Nguyên lý về Sự Phát Triển | Môn Triết học Mác - Lênin - Đại học Bách Khoa Hà Nội

lOMoAR cPSD| 61570461
1.3 Tính chất nguyên lí về sự phát triển
Theo quan điểm của triết học Mác-Lenin, thế giới vật chất luôn luôn vận động và
phát triển. Vận động chính là hình thức để vật chất tồn tại, còn phát triển chính là sự
tất yếu, thể hiện sự biến đổi từ thấp tới cao, đơn giản tới phức tạp hay từ kém hoàn thiện
đến hoàn thiện hơn. Phát triển không phải là một trạng thái ngẫu nhiên, nhất thời, mà là
một quá trình khách quan, phổ biến diễn ra trong tự nhiên, xã hội và cả trong tư duy của con người.
Nguyên lí về sự phát triển chỉ ra: mọi sự vật, hiện tượng trải qua quá trình biến đổi vừa
xảy ra dần dần, vừa có sự nhảy vọt trong quá trình phát triển. Quá trình ấy diễn ra lâu dài,
quanh co, phức tạp, là một hình thức đặc biệt của vận động, cái mới luôn ra đời thay thế
cái cũ, tiến bộ hơn. Đây chính là hạt nhân phương pháp luận của triết học MácLenin.12
1.3.1. Tính khách quan
Phát triển là một quá trình khách quan, không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của con
người. Nguồn gốc của nó nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tượng, chứ không phải do
tác động từ bên ngoài.3
Ví dụ 1: Khi ta gieo một hạt giống xuống đất, nếu có đủ điều kiện cho cây trồn phát
triển như độ màu mỡ của đất, nước, ánh sáng, phân bón và các vi lượng, dinh dưỡng cần
thiết thì hạt sẽ nảy mầm, lớn thành cây non rồi trưởng thành. Quá trình này diễn ra theo
quy luật sinh học tự nhiên, tức là sự nảy mầm và phát triển của hạt giống chính là sự khách
quan, không phụ thuộc vào mong muốn chủ quan của con người. Như trong mong muốn
của hầu hết những người nông dân đều mong muốn cây lúa lớn thật nhanh, chỉ trong một
ngày đã trổ bông hay mong muốn một cây cam mới trồng vài ngày đã ra trái. Nhưng dù có
mong muốn như nào thì điều có cũng là một việc bất khả thi, trái với quy luật vốn có. Từ
đó cho thấy sự phát triển của sự vật hiện tượng đều do chính bản thân sự vật, hiện tượng
chứ không thể chỉ dựa vào mong muốn của con người
Ví dụ 2: Ở con người, quy luật sinh – lão – bệnh – tử là tất yếu khách quan, hoàn toàn
không phụ thuộc vào ý chí chủ quan. Ai cũng phải trải qua quá trình được sinh ra, lớn lên,
già đi và cuối cùng điểm đến của con đường này là cái chết. Không một ai có thể thoát khỏi
quy luật này. Con người chỉ có thể tìm cách cải thiện sức khỏe, rèn luyện thể chất, sử dụng
khoa học y học để kéo dài tuổi thọ hay giảm bớt bệnh tật, nhưng không thể ngăn chặn hoàn 1
2 . Bộ giáo dục và đào tạo (2018), Giáo trình Những nguyên lí cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lenin (Dành cho sinh viên đại học khối không chuyên ngành Mác-Lenin). Trang 200 3 2. lOMoAR cPSD| 61570461
toàn được sự già đi hay thậm chí là cái chết. Hiện nay nhiều người có mong ước mình trẻ
mãi không già bằng cách họ tìm đến các loại thực phẩm chức năng hay thậm chí là có sự
can thiệp thẩm mĩ, nhưng cuối cùng cũng chỉ là mơ ước. Thực tế khách quan luôn diễn ra
theo qui luật vốn có rằng chính cơ thể rồi cũng sẽ suy yếu dần, hệ miễn dịch giảm đi, các
chức năng sinh học rồi cũng sẽ suy thoái theo tuổi tác. Nền y học hiện đại cũng chỉ có thể
hỗ trợ làm chậm quá trình lão hóa, chữa trị bệnh tật, nhưng không thể nào đảo ngược bản chất khách quan.
Ví dụ 3: Năm 1991, Liên bang Xô Viết tan rã, sự kiện này không chỉ đơn giản là kết
quả của một vài quyết định sai lầm mang tính chủ quan của bộ máy nhà nước đương thời,
mà thực chất là hệ quả khách quan từ những mâu thuẫn nội tại kéo dài mà không được giải
quyết. Trong nhiều năm, nến kinh tế kế hoạch hóa tập trung của Liên Xô rơi vào trì trệ,
không đổi mới, dẫn đến năng suất thấp, hang hóa trở nên khan hiếm, đời sống nhân dân từ
đó càng trở nên khó khăn. Đồng thời, trong chính nội bộ lãnh đạo tồn tại sự bảo thủ dẫn
đến sự mục nát từ bên trong của chính bộ máy cầm quyền. Các cải cách được tiến hành quá
muộn, thiếu tính nhất quán và không phù hợp với yên cầu phát triển nên không thể cứu
vãng tình hình. Khi chính sự tính tụ của những mâu thuẫn này dến một mức độ xác định
thì sự sụp đổ trở thành yếu tố khách quan. Điều này cho thấy, sự phát triển của xã hội loài
người cũng giống như trong tự nhiên, đều tuân theo các quy luật khách quan. Ý chí chủ
quan của con người chỉ có thể tác động trong một khoảng nhất định.
1.3.2. Tính phổ biến
Sự phát triển không chỉ diễn ra ở một vài lĩnh vực, mà là xuất hiện ở khắp mọi nơi
trong các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy. Khẳng định quan điểm của duy vật biện chứng
rằng mọi sự vật hiện tượng đều không ngừng vận động và biến đổi.3
Ví dụ 1: Sự phát triển không chỉ diễn ra ở một vài lĩnh vực, mà là xuất hiện ở khắp mọi
nơi trong các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy. Khẳng định quan điểm của duy vật biện
chứng rằng mọi sự vật hiện tượng đều không ngừng vận động và biến đổi và tiến hóa thành
các loài bậc cao hơn. Từ vi khuẩn, tảo, nấm đến các loài động thực vật đa bào và cuối cùng
là con người. Quá trình này không diễn ra ở một cá thể riêng lẻ nào mà là quy luật bao trùm
lên toàn bộ sự sống trên Trái Đất. Quá trình này không diễn ra trong một phạm vi nhỏ, mà
trải dài hàng tỷ năm, bao trùm toàn bộ giới sinh vật. Con người cũng chỉ là một kết quả của
sự phát triển đó, từ vượn cổ dần dần đứng thẳng, biết chế tạo công cụ, rồi phát triển ngôn
ngữ, tư duy. Như vậy, sự phát triển không chỉ là đặc điểm của riêng một lĩnh vực, mà nó là
quy luật chung cho toàn bộ tự nhiên. 3 lOMoAR cPSD| 61570461
Ví dụ 2: Xã hội loài người đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, tử cộng xã nguyên
thủy đến chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa và xã hội chủ nghĩa ở một số quốc
gia ngày nay. Quá trình này minh chứng rõ tính phổ biến của sự phát triển là nó không chỉ
diễn ra ở một cộng đồng nhỏ bé mà diễn ra trên phạm vi toàn thế giới, với nhiều quốc gia,
nhiều dân tộc khác nhau. Như phương thức sản xuất phong kiến từng thống trị ở cả châu Á
và châu Âu trong nhiều thế kỷ, rồi dần bị thay thế bởi chủ nghĩa tư bản với nền công nghiệp
và thương mại phát triển mạnh rồi chính chủ nghĩa tư bản cũng bộc lộ nhiều mâu thuẫn,
làm xuất hiện xu hướng xã hội chủ nghĩa. Sự vận động và phát triển là một quy luật tất yếu, có tính phổ biến.
Ví dụ 3 Ở Việt Nam, từ những năm 1986, đất nước đứng trước yêu cầu sống còn, hoặc
phải đổi mới, hoặc sẽ tụt hậu và rơi vào khủng hoảng trầm trọng. Trong bối cảnh đó, Việt
Nam đã quyết định chuyển từ nền kinh tế tập trung sang nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa. Là minh chứng cho tính phổ biến của sự phát triển trong xã hội,muốn tồn
tại và đi lên, một quốc gia không thể đứng yên mà phải vận động, thay đổi cho phù hợp với
hoàn cảnh lịch sử. Trước đổi mới, nền kinh tế bao cấp của Việt Nam sản xuất trì trệ, thiếu
hàng hóa, đời sống nhân dân khó khăn. Sau khi tiến hành đổi mới, kinh tế đã có tiến triển
rõ rệt, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân được cải thiện, đất nước hội nhập. Sự
phát triển ở đây không chỉ diễn ra trong một lĩnh vực kinh tế, mà còn sang nhiều lĩnh vực
khác như giáo dục, y tế, khoa học, văn hóa.
1.3.3. Tính đa dạng phong phú
Sự phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy. Nhưng mỗi sự vật
hiện tượng lại có hình thức, tính đa dạng, phong phú, con đường phát triển không giống
nhau tùy thuộc vào điều kiện không gian, thời gian và hoàn cảnh cụ thể tác động lên sự phát triển đó.4
Ví dụ 1: Khi gieo các loại hạt giống xuống đất sẽ thấy rõ sự khác biệt trong quá trình
phát triển của mỗi loại. Lúa thường chỉ mất khoảng 3–4 tháng đã có thể thu hoạch, trong
khi các loại cây ăn quả lâu năm như cam, xoài, mít thì phải mất vài năm mới cho trái. sự
phát triển diễn ra ở mọi loại cây , nhưng ở mỗi sự vật, hiện tượng lại có con đường phát
triển và tốc độ khác nhau, tùy thuộc vào đặc điểm sinh học và điều kiện phát triển. Nó phản
ánh sự phong phú, đa dạng trong con đường phát triển của các loài thực vật. Tuy cùng một
điều kiện đất đai, khí hậu, ánh sáng, nhưng mỗi loài lại có quy luật phát triển riêng, không
thể áp đặt một khuôn mẫu giống nhau.
Ví dụ 2: Trong học tập và sự nghiệp ,có những người học nhanh, hiểu sâu, sớm thành
công nhờ con đường học vấn. Họ có thể trở thành kỹ sư, bác sĩ, nhà khoa học nhờ 4 lOMoAR cPSD| 61570461
thành tích học tập xuất sắc. Nhưng cũng có những người không nhạy bén trong việc học lý
thuyết, họ chọn con đường đi làm tích lũy kinh nghiệm, rồi từ đó phát triển bản thân và gặt
hái thành công. Quá trình phát triển của mỗi cá nhân là khác nhau, thể hiện tính phong phú,
đa dạng của sự phát triển trong xã hội loài người. Có người 20 tuổi đã thành công, có người
phải đến 40 tuổi mới gặt hái được thành quả. Có người đi lên bằng con đường kinh doanh,
có người lại phát triển bằng con đường nghệ thuật hay thể thao. Tất cả đều là những hình
thức phát triển theo những cách riêng không ai giống ai.
Ví dụ 3: Trong khu vực châu Á, Nhật Bản và Hàn Quốc đều là những quốc gia phát
triển, nhưng con đường đi lên của hai nước lại khác nhau, thể hiện rõ tính đa dạng, phong
phú của sự phát triển xã hội. Nhật Bản bắt đầu công nghiệp hóa sớm, từ sau thời kỳ Duy
Tân Minh Trị vào thế kỷ XIX. Nhờ cải cách chính trị, kinh tế, quân sự, giáo dục, Nhật Bản
nhanh chóng trở thành một cường quốc ở châu Á. Trong khi đó, Hàn Quốc lại bứt phá mạnh
vào nửa sau thế kỷ XX, đặc biệt sau chiến tranh Triều Tiên. Từ một đất nước nghèo nàn,
Hàn Quốc đã thực hiện chiến lược phát triển kinh tế hướng ngoại, tập trung vào xuất khẩu,
công nghệ và công nghiệp nặng. Chỉ vài thập kỷ, Hàn Quốc đã vươn lên trở thành một
trong những nước phát triển ở châu Á.
1.3.4. Tính kế thừa
Cái mới ra đời không phải là phủ định tuyệt đối đối với sự vật, hiện tượng cũ. Vốn sự
vật, hiện tượng mới ra đời từ chính sự vật, hiện tượng cũ chứ không đến từ hư vô. Vì vậy
trong sự vật hiện tượng mới kế thừa những yếu tố tích cực còn giá trị, đồng thời loại bỏ đi
những yếu tố tiêu cực, lạc hậu, lỗi thời gây cản trở hiện tượng mới tiếp tục phát triển.5
Ví dụ 1: Những chiếc điện thoại thông minh ngày nay chính là thành quả kế thừa từ
những chiếc điện thoại cơ bản trước đây như điện thoại bàn hay điện thoại di động đời đầu.
Ban đầu, điện thoại chỉ có chức năng duy nhất là liên lạc bằng giọng nói, thông qua dây
nối hoặc sóng vô tuyến. Sau này, nhu cầu của con người tăng lên, công nghệ phát triển
mạnh mẽ, nên điện thoại dần dần được cải tiến. Sự ra đời của điện thoại di động giúp con
người có thể liên lạc mọi lúc, mọi nơi, không còn bị giới hạn. Sau đó, các nhà sản xuất tiếp
tục kế thừa nền tảng sẵn có, bổ sung thêm chức năng nhắn tin SMS, rồi phát triển thêm
camera để chụp ảnh, nghe nhạc, truy cập Internet, bản đồ định vị… cho đến khi điện thoại
trở thành một thiết bị đa chức năng như ngày nay, kế thừa giá trị cốt lõi là phương tiện liên
lạc nhanh chóng, đồng thời loại bỏ những hạn chế như kích thước cồng kềnh, ít tính năng 5 lOMoAR cPSD| 61570461
Ví dụ 2: Sau khi Liên Xô tan rã năm 1991, Liên bang Nga được thành lập và trở thành
quốc gia kế thừa hợp pháp vị trí pháp lí của Liên Xô trên trường quốc tế,và quan trọng nhất
là kế thừa kho tàng khoa học – kỹ thuật, công nghệ, quân sự mà Liên Xô đã gây dựng suốt
nhiều thập kỷ. Như ngành công nghiệp vũ trụ của Nga ngày nay vẫn dựa trên nền tảng từ
thời Liên Xô với thành tựu phóng vệ tinh Sputnik hay đưa con người đầu tiên bay vào vũ
trụ. Trong lĩnh vực quân sự, Nga cũng thừa hưởng kho vũ khí hạt nhân khổng lồ, cùng
nhiều công nghệ quốc phòng hiện đại. Tuy nhiên, Nga không chỉ giữ nguyên những gì Liên
Xô để lại, mà còn phải loại bỏ những yếu tố tiêu cực như cơ chế quản lí kinh tế tập trung,
những sai lầm trong điều hành chính trị. Bằng cách kế thừa có chọn lọc, Nga duy trì được
vị thế cường quốc, đồng thời điều chỉnh mô hình phát triển cho phù hợp với bối cảnh mới.
Ví dụ 3: Đối với chương trình giáo dục hiện nay, những cách dạy và học một cách
máy móc đã được đổi mới phương pháp dạy học. Trước kia, việc dạy học chủ yếu theo lối
truyền thống, thiên về ghi nhớ máy móc, học sinh học thuộc lòng nhiều kiến thức mà ít
được khuyến khích sáng tạo hay phát triển kĩ năng mềm. Phương pháp này cũng có những
mặt tích cực nhất định, như rèn luyện tính kỉ luật, khả năng ghi nhớ, sự chăm chỉ. Khi đổi
mới giáo dục, không phủ định hoàn toàn cách dạy học cũ, mà kế thừa những điểm tốt như
tính hệ thống, sự cẩn thận trong học tập, đồng thời loại bỏ những yếu tố hạn chế như sự
thụ động, thiếu sáng tạo, chú trọng đến việc phát triển tư duy phản biện, năng lực tự học,
khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, cùng với đó là cải thiện các kỹ năng mềm như
giao tiếp, làm việc nhóm, giải quyết vấn đề. lOMoAR cPSD| 61570461
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ giáo dục và đào tạo (2018), Giáo trình Những nguyên lí cơ bản của chủ nghĩa
Mác-Lenin (Dành cho sinh viên đại học khối không chuyên ngành Mác-Lenin).