Mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

Trình bày m i quan h gi a t n
t i xã h i và ý th c xã h i. T
đó rút ra ý nghĩa c a vi c nghiên c u m i quan h này? Philosophy
T n t i xã h i là toàn b nh ng quan h v t ch t và nh ng đi u ki n sinh ho t v t
ch t trong đ i s ng xã h i, bao g m ba y u t c b n. Th nh t, là môi tr
ng t nhiên, hoàn c nh đ a lý r t đa d ng phong phú nh bi n r ng, đ t đai,...
Th hai, là đi u ki n dân c bao g m dân s , m t đ dân s , ch t l ng,... Th ba, là ph
ng th c s n xu t, t c là cách th c s n xu t ra c a c i v t ch t c a con ng
i theo t ng giai đo n l ch s nh t đ nh
Trong ba y u t trên, hoàn c nh đ a lý và đi u ki n dân s là hai y u t c c kỳ
quan tr ng, t o đi u ki n thu n l i hay gây khó khăn cho vi c t n t o và phát tri n xh. Còn ph
ng th c s n xu t là y u t quan tr ng nh t, quy t đ nh s t n
tài c a xã h i và phát tri n c a xã h i. Con ng
i mu n t n t i thì ph i s n xu t ra l ng th c
Ý th c xã h i là toàn b lĩnh v c tinh th n c a đ i s ng xã h i, nh khoa h c, ngh
thu t, đ o đ c, tôn giáo, phong t c t p quán và văn hóa truy n th ng,… Ý th c xã
h i bao g m tâm lý xã h i và h t t ng xã h i. Trong h t t ng xã h i, quna
tr ng nh t là các quan đi m, các h c thuy t và các t t
ng. Trong tâm lý xã h i có
tình c m, tâm tr ng, truy n th ng,… n y sinh t t n t i xã h i và ph n ánh t n t i xã
h i nh ng giai đo n phát tri n nh t đ nh.
V m t hình th c, ý th c xã h i ph n ánh t n t i xã h i d i nhi u hình th c khác
nhau. S đa d ng các hình hình thái ý th c xã h i là do tính nhi u m t, nhi u v và
đa d ng c a đ i s ng xã h i quy đ nh; chúng ph n ánh xã h i theo nh ng cách th c
khác nhau. Tùy thu c vào góc đ xem xét mà ta chia chúng thành ý th c xã h i đ i th
ng, ý th c lý lu n, tâm lý xã h i và h t t ng xã h i. Ý th c đ i th
ng, là ý th c xh hình thành cho cu c s ng đ i th ng c a con ng
i. Ngo i c nh tác đ ng nh th nào thì hình thành cho con ng i nh v y.
Tri th c th hi n c p đ đ i th i là “kinh nghi m”, là lo i tri th c con ng i đ t đ c khi con ng
i làm gì đó l p đi l p l i nhi u l n thì đó là tri th c kinh nghi m.
Nó hình thành di n r ng, ai cũng có th có, t ng i c đ i đ n hi n đ i, t tr con đ n ng
i già,... và đem l i cho con ng
i hi u qu cao khi đi u ki n ch a
thay đ i. Nh ng, nó ch là tri th c nông c n và h i h t, vì ch a đi vào n i dung
và b n ch t c a s v t - hi n t
ng và chúng không còn tác d ng ho c tác d ng
r t ít khi đi u ki n thay đ i.
Ý th c lý lu n, là các quan đi m r i r c đ
c h th ng thành các h th ng lý
lu n, nó đi vào đ i s ng con ng i mà giúp con ng i hi u đ c n i dung và b n ch t c a đ i t
ng. Ch y u dùng ký hi u và ngôn ng khoa h c nh toán, v t
lý,... Nó là ki n th c sâu s c nên có th giúp con ng i thành công ngay c khi
các đi u ki n đã hoàn toàn thay đ i, t đó nó đ nh h ng cho đ i s ng c a con ng
i. Nh ng nó ch hình thành nh ng đ i t ng nh t đ nh và nh ng con ng
i có m t s đi u ki n nh t nh t đ nh nh có v n ki n th c nh t đ nh, có
năng l c t duy và ph i có tính kiên trì đ ti n hành nghiên c u, th c nghi m và
t ng k t đ t o ra ki n th c lý lu n. Ngoài ra, gi a tri th c lý lu n và hi n th c
bao gi cũng có kho ng cách nh t đ nh, đ
c chai thành lý lu n chung nh t, lý
lu n chung, lý lu n ngành và lý lu n chuyên ngành.
Tâm lý xã h i là ý th c xã h i th hi n trong ý th c cá nhân. Tâm lý xã h i bao g m toàn b t t
ng, tình c m, tâm tr ng, thói quan, n p s ng, n p nghĩ, phong
t c, t p quán,… c a m t cá th , hay m t b ph n cá th trong xã h i d i tác
đ ng tr c ti p c a cu c s ng h ng ngày c a h và ph n ánh cu c s ng đó. Nó
ph n ánh m t cách tr c ti p và t phát nh ng đi u ki n sinh ho t h ng ngày c a con ng
i. Nó ch a đ kh năng đ v ch ra nh ng m i quan h khách quan,
b n ch t, t t y u mang tính quy lu t c a các s v t và các quá trình xã h i.
Nh ng nó có vai trò quan tr ng trong vi c phát tri n ý th c xã h i, nh t là vi c
s m n m b t d lu n xã h i th hi n tr ng thái tâm lý và nhu c u xã h i đa d ng
c a nhân dân trong nh ng hoàn c nh, đi u ki n khác nhau. H t t
ng là giai đo n phát tri n cao h n c a ý th c xã h i, là s nh n th c lý
lu n v t n t i xã h i. Nó có kh năng đi sâu vào b n ch t c a m i m i quan h
xã h i, cũng là s t ng k t, s khái quát hóa các kinh nghi m xã h i đ hình
thành nên nh ng quan đi m, t t
ng v chính tr , pháp lu t, tri t h c đ o đ c, ngh thu t, tôn giáo,…
V m t n i dung, ý th c xã h i đ
c th hi n qua các hình thái ý th c xã h i khác
nhau. Nh ng hình thái ý th c xã h i ch y u là: ý th c chính tr , ý th c pháp quy n,
ý th c đ o đ c, ý th c th m m , ý th c tôn giáo, ý th c th c khoa h c và ý th c tri t h c và đ u đ
c chia ra làm hai c p đ là ý th c đ i th ng và ý th c lý lu n.
Ý th c chính tr ph n ánh các m i quan h kinh t c a xã h i b ng ngôn ng
chính tr cũng nh m i quan h gi a các giai c p, các dân t c, các qu c gia và
thái đ c a các giai c p, các dân t c, các qu c gia và thái đ c a các giai c p đ i v i quy n l c nhà n c.
Ý th c pháp quy n có m i liên h ch t ch v i ý th c chính tr . Nó cũng ph n
ánh các m i quan h kinh t c a xã h i b ng ngông ng pháp quy n.
Ý th c đ o đ c là toàn b nh ng quan ni m v thi n, ác, t t, x u,… và v nh ng
quy t c đánh giá, nh ng chu n m c đi u ch nh hành vi cùng cách ng x gi a
các cá nhân v i nhau và gi a các cá nhân v i xã h i.
Ý th c th m m ph n ánh th gi i b ng hình t ng ngh thu t. Hình t ng ngh
thu t là s nh n th c, s lĩnh h i cái chung trong cái riêng; là s nh n th c cái b n ch t trong các hi n t
ng, cái ph bi n trong cái cá bi t nh ng mang tính đi n hình.
Ý th c tôn giáo ph n ánh h o s c m nh c a gi i t nhiên bên ngoài l n các
quan h xã h i vào đ u óc con ng i.
Ý th c khoa h c ph n ánh hi n th c m t cách chân th c và chính xác d a vào s th t và lý trí c a con ng
i, t c là ph n ánh s v n đ ng và s phát tri n c a
gi i t nhiên, c a xã h i loài ng i và c a t duy con ng i b ng t duy logic,
thông qua h th ng các khái ni m, các ph m trù, các quy lu t và các lý thuy t.
Ý th c tri t h c là hình th c đ c bi t và cao nh t c a ý th c xã h i. Nó cung c p cho con ng
i m t b c tranh t ng th ph n ánh hi n th c thông qua vi c t ng
k t toàn b l ch s phát tri n c a khoa h c và c a chính b n thân tri t h c.
Theo quan đi m duy v t l ch s kh ng đ nh r ng, ý th c xã h i và t n t i xã h i có m i quan h bi n ch ng, c th :
T n t i xã h i quy t đ nh ý th c xã h i qua hai bi u hi n. M t, là t n t i xã h i
quy t đ nh n i dung, tính ch t, đ c đi m, xu h
ng v n đ ng, s bi n đ i và s
phát tri n c a các hình thái ý th c xã h i. T n t i xã h i nào thì có ý th c xã h i
y. Khi t n t i xh thay đ i thì s m hay mu n ý th c xh cũng thay đ i, khi môi tr
ng, dân c , hoàn c nh đ a lý thay đ i thì ý th c xã h i s thay đ i. Ví d ng i s ng sa m c s luôn mong
c m a h n là n i s ng đ ng b ng ven bi n.
Tuy nhiên, ý th c xã h i cũng không ph i là y u t th đ ng, nó cũng tác đ ng
tr l i m nh m đ i v i t n t i xã h i và có tính đ c l p t ng đ i, th hi n qua m t s bi u hi n sau: Ý th c xh th
ng l c h u h n so v i t n t i xh, t là t n t i xh bi n đ i r i thì
ý th c xh ch a bi n đ i ho c bi n đ i không k p. Đi u này bi u hi n rõ nh t
các khía c nh khác nhau c a tâm lý xã h i nh u truy n th ng, thói quen và
nh t là t p quán. Đi u trên đ
c t o nên do nhi u nguyên nhân. Th nh t,
do tác đ ng m nh m và nhi u m t trong ho t đ ng th c ti n c a con ng i.
Th hai, do tác s c m nh c a thói quen, t p quán, truy n th ng và do c tính
b o th c a hình thái ý th c xã h i. Th ba, do ý th c xã h i g n li n v i l i ích c a nh ng t p đoàn ng
i, c a các giai c p nào đó trong xã h i, các giai c p c p l c h u th
ng níu kéo, bám ch t vào nh ng t t ng l c h u đ
b o v và duy trì quy n l i ích k c a h . Ví d là môi tr ng lao đ ng, ph
ng th c s n xu t c a ch đ phong ki n đã thay đ i nh ng ý th c xã
h i phong ki n v n còn tàn d đ n ngày hôm nay Ý th c xh có th v t tr
c t n t i xh, c th là ch có hình thái ý th c khoa h c m i v t tr c đ c, vì khoa h c hi u đ
c quy lu t v n đ ng và phát
tri n c a th gi i nên có th d báo đ c t ng lai. Th c t , nhi u d báo
c a C. Mác đang tr thành s th t trong th i đ i chúng ta đã hoàn toàn
kh ng đ nh đi u đó, ch ng h n nh d báo tri th c tr thành l c l ng s n xu t tr c ti p đang đ
c th c ti n c a cu c cách m ng chuy n đ i công
ngh s , th i đ i trí tu nhân t o hay cách m ng khoa h c và công ngh
hi n đ i, th i đ i kinh t tri th c xác nh n. Vì v y, trong th i đ i hi n nay ta
nên t n d ng ch nghĩa Mác - Lênin làm th gi i quan và ph ng pháp lu n
chung nh t cho s nh n th c, cho công cu c c i t o đ t n c.
Ý th c xã h i có tính k th a, t c là th h sau dù có thích hay không, có
mu n hay không mu n, có bi t hay không thì cũng k th a đ i s ng tinh th n đ i tr
c theo ki u t phát hay không thôi. Quan đi m này có ý nghĩa to
l n đ i v i s nghi p xây d ng văn hóa tinh th n c a dân t c ta hi n nay.
Các hình thái ý th c xh t n không cô l p và không tách r i kh i nhau mà nh h
ng nhau và góp ph n quy đ nh s t n t i c a nhau. th i Hy L p c đ i, vào kho ng th k V tr
c Công nguyên, ý th c tri t h c và ý th c ngh
thu t có vai trò đ c bi t to l n. Th i trung c , Tây Âu thì ý th c tôn giáo tác
đ ng r t m nh và chi ph i các hình thái ý th c khác. Tuy nhiên, vào th i
đi m hi n t i thì hình thái chính tr tác đ ng đ n hình thái ph t giáo, hình thái
pháp quy n, … ng c l i các hình thái cũng tác đ ng đ n hình thái chính tr .
Ý th c xh tác đ ng tr l i t n t i xh. S tác đ ng đ y m nh hay y u còn ph
thu c vào nh ng đi u ki n l ch s c th , vào các quan h kinh t v n là c
s hình thành các hình thái ý th c xã h i; vào trình đ ph n ánh và s c lan
t a c a ý th c đ i v i các nhu c u khác nhau c a s phát tri n xã h i. Vì
v y, c n phân bi t ý th c xã h i ti n b v i ý th c xã h i l c h u, c n tr s ti n b xã h i.
T m i quan h trên, c n ph i tôn tr ng vai trò quy t đ nh c a v t ch t đ i v i các
y u t tinh th n, t c là tôn tr ng nguyên t c khách quan. Hi u v ngh l c tinh th n
thì ph i xu t phát v các y u t v t ch t. Ví d tìm hi u v đ i s ng ba mi n B c - Trung - Nam. Ng
i dân mi n B c s ng r t ti t ki m, làm ra cái ngon k dám ăn,
cái đ p k dám m c, cái t t k dám xài. Ng
i dân mi n Trung còn ti t ki m h n c
Mi n B c. Ngoài ra, ý th c xh tác đ ng l i t n t i xh theo 2 h ng thì con ng i nên phát huy h ng tích c c bao g m: con ng
i ph i bi t tôn tr ng tri th c khoa h c, con ng
i ph i c g ng làm ch tri th c khoa h c và con ng i ph i truy n bá tri th c khoa h c