Đề cương môn Tư tưởng Hồ Chí Minh– khoa học  Trường Đại học bách khoa - Đại học đà nẵng.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa
1/ Khái niệm văn hóa (PA)
Văn hóa là bao gồm tất cả những sản phẩm của con người, và như vậy, văn hóa bao
gồm cả hai khía cạnh: khía cạnh phi vật chất của xã hội như ngôn ngữ, tư tưởng, giá
trị và các khía cạnh vật chất như nhà cửa, quần áo, các phương tiện, v.v. Cả hai khía
cạnh cần thiết để làm ra sản phẩm và đó là một phần của văn hóa.
2. Cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa a/ Cơ sở lý luận (PA)
Những giá trị truyền thống tốt đẹp trong tinh hoa văn hoá dân tộc, kết hợp với tinh
hoa văn hoá phương Đông và phương Tây, cùng với lý luận Mác - Lênin về văn hoá
là cơ sở lý luận đã hình thành nên tư tưởng của chủ tịch Hồ Chí Minh về văn hóa
Trước khi rời Tổ quốc ra đi tìm con đường cứu nước, Nguyễn Tất Thành - Hồ Chí
Minh đã hấp thụ một vốn văn hoá gia đình, quê hương, dân tộc. Từ vùng quê làng
Chùa, làng Sen, mở rộng ra là quê hương Xứ Nghệ, qua kinh đô Huế, đến Phan Thiết,
Sài Gòn... Mỗi vùng vốn có sắc thái văn hoá khác nhau, nhưng điểm tương đồng là
tất cả đều sáng ngời truyền thống yêu nước, đoàn kết; xu hướng cố kết cộng đồng dân
tộc; tinh thần độc lập, tự chủ, tự lực,tự cường; lạc quan, yêu đời và truyền thống nhân
ái, nhân văn Việt Nam. Hồ Chí Minh có được những yếu tố văn hoá có tính chất cội
rễ đó cùng với quá trình tiếp nhận và nâng cao các giá trị văn hoá phương Đông. Nói
cách khác, trên nền tảng văn hoá dân tộc, Người đã dân tộc hoá những tinh hoa văn
hoá được tiếp nhận từ bên ngoài và không bị hoà tan trong bất cứ một nền văn hoá nào khác.
Sống trong môi trường văn gia đình, quê hương, Hồ Chí Minh không những nắm
được những quan điểm cơ bản của Phật giáo, Nho giáo mà Người còn am hiểu Lão
giáo với những yếu tố văn hoá sống giản dị, thanh bạch, chan hoà với thiên nhiên.
Bên cạnh văn hoá phương Đông, Hồ Chí Minh sớm có điều kiện tiếp xúc với nền văn
hoá phương Tây khi người còn học ở Huế. Trên hành trình tìm đường cứu nước, Hồ
Chí Minh đã từng đến Pháp - Mỹ - Anh là trung tâm văn minh của nhân loại lúc đó.
Với nhận thức và tầm hiểu biết của mình, Người đã sớm ghi nhận những gì mà cuộc
cách mạng Pháp (1789) đã làm được như xoá bỏ chế độ phong kiến, giải phóng nông
nô, đấu tranh cho tự do của con người, lập hiến pháp... Dù là văn hoá phương Đông
hay văn hoá phương Tây, Hồ Chí Minh đều dày công chắt lọc một cách kỹ lưỡng với
một thái độ khách quan, khoa học, trân trọng với một tầm nhìn văn hoá rộng mở.
Kế thừa những giá trị truyền thống tốt đẹp trong văn hoá dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn
hoá phương Đông và phương Tây là bước khởi đầu quan trọng và cần thiết để Hồ Chí
Minh đến với Chủ nghĩa Mác - Lênin, đỉnh cao của nền văn hoá nhân loại. Hồ Chí Minh
tiếp nhận ánh sáng văn hoá mới và ra sức phát huy sức mạnh của ánh sáng văn hoá
ấy cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc và xây dựng đất nước. Đặc biệt Người
đã nghiên cứu kỹ tư tưởng của Lênin về văn hoá, cách mạng văn hoá trong nhiều tác
phẩm quan trọng và cả qua thực tiễn lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng nền văn hoá mới ở nước Nga của Lênin.
b/ Cơ sở thực tiễn (Hùng)
Cơ sở thực tiễn hình thành nên tư tưởng của Bác về văn hóa có thực tiễn thế giới và thực tiễn trong nước.
Không chỉ hoà mình vào thực tiễn đấu tranh của phong trào công nhân và các dân tộc
bị áp bức mà Hồ Chí Minh còn hoà mình vào thế giới văn hoá vô cùng phong phú và
đa dạng của các dân tộc, nhờ đó Người hiểu biết nhiều sự kiện văn hoá và các
phương pháp đấu tranh bằng văn hoá. Người viết sách, ra báo, tham gia nhiều hoạt
động văn hoá, tổ chức nhiều hội liện hiệp đều nhằm giác ngộ cách mạng cho nhân
dân các dân tộc trong đó có đồng bào của mình. Người muốn đem ánh sáng văn hoá
đến cho mọi người cùng khổ để soi đường cho họ tự giải phóng, tự đứng lên đấu
tranh với các thế lực áp bức, bóc lột.
Thực tiễn Việt Nam là cơ sở quan trọng dẫn tới sự hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh
về văn hoá. Trước khi thực dân Pháp xâm lược, Việt Nam vốn là một quốc gia phong
kiến độc lập, kinh tế chậm phát triển, văn hoá lạc hậu. Khi thực dân pháp xâm lược
với thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt, thâm độc nhân danh "khai hoá văn minh” chúng đã
thực hiện những chính sách cực kỳ phi văn hoá như: Chính sách ngu dân, chia để trị,
đầu độc nhân dân ta, nhất là thanh niên bằng rượu và thuốc phiện... làm cho đời sống
vật chất của nhân dân ta vốn đã đói nghèo càng đói nghèo, đời sống tinh thần vốn lạc
hậu ngày càng tăm tối, dốt nát. Năm 1920 tại Đại hội XVIII Đảng xã hội Pháp, Người
đã nói: "Chúng tôi không những bị áp bức và bóc lột một cách nhục nhã, mà còn bị hành
hạ và đầu độc một cách thê thảm... Nhà tù nhiều hơn trường học... Chúng tôi phải sống
trong cảnh ngu dốt và tăm tối, và chúng tôi không có quyền tự do học tập”[3]. Như vậy,
khi đất nước bị nô lệ thì văn hoá cũng cùng chung số phận nô lệ.
Thực tiễn đó là cơ sở để Hồ Chí Minh vạch ra một đường lối mới: ở Việt Nam phải
tiến hành cách mạng giải phóng dân tộc, giành lấy chính quyền, để giải phóng chính
trị, giải phóng xã hội, từ đó giải phóng cho văn hoá mở đường cho văn hoá phát triển.
3/ Những nội dung cơ bản trong tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa
a/ Những quan điểm chung của Hồ Chí Minh về văn hóa (Hà Linh)
Trước hết về vị trí, vai trò của văn hóa chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng văn
hoá là động lực, là mục tiêu của sự nghiệp cách mạng. Theo Người, văn hoá nói
chung, chủ nghĩa Mác - Lênin nói riêng đóng vai trò quan trọng tạo bước nhảy vọt
trong tư duy, hành động của con người và của các dân tộc bị áp bức, bị tha hoá đến
vương quốc của con người phát triển tự do, toàn diện. Văn hoá có tác dụng sửa đổi
tham nhũng, lười biếng, phù hoa, xa xỉ, sửa xã hội cũ xây xã hội mới. Văn hoá
tạo sức mạnh vật chất, tinh thần thắng ngoại xâm theo tinh thần "Văn minh thắng
tàn bạo". Kinh tế nâng cao đời sống vật chất, văn hoá có tác dụng nâng cao đời
sống tinh thần của nhân dân. Văn hoá như một động lực thúc đẩy các dân tộc
đoàn kết và hiểu biết lẫn nhau.
Văn hoá còn được Hồ Chí Minh xác định là đời sống tinh thần của xã hội, là
thuộc về kiến trúc thượng tầng của xã hội. Văn hoá được đặt ngang hàng với chính
trị, kinh tế, xã hội, tạo thành bốn vấn đề chủ yếu của đời sống xã hội. Trong công
cuộc kiến thiết nước nhà, có bốn vấn đề cần chú ý đến, cũng phải coi trọng ngang
nhau: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hoá. Nhưng văn hoá là một bộ phận kiến trúc
thượng tầng. Người nói: "Trình độ văn hoá của nhân dân nâng cao sẽ giúp chúng ta đẩy
mạnh công cuộc khôi phục kinh tế, phát triển dân chủ... cần thiết để xây dựng nước ta
thành một nước hoà bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh". Như vậy, cũng
phải thấy rằng văn hoá đứng ở trong kinh tế và chính trị cũng có nghĩa là kinh tế và
chính trị phải có tính văn hoá.
Về chức năng của văn hóa
Văn hoá trong tư tưởng Hồ Chí Minh có thể quy tụ ở ba chức năng chủ yếu sau:
Chức năng thứ nhất là, bồi dưỡng tư tưởng đúng đắn và tình cảm cao đẹp cho nhân
dân. Tư tưởng và tình cảm là những vấn đề chủ yếu của đời sống tinh thần con người.
Tư tưởng có thể đúng đắn hoặc sai lầm, tình cảm cũng có thể cao đẹp hoặc thấp hèn.
Theo Hồ Chí Minh, văn hoá có chức năng là bồi dưỡng tư tưởng đúng đắn và những
tình cảm cao đẹp cho nhân dân.
Chức năng thứ hai là, nâng cao trình độ dân trí. Lênin đã từng chỉ ra rằng: "Người mù
chữ là người đứng ngoài chính trị". Thấm nhuần tư tưởng của Lênin và từ thực tiễn
nước ta, Hồ Chí Minh nói: "Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu", "Dốt thì dại, dại thì
hèn" và trong bài "Chống nạn thất học" (4/10/1945), Người viết: "Số người Việt Nam
thất học so với số người trong nước là 95%, nghĩa là hầu hết người Việt Nam mù
chữ". Như thế thì làm sao tiến bộ được.
Nay chúng ta đã giành được độc lập. Một trong những công việc phải thực hiện cấp
tốc trong lúc này, là nâng cao dân trí.
Chức năng thứ ba là, bồi dưỡng những phẩm chất tốt đẹp, những phong cách lành
mạnh, luôn hướng con người vươn tới cái chân, cái thiện, cái mỹ để không ngừng
hoàn thiện bản thân mình.
Con người không chỉ sống trong môi trường tự nhiên, mà còn sống trong môi trường
xã hội, môi trường văn hoá. Con người phải tiếp nhận môi trường đó mới tồn tại và
phát triển được. Mặt khác các giá trị văn hoá tác động đến con người những định
hướng giá trị và xác định những chuẩn mực trong đời sống xã hội. Với cá nhân giá trị
văn hoá là thành tố cốt lõi để hình thành nên nhân cách con người.
Với đặc trưng không giống với kinh tế và chính trị, văn hoá hướng con người vươn
tới cái chân, cái thiện, cái mỹ, từ cái hiện có vươn tới cái lý tưởng, từ cái chưa hoàn
thiện vươn tới cái hoàn thiện luôn luôn ở phía trước, đặc biệt là việc hoàn thiện bản thân mỗi người.
b/ Quan điểm của HCM về xây dựng nền văn hóa mới
Theo Hồ Chí Minh, nền văn hóa dân tộc phải được xây dựng trên năm điểm lớn sau đây:
1- Xây dựng tâm lý: tinh thần độc lập tự cường.
2- Xây dựng luân lý: biết hy sinh mình, làm lợi cho quần chúng.
3- Xây dựng xã hội: mọi sự nghiệp liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội.
4- Xây dựng chính trị: dân quyền. 5- Xây dựng kinh tế”.
Muốn xây dựng nền văn hóa dân tộc theo tư tưởng Hồ Chí Minh thì phải xây dựng
trên tất cả các mặt kinh tế, chính trị, xã hội, đạo đức, tâm lý con người.
4. Quan điểm về thái độ với việc giữ gìn, bảo vệ và phát triển văn hoá truyền thống của dân tộc.
Hồ Chí Minh luôn luôn quan tâm đến việc giữ gìn, bảo vệ và phát triển những giá trị
văn hoá truyền thống của dân tộc đã được xây dựng từ ngàn đời bằng mồ hôi và
xương máu của nhân dân, của cả dân tộc. Vì thế, ngay từ ngày đầu trên cương vị Chủ
tịch nước Việt Nam dân chủ cộng hoà, Người đã ký sắc lệnh về bảo tồn tất cả các di
sản văn hoá như đình chùa, đền miếu, cung điện, thành quách, lăng mộ, bia ký, chiếu
sắc, văn bằng... kể cả những cái có tính cách tôn giáo nhưng có ích cho lịch sử. Hồ
Chí Minh đánh giá cao và tự hào về truyền thống văn hoá dân tộc, Người nói rằng
"nghệ thuật của ông cha ta hay lắm, tốt lắm", "tiếng nói là thứ của cải vô cùng lâu đời
và vô cùng quý báu của dân tộc. Chúng ta phải giữ gìn nó, quý trọng nó, làm cho nó
phổ biến ngày càng rộng khắp".
Giữ gìn, bảo vệ và phát triển văn hoá dân tộc không phải là đóng cửa, khép kín mà
phải mở rộng giao lưu văn hoá với thế giới để văn hoá dân tộc ngày càng phát triển.
Vì vậy, dân tộc và quốc tế theo Hồ Chí Minh là thống nhất và làm phong phú lẫn
nhau. Sự tác động qua lại giữa các nền văn hoá của các dân tộc là sự tác động tích
cực trên cơ sở bình đẳng, tự chủ, giữ gìn và phát huy được bản sắc dân tộc của mình.