tại soa cuộc sống đã hòa bình mà con người vẫn khổ như vậy? Người chồng vũ phu là đáng giận hay đáng thương?
=> Rõ ràng những câu hỏi trực tiếp hoặc gián tiếp trong tác phẩm văn học là cách thức mà nhà văn
khoan sâu vào những tầng vỉa trong cuộc sống, là con đường để nhà văn nhận thức, suy tư về bản chất của 20