Đặc Trưng Ngắn Gọn Về Truyện Ngắn Của Sê Khốp

ĐẶC TRƯNG TRUYỆN NGẮN CỦA SÊ KHỐP
1. Phương diện cốt truyện
Nhận xét về cốt truyện của Sêkhốp và Puskin, nhà văn Nga Papernưi viết: “Nếu
truyện ngắn của Puskin kể về một chuyện gì đó vừa xảy ra : một cơn bão, một cuộc
chia tay, một phát súng, thì ở Sêkhốp, đó là sự mệt mỏicủa câu chuyện, là một nỗi
buồn bã vì đáng lẽ phải có một sự tiến triển thì lại không có… Cốt truyện của
Sêkhốp là một cái gì có thể xảy ra, nên xảy ra, rồi lại không xảy ra”.
Điều đặc biệt và cũng là sự độc đáo, riêng biệt ở hầu hết các truyện ngắn của Sê
Khốp chính là không có cốt truyện, nhưng sức chứa tinh thần mà ông mang lại cho
người đọc rất lớn. Ông chủ trương cốt truyện càng đơn giản càng tốt. Ông không
nhấn mạnh các biến cố trong truyện, ngay cả khi truyện có những tình huống gay
gắt thì ông vẫn thuật lại một cách trầm tĩnh, không gay gắt. Người ta ví các truyện
ngắn của ông như những “lát cắt” của cuộc sống, mà nói một cách khác thì ông đã
bê những mảng sống ngoài xã hội vào trong truyện của mình. Ở những mảng sống
này, ông đã khiến người đọc cảm thấy tất cả sự khủng khiếp của cuộc sống tù đọng,
trì trệ, nhỏ nhoi của những con người bị tấm lưới tư hữu chằng buộc, níu kéo, một
kiếp người đến là thảm thương.
Từ góc nhìn phân tích cốt truyện trong truyện ngắn của Sê Khốp là không có cốt
truyện, các nhà nghiên cứu văn học khác còn cho rằng: truyện của Chekhov là
“truyện của rất nhiều truyện”. Nhiều cốt truyện chồng chất trong một truyện, có cái
nổi lên trên bề mặt, có cái lặn xuống dưới, vì vậy mà có một mạch ngầm văn bản
dưới mỗi câu từ trong mỗi tác phẩm. Việc khám phá các cốt truyện tùy thuộc vào
điểm nhìn của độc giả, vào trường tiếp nhận của độc giả ở những không gian và thời gian khác nhau.
Mạch ngầm văn bản chưa có một khái niệm thống nhất cụ thể nhưng theo các nhà
nghiên cứu thì mạch ngầm văn bản có thể hiểu là: “mạch ngầm văn bản tồn tại với
những "tín hiệu" được tác giả cố ý sắp đặt dường như rời rạc, tình cờ trên bề mặt
văn bản, nhưng thực chất lại có khả năng kết hợp thành một “dòng chảy” ngữ nghĩa,
ngữ cảm ngầm dưới văn bản; “dòng chảy” này có thể được thiết lập nhờ sự tổng
hợp, liên tưởng, liên kết, đối chiếu các "tín hiệu" với nhau và với vốn tri thức, xúc
cảm chung mặc định giữa tác giả và độc giả; không cần phải làm tăng độ dài của
văn bản, mạch ngầm văn bản bổ sung thêm một lớp nghĩa cho văn bản hoặc làm
biến đổi lớp nghĩa trực tiếp chứ không thay thế hoàn toàn lớp nghĩa đó (như trong
phúng dụ hay tượng trưng); thuật ngữ "mạch ngầm văn bản" chỉ rõ mối liên quan
của lớp nghĩa bổ sung/biến đổi nghĩa trực tiếp này với văn bản như một chỉnh thể,
chứ không mơ hồ như thuật ngữ "hàm ý" vốn có thể ứng dụng cho những đơn vị
ngôn ngữ khác nhau không mang tính chỉnh thể.”
Mạch ngầm văn bản được thể hiện trong các truyện ngắn của Sê Khốp được thể
hiệm qua cách mà tác giả tạo lập văn bản: câu, từ, hình ảnh…Đầu tiên, trong truyện
ngắn Sê Khốp có những lời nói được lặp đi lặp lại tình cờ vô ý thức, đôi lúc vô
nghĩa như vẫn có trong cuộc sống đời thường. Chúng mang ý nghĩa muốn hướng
độc giả tới mạch tâm trạng và cảm nhận ở chiều sâu vô thức hay ý thức mong manh
đang dần sống dậy của nhân vật bị vùi lấp dưới cuộc sống đời thường ấy. Không
chi thế, Sê Khốp còn tạo ra những hình ảnh về đồ vật, sự vật đời thường lặp đi lại
lại trong các truyện ngắn của ông. Ví dụ như chi tiết những quả phúc bồn tử trong
truyện ngắn “Khóm phúc bồn tử”, đôi dép đi trong nhà “của người khác” trong “Ở
chỗ người quen”, chiếc nhẫn trong “Cuộc đời tôi”, ấm samovar trong “Trong khe
núi”. . Sê Khốp còn thường xuyên tạo ra các hình ảnh sinh hoạt thường ngày hay
cảnh thiên nhiên để nhấn mạnh quan điểm về cuộc đời của chính mình. 2. Phương diện nhân vật
Sê Khốp dành cho mình một thế giới nhân vật vô cùng to lớn, với những con người
thuộc tầng lớp va ngành nghề khác nhau. Qua những nhân vật mà mình khắc hóa,
Sê Khốp dường như đã dựng lên một thời kì của đất nước Nga, về cuộc sống Nga
mà theo Phortunatop thì đó là “một bức tranh toàn cảnh rộng lớn của những tính
cách, những điển hình thuộc các giai tầng khác nhau.”
Có năm kiểu nhân vật trong truyện ngắn của Sê Khốp:
- Kiểu nhân vật con người nhỏ bé.
- Kiểu nhân vật con người thiếu lý tưởng, bế tắc.
- Kiểu nhân vật không có tình yêu hạnh phúc.
- Kiểu nhân vật khám phá thế giới.
- Kiểu nhân vật người trí thức.
Mặc dù có nhiều kiểu nhân vật như thế nhưng chung quy lại ta thấy nhân cật trung
tâm trong các truyện ngắn của Sê Khốp là những con người bình thường trong cuộc
sống đời thường. Nhân vật được ông đề cập nhiều, hiểu rõ và cảm thông nhất là
nhân vật người tri thức tỉnh lẻ: nhà văn đã xây dựng thế giới bên trong của những
con người tri thức này thông qua lời tự bạch của mỗi nhân vật. Những con người đó
có đời sống tinh thần phức tạp, nhiều khát vọng, muốn sống có ích, để lại cái gì cho
đời nhưng luôn bị cơm áo gạo tiền chi phối. Những lo toan về miếng ăn hằng ngày
tưởng chừng chỉ là chuyện vặt vãnh, không đáng kể nhưng nó lại có sức bào mòn,
hủy diệt nhân cách con người, không cho họ ngẩng mặt với đời, sống một cuộc
sống đích thực. Ví dụ như trong truyện ngắn “Cây phúc bồn tử”, Sê Khốp đã xây
dựng nhân vật chính của truyện là một công nhân viên chức. Nhân vật chính có ước
mơ lớn nhất là mua một trang trại nho nhỏ, tròng một khóm phúc bồn tử rồi an
nhiên ở đó cả đời. Tất cả mọi việc mà lão làm đều nhằm thực hiện ước mơ này. Kết
thúc truyện, nhân vật chính đã thực hiện được ước mơ này, nhưng cuộc sống tinh
thần của lão lại rơi vào trạng thái sa đọa. Thông qua nhân vật này, Sê Khốp đã lên
án tình trạng sống trong bao của người trí thức Nga đương thời.
Ngoài ra, Sê Khốp còn có kiểu nhân vật tích cực. Nhà văn có hình mẫu về con
người lý tưởng. Theo các nghiên cứu, các nhân vật tích cực trong tác phẩm của Sê
Khốp mới chỉ ở dạng tiềm ẩn, chưa hình thành một cách rõ nét để độc giả có thể
nhận ra tức khắc. Kiểu nhân vật này của ông có mong muốn thay đổi cuộc sống, có
lý tưởng sống nhưng lại không phải là người hành động.
Để có thể xây dựng nên một hệ thống nhân vật đa dạng như vậy thì Sê Khốp đã sử
dụng phối hợp nhiều biện pháp nghệ thuật khác nhau. Với nghệ thuật miêu tả tâm
lý nhân vật, Sê Khốp đã thâm nhập sâu vào tận cùng ngóc ngách tâm hồn để khắc
họa chân dung tâm lý nhân vật, để giải thích nguyên nhân hay hậu quả của truyện.
Ở những truyện ngắn thời kì đầu, nhà văn không miêu tả trực tiếp nội tâm nhân vật
mà để nó thể hiện qua những hành động, lời nói. Nhưng ở giai đoạn cuối đời thì
khác, Sê Khốp chủ yếu miêu tả đời sống tâm lý nhân vật qua những độc thoại nội
tâm và phát biểu suy nghĩ thầm kín của mình. Một nét riêng biết trong cách miêu tả
nhân vật của Sê Khốp đó là sử dụng thủ pháp xây dựng nhân vật điển hình trong
hoàn cảnh điển hình. Việc xây dựng nhân vật điển hình trong hoàn cảnh điển hình
đã giúp nhà văn phần nào tiếp cận trực tiếp hơn hoàn cảnh xã hội lúc bấy giờ. Ví dụ
điển hình là truyện ngắn “Người trong bao”, nhà văn đã xây dựng hình tượng nhân
vật Beelicốp, một con người đại diện cho một kiểu người trong xã hội: sống trong
sợ hãi, thu mình trong cái vỏ ốc của chính mình.
Thông qua các nhân vật mà mình xây dựng, Sê Khốp đã nói với độc giả những
quan điểm của mình về con người, về cuộc đời. Từ đó, nhà văn lên án, tố cáo cái
ác, cái xấu và ca ngợi, tôn trọng cái đẹp, cái tốt.
3. Phương diện điểm nhìn
Điểm nhìn là tương quan giữa người kể chuyện với câu chuyện được kể. Người kể
chuyện là thành tố căn bản tạo nên thành công của một tác phẩm và có vai trò rất
quan trọng trong nghệ thuật tự sự vì nó gắn với giọng điệu, điểm nhìn và cách kể chuyện.
Người kể chuyện có nhiều dạng và kiểu:
- Ở ngôi thứ nhất có hai loại nhân vật: nhân vật chính (người kể chuyện theo
ngôi thứ nhất tự thuật) và không phải nhân vật chính (Người kể chuyện theo
ngôi thứ nhất chứng nhân)
- Ở ngôi thứ ba có ba loại: kể chuyện qua ½ nhân vật (ngôi thứ ba chủ quan),
kể chuyện nqua nhiều nhân vật (ngôi thứ ba toàn năng) và không kể qua
nhân vật (ngôi thứ ba khách quan)
Sê Khốp đã sử dụng nhiều điểm nhìn khác nhau trong các sáng tác của mình. Trong
các sáng tác thời kì đầu, nhà văn sử dụng người kể chuyện ở ngôi thứ ba khách
quan, tức là hiểu hết, biết hết tất cả các sự việc xoay quanh nhân vật chính. Dần về
sau, Sê Khốp chuyển qua điểm nhìn là người kể chuyện ở ngôi thứ nhất tự thuật,
nhà văn trần thuật theo giọng nhân vật để có thể xoáy sâu vào suy nghĩ và nội tâm
nhân vật. Và ở các tác phẩm cuối cùng, Sê Khốp đã vận dụng kết hợp các điểm
nhìn khác nhau: vừa là sự trần thuật chủ quan của nhân vật chính vừa là sự khách
quan của người kể chuyện vô hình.
4. Phương diện dựng cảnh.
4.1. Không gian trong các truyện ngắn của Sê Khốp
Sê Khốp tập trung xây dựng hai kiểu không gian chính:
Không gian sinh hoạt: nếu với các tác phẩm đương thời, không gian được mở rộng,
đa dạng, lắp đầy với các chi tiết nhỏ nhặt để mở ra một khung cảnh sống động ,
thực tế cho độc giả thì với các truyện ngắn của Sê Khốp, không gian dường như
khép kín lại, chỉ quân quẩn trong ngôi nhà hay tỉnh lẻ. Không gian ngôi nhà trong
các sáng tác của Sê Khốp thường được hiện lên với cảm giác tù túng, ngột ngạt,
tách biệt với thế giới bên ngoài. Còn đặc điểm không gian tỉnh lẻ trong truyện ngắn
của Sê Khốp là cảnh hoang tàn, vắng vẻ, buồn tẻ cùng với những con người im lìm,
không quan tâm tới bất cứ sự việc gì xung quanh.
Không gian tâm lý: mỗi nhân vật của Sê Khốp đều có mỗi không gian tâm lý riêng
để học bộc lộ tâm trạng của mình trong đó. Gắm với cảm cúc nhân vật, thời gian
đảo lộn nên không gian trong các truyện ngắn luôn thay đổi. Nhân vật của Sê Khốp
thường tách mình ra khỏi không gian hiện thực để đưa bản thân trở về không gian quá khứ.
4.2. Thời gian nghệ thuật trong các truyện ngắn của Sê Khốp
Gắn với không gian sinh hoạt, Sê Khốp cũng đồng thời tạo ra thời gian sinh hoạt
cho các nhân vật của mình. Nếu không gian sinh hoạt trong các sáng tác của ông là
khép kín thì thời gian cũng vậy, đó là thời gian tuần hoàn. Nhân vật của ông luôn
luẩn quẩn với các hành động lặp đi lặp lại một cách buồn tẻ. Hiệu quả khi sử dụng
nghệ thuật này chính là mang lại cho người đọc cảm giác tù túng, ngột ngạt, nhìn
thấy được hình ảnh con người cũng như xã hội Nga thời đó- một vòng luẩn quẩn không có lối thoát.
Ngoài ra, Sê Khốp còn tạo dựng thời gian tâm lý cho mỗi nhân vật. Các nghiên cứu
cho thấy rằng: Sê Khốp luôn miêu tả chính xác độ tuổi của nhân vật mình để từ đó
có thể đặc tả được tâm lý nhân vật theo chiều tăng dần của độ tuổi nhờ đó mà nhà
văn thể hiện được chính xác trạng thái tình cảm, đời sống bên trong của nhân vật.