NGHÞ THU¾T HÌNH KHàI
(Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam – Gs Trần Ngọc Thêm)
Nghệ thuÁt hình khßi bao gám hội họa (hình) và điêu khắc (khßi).
1. Tính biểu tr°ng của nghß thu¿t thanh sắc và hình khái
Trong nghệ thuÁt hình khßi Việt Nam;. tính biáu trưng được sử dụng rÃt đắc lāc vào mục
đích NHÂN M¾NH đá làm nổi bÁt trọng tâm của đß tài với sā đầy đủ;. trọn vẹn của nó;. bÃt chÃp
yêu cầu vß tính hợp lí của hiện thāc.
Mục đích này có thá đ¿t tới bằng thủ pháp bay ngang được vẽ với đôi cánh giang theo phương thẳng đứng như nhìn từ trên xußng. Trên bức
ch¿m gỗ Đánh cß á Đình Ngọc Canh;. sā gay cÃn của ván cß lúc tàn cuộc được thá hiện vừa bằng
góc nhìn ngang (cây cột;. ngưßi chơi ngái bên phÁi và ngưßi xem bên trái);. l¿i vừa bằng cÁ góc
nhìn từ trên xußng (bàn cß;. ngưßi chơi ngái bên trái và ngưßi xem bên phÁi).
Đá làm rõ đßi tượng;. có thá dùng thủ pháp nhà nhìn từ bên ngoài được vß với đầy đủ ngưßi ngái giã g¿o;. vui chơi… á trong. Thủ pháp
thuyßn á đình Phù Lưu: Nhìn con thuyßn từ bên ngoài;. ta thÃy cÁ ngưßi cầm lái và chân của
nhÿng ngưßi chèo thuyßn lẽ ra bị che khuÃt trong lòng thuyßn.
Đá nhÃn m¿nh;. thủ pháp phóng to – thu nhß cho phép làm nổi bÁt nhân vÁt trung tâm
hoặc phân biệt vị trí xã hội. Trên đá đáng Đông Sơn;. chim đÁu trên nóc nhà dài bằng cÁ ngôi
nhà;. chim đứng cao gần bằng chiếc thuyßn… Trên tranh Đám cưới chuột;. con mèo đ¿i diện cho
tầng lớp thßng trị được phóng to;. hình con ngāa được thu nhỏ;. thành ra con mèo to hơn con
ngāa nhißu lần. Việc phóng to – thu nhỏ không chỉ áp dụng trong việc xử lí các nhân vÁt mà còn
áp dụng đßi với cÁ các bộ phÁn của nhân vÁt. Bức ch¿m gỗ Tiên cưỡi h¿c á đßn Hai Bà Trưng
(yên L¿c;. V*nh Phúc) đã khắc khuôn mặt;. đôi cánh và quầng lửa trên đầu cô Trên to rõ (đặc
điám của tiên là đẹp;. có cánh và có hào quang) còn thân mình chân tay thì thu nhỏ l¿i.
Việc thu nhỏ được đẩy đến cāc đoan sẽ trá thành lược bỏ. Trên các tác phẩm hội họa;. điêu
khắc – từ truyßn thßng Đông Sơn cho đến tranh dân gian;. ch¿m khắc á đình làng – hầu như không
bao giß có chi tiết thừa. CÁnh Đánh vÁt (tranh Đông Há) chỉ có hai chi tiết duy nhÃt cần đá t¿o
nên không khí hội hè là hai tràng pháo;. ngoài ra không có cỏ cây;. hoa lá;. không có ngưßi xem
(hai đô vÁt ngái chß kiêm luôn chức năng ngưßi xem). Trên bức ch¿m Trai gái đùa vui á đình
Hương Lộc;. nghệ nhân còn lược bỏ luôn cÁ các bộ phÁn cơ thá ngưßi không cần thiết cho chủ đß
mình;. chân và tay trái của chàng trai)!
Đß đ¿t mục đích gợi nhißu hơn tÁ cửa tính hiáu trưng;. nghệ thuÁt hình khßi Việt Nam;.
gißng như nghệ thuÁt thanh sắc;. cũng sử dụng thủ pháp mô hình hóa. Trong tranh Đánh vÁt vừa
nhắc;. ba đôi vÁt với nhÿng nét vẽ sơ sài được khoanh gọn trong ba hình cơ bÁn: hình tam giác
(đôi trên);. hình thang (đôi dưới;. trái);. và hình bán nguyệt (đôi dưới;. phÁi).
Trước mắt ta là sā hòa hợp tuyệt vßi của cái động (vÁt nhau) trong thế t*nh của ba hình hình học
với nhÿng c¿nh đáy vÿng vàng cho thÃy sā ngang sức ngang tài của các chàng trai; sā vÁn động
liên tục của cơ bắp như dừng l¿i. Hai ngưßi chß vÁt được khuôn l¿i trong hai hình chÿ nhÁt đứng
t¿o nên cÁm giác co ro bÃt tÁn trong cái rét của lễ hội đầu xuân.
Thủ pháp mô hình hóa đã t¿o nên một nßn nghệ thuÁt trang trí và nhißu mô hình mang tính triết lí sâu sắc.
Bộ Tứ Linh với long (ráng) biáu trưng cho uy là nam tính; li (= long mã) hoặc lân (kì lân;.
con vÁt tưáng tượng đầu sư tử;. mình nai;. đuôi trâu;. ăn cỏ;. rÃt hißn lành ) biáu trưng cho ước
vọng thái bình;. quy (rùa) hiáu tượng cho sā sßng lâu và phượng (phụng) biáu tượng cho nÿ tính.
Ráng – Phượng biáu tượng cho h¿nh phúc lứa đôi (á Trung Hoa hiên tượng này là 1
loan là con đāc;. phượng là con cái). Đá án trang trí RàNG phổ biến đến mức phÁn ánh nhÿng
đặc trưng cửa từng thßi đ¿i. Ráng thßi Hùng vương;. thßi Lí;. Trần;. Há;. Lê;. M¿c;. Nguyễn –
mỗi thßi có nhÿng nét đặc thù riêng tương ứng với thßi đ¿i của mình.
Tứ linh cộng thêm ngư-phúc-h¿c-hổ thì thành BÁT VÀT. Ngư (Cá) gắn với truyßn thuyết
gần gißng với chÿ bức ngh*a là Con h¿c – loài chim quý hiếm – dùng tượng trưng cho phong cách thần tiên;. đâu có h¿c là nơi
đó có tiên (xem bức ch¿m tiên cưỡi h¿c á trên). Con hổ tượng trưng cho sức m¿nh (đá thß trừ tà
ma;. có tranh Ngũ hổ – hình bìa 4 – và tranh vß từng con hổ trong bộ đó).
Đá thá hiện nội dung;. ngưßi Việt không câu nệ hình thức. Con rùa chÁm ch¿p;. và tệ hơn;.
con dơi ăn đêm xÃu xí;. là nhÿng thứ mà phương Tây không khi nào l¿i dùng vào việc trang trí
cÁ; trong trang trí;. ngưßi phương đây chú ý đến hình dáng bß ngoài;. màu sắc nhißu hơn là ý ngh*a.
Đá t¿o biáu tượng;. ngưßi Việt rÃt hay dùng thủ pháp LIÊN T¯ỞNG bằng ngôn từ. Có
ba cách. Cách thứ nhÃt là liên tưáng theo d¿ng chÿ Hán (như trưßng hợp các chÿ phúc-bức nói trên).
Cách thứ hai là liên tưáng đáng âm: Chẳng h¿n;. hình con hươu tượng trưng cho hươu âm Hán-Việt phát âm là chÿ Hiện tượng này gißng việc ngưßi Nam Bộ bày mâm ngũ quÁ với 5 thứ trái cây: mãng cầu
(na);. sung;. dừa;. đu đủ;. xoài;. đá đọc chệch thành: Câu sung (túc) vừa đủ xài. Cái được quan
tâm á đây là ý ngh*a;. còn bÁn thân vÁt thß đẹp hay xÃu;. sang hay hèn – xÃu và hèn đến như qua
sung;. cũng không quan trọng.
Khá phổ biến là mô hình Ý NGH)A PHàN THĀC DÃu hiệu đián hình nhÃt của nó là sß
nhißu: Tranh gà đàn;. lợn đàn;. cá đàn;. trẻ con chơi hàng đàn lũ dưới giàn bầu bí hoặc dưới tán
cây sai quÁ;. v.v. Biáu tượng âm dương vẽ thay các xoáy lông trên lưng lợn (hình 4.22) hoặc trên
mặt trßng (hình 4.24);. nhÿng thứ có liên quan đến mùa màng và tiếng sÃm như bông lúa;. con
cóc;. cái trßng… cũng là một dÃu hiệu đián hình không kém. Chính với ý ngh*a đó mới có tranh
em bé bế cóc chứ trên thāc tế làm gì có ai bế một con vÁt xÃu xí như vÁy. CÁnh đôi phượng (một
đāc một cái) chầu mặt trßi: (phượng: âm;. mặt trßi: dương) trang trí trên bia đá (hình 4.26) mà
trong đó;. dưới bông lúa tr*u h¿t là đôi chuột đang đánh trßng đáng (lúa và chuột: biáu tượng mùa
màng; trßng đáng: biáu tượng phán thāc;. xem IV-§1.1.3.): TÃt cÁ đßu thá hiện một ước vọng
thiêng liêng – ước vọng phán thāc: con cháu đông đúc;. mùa màng tßt tươi).
Đến đây;. một câu hỏi tÃt yếu đặt ra: Tính biáu trưng có mặt như một nguyên lí cơ bÁn
trong truyßn thßng của mọi lo¿i hình nghệ thuÁt Việt Nam – từ nghệ thuÁt ngôn từ đến nghệ thuÁt
thanh sắc;. hình khßi; cũng như vÁy;. nguyên lí tÁ thāc quán xuyến mọi lo¿i hình nghệ thuÁt truyßn
thßng phương Tây – từ nghệ thuÁt thanh sắc;. hình khßi đến ngôn từ. Đó là một sā kiện ng¿u
nhiên hay là một quy luÁt?
Hián nhiên;. mọi nghệ thuÁt đßu bắt nguán từ thāc tế cuộc đßi. Quan sát cho thÃy á Việt
Nam;. vào thßi Đông Sơn đã từng tán t¿i cÁ hai khuynh hướng: tÁ thāc và biáu trưng. à giai đo¿n
Đông Sơn sớm thì thiên vß tÁ thāc;. dần dần chuyán sang cách điệu hóa và biáu trưng (Hà Văn
TÃn;. 1994). Càng vß sau;. khuynh hướng biáu trưng càng có chißu hướng lÃn át tÁ thāc (các kiáu
chim;. thuyßn;. v.v. khắc trên trßng đáng theo lßi biáu trưng nhißu hơn;. phong phú hơn sß vẽ
theo lßi tÁ thāc). Ta có tục giÁi thích hiện tượng này như sau:
Mọi nghệ thuÁt đßu phÁn ánh khát vọng của con ngưßi vươn tới một cái gì khác với cái mà
ngưßi ta đang sßng. Lo¿i hình văn hoá gßc du mục do trong cuộc sßng thưßng ngày coi thưßng 2
và chế ngā thiên nhiên nên trong nghệ thuÁt bộc lộ khát vọng trá vß với tā nhiên. Lo¿i hình văn
hóa gßc nông nghiệp do thưßng ngày sßng hòa hợp với thiên nhiên nên trong nghệ thuÁt bộc lộ
khát khao thoát khỏi tā nhiên trong chßc lát đá vươn tới cái hiệu trưng ước lệ (đißu này sẽ dễ thÃy
nếu ta so sánh sá thích chơi cây lá;. cá chim và đá mây tre của ngưßi dân đô thị với thú chơi bàn
ghế ch¿m khắc tinh vi và trưng bày các sÁn phẩm công nghiệp của ngưßi dân nông thôn).
2. Tính biểu cảm của nghß thu¿t thanh sắc và hình khái
Trong nghệ thuÁt hình khßi;. TÍNH BIàU CÀM cũng thá hiện đÁm nét không kém.
Ngưßi Việt Nam tuy phÁi chịu chiến tranh liên miên;. nhưng với bÁn tính trọng tình;. hißn
hòa;. nên hầu như trong sußt lịch sử nghệ thuÁt;. không hß t¿o ra nhÿng tranh tượng vß đß tài
chiến tranh với cÁnh đầu rơi máu chÁy rùng rợn là mÁng đß tài khá thịnh hành á các nước có nßn văn hóa trọng dương.
à Việt Nam;. cùng lắm chỉ có thá gặp tranh tượng với đß tài đÃt vÁt;. đÃu kiếm;. v.v. (cũng
vÁy;. trong truyßn thßng nghệ thuÁt ngôn từ Việt Nam;. không hß có nhÿng tác phẩm anh hùng ca ca ngợi chiến tranh).
Trong khi đó tranh tượng thá hiện tình cÁm thì l¿i rÃt nhißu. CÁnh trai gái đùa vui có tới
hai bức ch¿m á hai địa phương khác hẳn nhau. à hình 4.28;. trong khi nhÿng hoa lá trang trí trên
cột phía sau được ch¿m trổ rÃt tinh tế (tÁ thāc);. thì nhÿng hình ngưßi l¿i được ch¿m bằng nhÿng
nhát đục to;. thô (biáu trưng) t¿o nên bßn nhân vÁt với bßn thế giới nội tâm rÃt phong phú: Chàng
trai ngái giÿa đang ôm b¿n gái trong lòng và rụt rè luán tay vào yếm b¿n;. gương mặt si tình cß
ná một nụ cưßi ngượng ngÁp. Cô gái còn rụt rè tội nghiệp hơn;. sā giằng xé trong lòng thá hiện
nơi cánh tay phÁi ngÁp ngừng nửa như mußn hÃt tay b¿n ra;. nửa như mußn níu giÿ l¿i. Ngưßi
b¿n gái ngái phía bên trái còn lúng túng hơn: là con gái;. cô thẹn thùng quan ngưßi đi nhưng
ngưßi thì quay đi mà mặt thì quay l¿i;. và cô bÃt giác đưa tay che mặt á phía không cần che. Ngưßi
ban trai ngái bên phÁi thì;. với tính cách b¿o d¿n của đàn ông;. anh ta khoái chí cưßi ngÁ cưßi
nghiêng;. há rßn há răng;. tay chỉ vào hai b¿n… Mỗi ngưßi một vẻ;. phÁn ánh rÃt chính xác tâm
lí của các nhân vÁt. CÁnh tắm ao cũng khá phổ biến trong đißu khắc đình làng. Tranh Hứng dừa
(hình 4.29) tÁ một gia đình h¿nh phúc có hai đứa con chơi á gßc cây;. còn ngưßi mẹ trẻ v¿n hán
nhiên một cách đáng yêu trong động tác nâng v¿t váy đá đón cặp dừa từ tay cháng trên cây thÁ
xußng (trên thāc tế làm gì có ai hứng dừa bằng v¿t váy!). Bên góc trái tß tranh là hai câu thơ
Nôm: Khen ai khéo dựng nên dừa;. Đấy trèo đây hứng cho vừa một đôi…
Không chỉ tình cÁm của con ngưßi mà tình cÁm của loài lÁt cũng được thá hiện m¿nh mẽ
không kém: à hình 4.30 là cÁnh nhÿng đôi khỉ ôm nhau khắc trên bia đá á đßn vua Đinh Tiên
Hoàng. Đáng lưu ý là các tranh đßu trưng nơi đình;. đßn là nhÿng chßn linh thiêng mà nhân dân ta rÃt coi trọng.
Khuynh hướng biáu cÁm;. trọng tình của ngưßi Việt Nam đã t¿o nên con ráng hißn lành từ
nguyên m¿u là con cá sÃu hung ác. Với bàn tay khßi óc của các nghệ nhân Việt Nam;. ngay cÁ
quỷ sứ đầu trâu mặt ngāa á thÁp điện Diêm vương cũng không hß ác độc. Ông Ác (Hộ pháp) thì
mỉm cưßi cùng ông Thiện hißn lành ngày đêm canh giÿ nơi cửa PhÁt. Có nhÿng thá lo¿i nghệ
thuÁt hội họa truyßn thßng độc đáo như tranh lụa;. tranh sơn mài dưßng như sinh ra chỉ thích hợp
cho một lo¿i đß tài – đó là đß tài t*nh;. âm tính;. thiên vß tình cÁm (như phong cÁnh thiên nhiên;.
hoa lá;. thiếu nÿ;. bà mẹ…). 3