Khuynh Hướng Sử Thi Trong Văn Học Việt Nam - Phân Tích và Đặc Điểm

B. KHUYNH HƯỚNG SỬ THI I. Khái niệm :
- “Sử thi là tác phẩm tự sự dài xuất hiện rất sớm trong lịch sử vân học của các
dân tộc nhằm ca ngợi những sự nghiệp anh hùng có tính toàn dân và có ý
nghĩa trọng đại đối với dân tộc trong buổi bình minh của lịch sử”. Tính cộng
đồng là đặc điểm nổi bật của sử thi, dó đó người anh hùng trong các bộ sử
thi thường mang sức mạnh và khát vọng của cả cộng đồng.
- Khuynh hướng sử thi
Là một trong những đặc điểm cơ bản của văn học Việt Nam 45-75
Khuynh hướng sử thi hiện đại không phải là một khái niệm thể loại mà là
đặc điểm của văn học sáng tác trên nền tảng của ý thức cộng đồng xuất hiện
vào thời kì đất nước có chiến tranh chống ngoại xâm. Người anh hùng vừa
mang tầm vóc, khát vọng của cả dân tộc vừa mang tư tưởng lớn của thời đại.
=> Hiểu đơn giản khuynh hướng sử thi là xu hướng thiên về những tình
cảm, cảm xúc ngợi ca, tự hào khi viết về những vấn đề lớn lao, quyết định
vận mệnh chung của cộng đồng. II. Đặc điểm :
- Đề tài, chủ đề: Đề cập đến những vấn đề chung của cộng đồng, của xã hội,
của đất nước, những sự kiện mang tính lịch sử.
- Hình tượng nghệ thuật: Các nhân vật, hình tượng trong tác phẩm mang tính
chất sử thi, nhân vật chính thường là những con người đại diện cho tinh hoa
và khí phách, phẩm chất và ý chí của dân tộc, tiêu biểu cho lí tưởng của
cộng đồng hơn là lợi ích và khát vọng của cá nhân.
- Mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng : Số phận cá nhân, chuyện đời tư
thường ít được đặt ra. Nếu có nói đến chẳng qua cũng để nhấn mạnh thêm
trách nhiệm và tình cảm của người anh hùng đối với cộng đồng (hi sinh quyền
lợi, hạnh phúc cá nhân vì lợi ích chung)
- Ngôn ngữ, giọng điệu : Ngôn ngữ thường mang tính chất trang trọng, giàu
hình ảnh, mang tính tưởng tượng cao. Lời văn sử thi cũng thường mang giọng
điệu ngợi ca, trang trọng và đẹp một cách tráng lệ, hào hùng.
III. Các phương diện
1. Qua đề tài, chủ đề:
- Đề tài: kháng chiến chống Mĩ
- Chủ đề: Rừng xà nu là câu chuyện về quá trình trưởng thành Trong nhận
thức cách mạng của một con người, cũng như của đồng bào Tây Nguyên.
Chân lý tất yếu mà họ nhận ra là, chỉ có dùng bạo lực cách mạng mới có thể
đè bẹp bạo lực phản cách mạng” chúng nó đã cầm súng thì mình phải cầm giáo
2. Qua bối cảnh sử thi – vấn đề lớn - Quốc tế:
+ Thế giới thập kỷ 1950 - 1960 ở giai đoạn cao trào của cuộc Chiến tranh
Lạnh do 2 siêu cường Mỹ và Liên Xô đứng đầu.
+ Chủ nghĩa đế quốc do Mỹ lãnh đạo cùng với việc xây dựng khối NATO
ở châu Âu để kiềm chế, bao vây Liên Xô, quyết xây một con đê để ngăn
chặn làn sóng cộng sản tràn xuống Đông Nam Á.
+ Phong trào giải phóng dân tộc ở các nước phát triển mạnh mẽ
➔ Với tiềm lực kinh tế và quân sự to lớn, người Mỹ đã thực hiện thành công
việc hất cẳng và thay thế người Pháp xé bỏ Hiệp định Genève, độc chiếm,
biến miền Nam Việt Nam thành thuộc địa kiểu mới. - Trong nước
+ Khái quát: Thời điểm tác phẩm “Rừng xà nu” ra đời cũng chính là thời
điểm diễn ra cuộc đổ quân đầu tiên của Mỹ, ngày bắt đầu cuộc chiến
tranh cục bộ của Mỹ ở miền Nam Việt Nam. Chính vì điều đó, sự kiện
của dân làng Xô Man diễn ra lúc bấy giờ là sự kiện có tính chất toàn dân tộc.
+ Cụ thể: Vào năm 1965, Mĩ kéo quân ồ ạt vào miền Nam với chiến dịch
càn quét và diệt tận gốc Việt cộng. Tháng 3/1965, chúng đổ quân vào bãi
biển Chu Lai bắt đầu cuộc chiến tranh Cục bộ. Trong tình thế căng
thẳng, "ngàn cân treo sợi tóc" ấy, nhà văn Nguyên Ngọc đã sáng tác
truyện ngắn Rừng xà nu như một hình thức cổ vũ, động viên tinh thần
nhân dân đứng lên chống giặc ngoại xâm, bảo vệ vững chắc nền độc lập,
tự do cho dân tộc đầy hữu hiệu. Đây cũng là tác phẩm khẳng định tinh
thần dũng cảm, bất khuất, kiên cường của đồng bào Tây Nguyên anh
hùng nói riêng và toàn thể dân tộc Việt Nam nói chung trong hoàn cảnh lúc bấy giờ.
3. Qua hình tượng nghệ thuật
- Hình tượng Tnú: tiêu biểu cho lẽ sống lớn, tình cảm lớn của thời đại, của cộng đồng:
+ Tnú đến với cách mạng như một lẽ sống tự nhiên:
Hiện thân của một người chiến sĩ thời đại sớm giác ngộ Cách Mạng
Hăng hái xung phong vào rừng bảo vệ cho bộ đội, bất chấp sự
khủng bố dã man của địch.
• Khi bị kẻ địch bắt, bị tra tấn dã man, bị tra hỏi, Tnú nuốt luôn lá
thư vào bụng rồi chỉ tay lên bụng mình mà nói “cộng sản ở đây này”
• Từ nhỏ đã tin vào Đảng, vào Cách Mạng “ Cán bộ là Đảng, Đảng… này còn”
+ Mang tầm vóc của người anh hùng:
• Tnú có niềm tin trong sáng và sắt đá vào chân lí của cách mạng
• Tnú có một ty lớn lao, sâu sắc với gia đình, quê hương xứ sở và
một lòng căm thù giặc mãnh liệt.
• Tnú có một khí phách phi thường, một tinh thần chiến đấu quả cảm + Tình yêu Cách Mạng
• Bản lĩnh Cách Mạng đã hun đúc trong con người anh từ nhỏ, đó
là một tuổi thơ anh hùng, cùng Mai xung phong vào rừng nuôi cán bộ
• Tình cảm Cách Mạng ấy đã dược thử thách qua biết bao khốn
khó, gian lao, bao đau khổ, hi sinh và mất mát. Trong bi kịch
lớn nhất đời mình, khi vợ và con trai đều đã chết, khi mười đầu
ngón tay bị giặc đốt, đau đớn tột cùng, căm hời về Cách mạng,
luôn giữ vững lòng trung thành, giữ vững tư thế hiên ngang, bất
khuất của người cộng sản. + Tình yêu đất nước:
• Cuộc đời Tnú đi từ đau thương đến hành động. Anh trở thành
anh chiến sĩ giải phóng, trực tiếp giết giặc trả thù cho gia đình, cho bản làng.
• Trong anh cháy bỏng một tình yêu bản làng mà sâu thẳm là lòng yêu nước.
+ Tình yêu đôi lứa, buôn làng hài hòa trong tình yêu đất nước.
• Tnú và Mai đã cùng nhau lớn lên trong những năm tháng chiến
tranh khốc liệt, rồi trở thành vợ chồng
• Tnú đi chiến đấu không chỉ vì mối thù của bản thân mà còn là
để bảo vệ làng, bảo vệ mảnh đất quê hương.
- Hình tượng cây xà nu: Thiên nhiên được miêu tả như một phông nền hoành
tráng, kì vĩ để tôn lên vẻ đẹp của con người.
+ Về sự xuất hiện: xuyên suốt tác phẩm nhưng đậm nét nhất là phần
đầu và cuối tác phẩm -> khúc nhạc dạt dào, vừa là âm nền cho mọi sự
biến hoá về tiết tấu, vừa là cái vĩ thanh láy lại ở cuối truyện gợi âm hưởng vang vọng + Trong thế tương phản:
• “ Nằm trong tầm đại bác của đồn giặc” “ hầu hết đại bác. rơi
vào đồi xà nu. ”: đối đầu với sự hủy diệt tàn bạo, bom đạn kẻ
thù có sức mạnh khủng khiếp muốn xóa sạch sự tồn tại của sự vật
• Mặc dù vậy cây xà nu vẫn vượt lên đạn bom với một sức sống
mãnh liệt, phi thường, vẫn ưỡn tấm ngực lớn của mình ra che
chở cho dân làng, những câu văn của Nguyễn Trung Thành làm
chúng ta nhớ đến câu thơ:
"Dùng cán bút làm đòn xoay chế độ
Mỗi vần thơ bom đạn phá cường quyền” ( Sóng Hồng)
+ Rừng xà nu chịu nhiều đau thương, mang trong mình những nỗi đau lớn.
• Cả một câu chuyện dài, đau thương, mất mát như một bản anh
hùng ca về cuộc đời Tnú, cuộc đời dân làng Xô Man được kể
trên nền chính của hình tượng cây xà nu.
• chịu đựng mọi gian nan, vất vả, đau thương do tội ác của kẻ
thù, nhưng bất chấp tất cả, rừng xà nu vẫn tồn tại, vươn mình cường tráng.
+ Tình cảm cây-người: tình cảm dành cho Đảng, Bác Hồ kính yêu.
• Cây xà nu ham ánh sáng mặt trời hay chính là con người Tây
Nguyên luôn hướng về Đảng, về Cách mạng.
• Cây xà nu lớn lên nhanh, ngọn như mũi tên lao lên trời cũng
giống như Tnu trưởng thành nhanh chóng để gia nhập cách mạng
- Tính cộng đồng: Mối quan hệ giữa các nhân vật trong tác phẩm:
+ Cụ Mết, thế hệ đi trước, một con người từng xông pha trong kháng
chiến chống Pháp, nay lại tiếp tục sứ mệnh tiếp thêm sức mạnh cho
con cháu, là người chỉ đường dẫn lối, là người truyền lại kinh nghiệm
cho thế hệ mai sau “chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo”.
+ Dít, thế hệ sau, một cô gái với lòng dũng cảm, sự thông minh, ấn
tượng bởi “đôi mắt mở to và bình thản”. Bình thản trước súng gươm
của kẻ thù. Phẩm chất kìm nén đau thương để biến thành hành động,
nhanh chóng trở thành cô bí thư chi bộ, cấp chỉ huy cao nhất của làng
Xô Man với “đôi mắt nghiêm khắc”.
+ Heng thế hệ mầm măng “đội cái mũ sụp xin được của một anh giải
phóng, mặc chiếc áo bà ba dài phết đít, vẫn đóng khố, súng đeo chéo
ngang lưng ra vẻ một người lính thực sự.”, cũng dũng cảm, cũng
nhanh nhẹn như Tnú. Cũng là một cây xà nu con mọc lên,” nhọn
hoắt” tiếp bước với cây lớn làm nên rừng xà nu, làm nên bản làng Xô man mạnh mẽ
=> chất anh hùng tự ngàn đời đã chảy vào huyết quản của già làng Mết, từ
già làng chảy qua Tnú, Tnú chảy qua Mai, Mai chảy qua Dít, Dít chảy qua
Heng, Heng chảy vào những cây xà nu con mới mọc đã nhọn hoắt như
những mũi lê chóc thẳng lên bầu trời. Dân tộc Việt Nam dù có hy sinh, dù
có mất mát nhưng vẫn không bao giờ lùi bước trước quân thù:
“ Nước Việt Nam từ trong máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng lòa”
( Đất nước-Nguyễn Đình Thi) - Không gian, thời gian:
Không gian: Xây dựng thành công không gian rộng lớn của thiên truyện
thông qua kết cấu vòng tròn ở phần mở đầu, kết thúc tác phẩm: Hình ảnh
cánh rừng xà nu bị tàn phá, hủy hoại ở phần đầu và hình ảnh cánh rừng xà nu vươn lên mạnh mẽ.
o Không gian hùng vĩ, rộng lớn của cánh rừng xà nu:
▪ Khung cảnh rừng xà nu bị tàn phá dưới bom đạn của kẻ thù tượng trưng
cho những đau thương, mất mát mà dân làng Xô Man phải gánh chịu.
▪ Sức sống của cây xà nu vươn lên để sinh tồn cũng biểu tượng cho khát
khao tự do, vươn theo lý tưởng cách mạng của con người Tây Nguyên nói chung.
▪ Sự phát triển, kế tục nhanh chóng của cây xà nu “Cây mẹ ngã, cây con
mọc lên” cũng như thế hệ dân làng Xô Man bất chấp sự tàn bạo của kẻ
thù vẫn vùng lên chiến đấu.
o Không gian sinh hoạt đậm nét đẹp văn hóa của vùng đất Tây
Nguyên gắn với cây xà nu: Đó là không gian thân mật, gần gũi
trong đời sống hàng ngày đã trải qua bao đời của nhân dân làng Xô
Man: Ngọn lửa xà nu cháy trong mỗi bếp, trong đống lửa nhà ưng.
➢ Cách xây dựng không gian đặc sắc đã góp phần hình thành đặc điểm “Khuynh
hướng sử thi” trong thiên truyện. Thời gian:
• có sự đan xen giữa quá khứ và hiện tại. Sự thay đổi thời gian
linh hoạt đã góp phần tái hiện được nhiều sự kiện trọng đại
của dân làng Xô Man, đã gợi ra một giai đoạn lịch sử hào hùng của dân tộc ta.
• Kết cấu truyện lồng truyện, truyện 1 đời kể trong 1 đêm
4. Qua ngôn ngữ, giọng điệu :
- Ngôn ngữ đậm chất Tây Nguyên:
+ Cuộc đời bi tráng của Tnú và cuộc nổi dậy của dân làng xô man được gợi
lên qua lời kể của cụ Mết- lời kể khan ( dùng để kể sử thi trường ca của đồng bào Tây Nguyên)
• Khái niệm: Kể Khan là một loại hình sinh hoạt văn hóa độc đáo
của đồng bào dân tộc Jrai ở Gia Lai nói riêng và cả vùng Tây Nguyên nói chung. • Đặc điểm:
o Trong những câu chuyện Khan, không chỉ đơn thuần là sự hình thành trời
đất, con người mang yếu tố thần thoại, mà còn cả quá trình hình thành và
phát triển lịch sử xã hội, phản ánh rõ nét phong tục, tập quán của các tộc người ở Tây Nguyên.
o Kể Khan thường không có nhạc cụ. Một người kể cho nhiều người nghe
nhằm nhớ lại công lao của những lớp người đi trước.
+ Cách xưng hô: tau- nó đấy
+ Cách nói: “nó đấy nó là ng Strá mình”… “sau này tau chết rồi chúng mày
phải kể cho con cháu nghe”
➔ Sự am hiểu văn hóa dân tộc thiểu số của NTT - Giọng điệu:
+ âm hưởng vang dội như tiếng cồng chiêng của đất rừng Tây
Nguyên đại ngàn hùng vĩ, ẩn chứa chất liệu làm nên khuynh
hướng sử thi của tác phẩm. Giọng điệu trong thiên truyện trang
trọng, hùng hồn, tráng lệ, ngợi ca. Tác giả đã sử dụng giọng
điệu ấy khi kể về sự tích của làng Xô Man.
+ Giọng điệu tác giả hòa lẫn với giọng cụ Mết: Không khí sử thi
ùa về trong một đêm mưa, cụ Mết đã cất tiếng nói trầm, hùng,
vang của mình khi kể về tấm gương Tnú với niềm tự hào tột
bậc. Giọng điệu ấy cũng được khắc họa trong việc miêu tả thiên
nhiên. Thiên nhiên căng tràn sức sống, mạnh mẽ, bền chí, cứng
rắn: “Chúng vượt lên rất nhanh, thay thế những cây đã ngã…”,
“Có những cây bị chặt đứt… cục máu lớn”.
IV. So sánh: Với “Những đứa con trong gia đình”: 1. Giống:
- Đề tài: kháng chiến chống Mĩ
- Thời gian nghệ thuật không theo trình tự tuyến tính
- Bản anh hùng ca hào hùng, ca ngợi chủ nghĩa anh hùng của những con
người "Trong lửa đạn sáng ngời" (Tố Hữu). Đó là những con người kiên
cường, bất khuất, căm thù giặc ngùn ngụt và yêu quê hương tha thiết, giàu
tình nghĩa, thủy chung son sắt với gia đình, với cách mạng và nguyện sống chết cho quê hương.
- Hai tác phẩm đều là truyện ngắn rất thành công của mỗi tác giả, được viết
ra khi tài năng của họ đã đạt đến độ chín muồi.
- Tài năng nghệ thuật đặc sắc, vốn hiểu biết sâu rộng và tinh tế về con người 2. Khác: Rừng xà nu Những đứa con trong gia đình Bối cảnh sử thi
Tháng 3/1965, quân Mĩ sáng tác vào tháng 2 năm
đổ quân vào bãi biển 1966, trong những ngày
Chu Lai bắt đầu cuộc chiến đấu ác liệt của cuộc chiến tranh Cục bộ. kháng chiến chống Mĩ Chủ đề
Tác phẩm ngợi ca sức tác phẩm ngợi ca lòng
sống mãnh liệt, lòng yêu yêu nước, tinh thần chiến
nước, tinh thần chiến đấu đấu dũng cảm kiên cường
dũng cảm kiên cường và của nhân dân Nam Bộ
ý chí một lòng hướng về trong kháng chiến chống
Đảng, về Cách mạng của Mỹ cứu nước. đồng bào Tây Nguyên trong những năm kháng
chiến chống Mỹ ác liệt
Hình tượng nghệ thuật -Các nhân vật được khắc -Những nhân vật trong
họa chủ yếu trên phương truyện được khắc họa với
diện cộng đồng, dân tộc. những câu chuyện cụ thể
Từ chân dung, hành trong gia đình, những tình
động đến lời nói của các tiết rất đời thường với
nhân vật mang tính chất những suy nghĩ
tiêu biểu cho tinh thần - Hình tượng con người
của , phẩm chất của con làm trung tâm, được khắc
người Tây Nguyên trong họa trực tiếp rõ nét thời chống Mỹ. - Hình tượng con người song hành với thiên nhiên Tính cộng đồng
Các nhân vật có mối Dòng sông truyền thống
quan hệ gắn liền với gia đình liên tục chảy từ
những thế hệ xà nu khác những lớp người đi trước:
nhau trong rừng xà nu tổ tiên, ông cha, cho đến
bạt ngàn tạo thành bức đời chị em
tranh nhân dân, già trẻ - Có mối thù sâu với Mĩ
lớp cha anh trước, lớp Ngụy
con cháu sau, mang đậm - Quyết tâm đánh giặc
tính sử thi.Mỗi gương cứu nước
mặt anh hùng đều có - Tình cảm gia đình gắn
những nét riêng, thể hiện bó sâu nặng với tình yêu
một số phận riêng trong nước cuộc đời chung. Ngôn ngữ giọng điệu
- Ngôn ngữ đậm chất -Ngôn ngữ kể mang sắc Tây nguyên thái Nam Bộ
-Ngôn ngữ đối thoại sử
-Giọng điệu sử thi bắt dụng các phương ngữ
nguồn từ lời kể của cụ Nam Bộ -Lời nói và suy nghĩ Mết
thẳng thắn, bộc trực, giàu
- trang trọng, hùng tráng, tình cảm âm hưởng vang dội
Document Outline

• I.Khái niệm :
• -Khuynh hướng sử thi
• II.Đặc điểm :
• III.Các phương diện
• IV.So sánh: Với “Những đứa con trong gia đình”: