Phân tích phim "Mùi đu đủ xanh" (1993) của Trần Anh Hùng

Mùi đu đủ xanh • Thông tin chung:
“Mùi đu đủ xanh” là phim điện ảnh nói tiếng Việt năm
1993, được sản xuất tại Pháp của đạo diễn nổi tiếng
người Pháp gốc Việt Trần Anh Hùng, có sự tham gia của
Trần Nữ Yên Khê, Lư Mẫn San và Trương Thị Lộc.
Bộ phim đã đoạt giải camera vàng tại Liên hoan phim
Cannes 1993, một giải César cho phim đầu tay hay
nhất và được đề cử cho giải Oscar cho phim ngoại ngữ
hay nhất tại lễ trao giải Oscar lần thứ 66, giúp nó trở
thành bộ phim nói tiếng Việt đầu tiên và duy nhất cho
đến nay từng nhận được đề cử Oscar.
“Mùi đu đủ xanh” là bộ phim đầu tay của Trần Anh
Hùng và có sự tham gia của vợ anh, nữ diễn viên Trần
Nữ Yên Khê. Phim cũng là sự hợp tác đầu tiên của vị
đạo diễn họ Trần với nhà soạn nhạc người Việt Tôn Thất
Tiết, người sau này cũng viết nhạc cho hai bộ phim
khác của Trần Anh Hùng là Xích lô và Mùa hè chiều
thẳng đứng. Mặc dù đặt bối cảnh ở Việt Nam mà cụ thể
là ở Sài Gòn thập niên 1950, nhưng “Mùi đu đủ xanh”
lại được quay trong phòng âm tầng tại Boulogne, Pháp. Tóm tắt nội dung
Bộ phim nói về Mùi, một cô bé ôn hòa và luôn tò mò về
thế giới xung quanh. Cô đi ở cho một gia đình gốc Bắc
buôn vải ở Sài Gòn khoảng những năm 1950. Trong gia
đình này, người vợ là trụ cột chính, gánh vác công việc,
còn ông chồng chỉ biết chơi bời và bà mẹ chồng. Ông
bà chủ có ba con trai, một người trưởng thành, tên là
Trung. Hai con trai còn lại, một đang tuổi vị thành niên
ít quan tâm tới Mùi. Đứa thứ hai khoảng tuổi Mùi thường
xuyên trêu chọc cô. Khi người chồng bỏ đi lần thứ tư và
cuối cùng, ông lấy đi toàn bộ số tiền có trong nhà. Ông
trở về trong bệnh tật và qua đời không lâu sau đó.
Mười năm sau, gia đình Mùi giúp việc rơi vào hoàn cảnh
khó khăn. Bà chủ muốn Mùi trở thành người giúp việc
cho bạn của con trai cả, dù từ lâu bà đã coi Mùi là một
trong những đứa con của mình. Thế rồi Mùi trở thành
người giúp việc cho một nghệ sĩ dương cầm tên Khuyến.
Khuyến vốn đã đính ước, nhưng anh lại thích chơi dương
cầm hơn là dành thời gian cho vị hôn thê của mình. Một
đêm, khi hôn thê của Khuyến nói luôn mồm, tiếng piano
của anh ngày càng trở nên dữ dội khi anh lờ cô ta đi.
Lúc đó cô ta bỏ đi và hé nhìn qua cửa sổ. Khi Mùi bước
vào phòng, âm nhạc của Khuyến lại trở nên hài hòa hơn
bao giờ hết. Chính vì vậy sau đêm đó, anh đã đến phòng
của Mùi và bày tỏ tình cảm với cô.
Khi hôn thê của Khuyến biết được việc này, lễ đính ước
lập tức bị hủy bỏ. Khuyến bắt đầu dạy Mùi cách đọc và
viết cũng như cách cư xử để trở thành một quý bà.
Phim kết thúc với cảnh Mùi đang đọc thơ cho chồng
mình, đứa con chưa ra đời và người chủ nhà ban đầu.
Giới chuyên môn nhận xét Mùi đu đủ xanh tôn vinh vẻ
đẹp của Sài Gòn xưa qua màn ảnh. Tác phẩm mở màn
bộ ba phim về Việt Nam (Vietnam Trilogy) của Trần Anh
Hùng, cùng Xích lô và Mùa hè chiều thẳng đứng. Khác
với hai phim sau, tác phẩm này được quay tại Pháp.
Trong một bài phỏng vấn, đạo diễn nói những đòi hỏi về
thiết kế cảnh trí và di chuyển máy quay phải nắm bắt
được “tâm hồn Việt Nam”.
Tiến sĩ Lý luận Văn học Lê Thị Tuân, giảng viên khoa
Văn học, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học
Quốc Gia Hà Nội, nói: “Cảnh quan trong phim được lãng
mạn hóa, là góc nhìn đầy hoài nhớ của đạo diễn”. Trên
Chicago Sun-Times, nhà phê bình Roger Ebert nhận
định tác phẩm có hình ảnh đẹp, khi xem cảm giác “như
được thưởng thức một bài thơ”. “Bối cảnh thuyết phục
đến mức thoạt đầu tôi nghĩ rằng mình đang ở một góc
nhỏ hẻo lánh trong thành phố”, Roger viết.
=>Bộ phim này mang trong mình nhiều giá trị
truyền thống và văn hóa của xã hội Việt Nam,
cũng như những yếu tố tinh thần đặc trưng của văn học Việt Nam.
Tôn vinh nghề nghiệp và truyền thống lao động:
Bộ phim tập trung vào cuộc sống của người nông dân
Việt Nam, thể hiện sự mệt mỏi và sự kiên nhẫn trong
công việc nông nghiệp. Việc này tôn vinh và đề cao giá
trị của lao động nông thôn, làm nổi bật những nét văn
hóa và truyền thống của người Việt.
Nhấn mạnh tình cảm và gia đình: “Mùi Đu Đủ Xanh”
thường xuyên đặt gia đình là trung tâm của cuộc sống
và nhấn mạnh vào mối quan hệ giữa các thành viên
trong gia đình. Tình mẫu tử, tình đoàn kết và tình yêu
thương gia đình là những giá trị truyền thống được đề cao.
Tôn vinh văn hóa truyền thống Việt Nam: Bối cảnh
và các yếu tố văn hóa dân tộc Việt Nam được thể hiện
rõ trong bộ phim, từ cảnh quan đồng quê đến những
nghi lễ, tập tục truyền thống như lễ hỏi, lễ tang, và lễ
cúng. Việc này giúp du khách nước ngoài hiểu sâu hơn
về văn hóa Việt Nam và cũng giúp người Việt xem xét
và tự hào về bản sắc văn hóa của mình.
Thể hiện sự sâu sắc trong tâm hồn con người: Bộ
phim không chỉ là câu chuyện về cuộc sống hàng ngày
của người nông dân mà còn là một hành trình sâu sắc
vào tâm hồn con người, nhấn mạnh vào những mâu
thuẫn nội tâm, cảm xúc và trăn trở về ý nghĩa cuộc sống.
Những mô hình gia đình truyền thống và phong tục, tập quán lâu đời
của người Việt. Về nếp sinh hoạt của các gia đình đô thị trong phim
Trần Anh Hùng, chúng ta thấy có sự trình hiện của chủ nghĩa gia
trưởng, tôn tộc ở Việt Nam - một xã hội có truyền thống chịu ảnh
hưởng khá sâu sắc bởi các giá trị Nho giáo.
● Ý thức về thứ bậc, tôn ti, huyết thống, về vị trí của người con
trai trưởng trong gia đình, dù trong môi trường đô thị, vẫn in dấu
sâu đậm trong tâm thức của nhân vật phim Mùi đu đủ xanh:
trong bữa cơm gia đình, vị trí ngồi của các thành viên là theo
thứ bậc vai vế; người con trai cả bao giờ cũng được nâng niu,
trân trọng nhất so với những người con khác trong gia đình; khi
“ông chủ” lấy hết tiền bạc trong gia đình bỏ đi, “bà nội” không
trách con trai mà chỉ trách con dâu “có chồng mà không biết
mang hạnh phúc lại cho nó”.
Sự hiện diện của văn hóa “làng Việt”, không chỉ trong không gian
nông thôn, mà ngay tại các đô thị lớn. Trong sinh hoạt hàng ngày, bữa
ăn gia đình thể hiện rất rõ tính trì níu của văn hóa thôn quê với hầu
hết nhân vật dù họ sống ở đâu. Gia đình trong Mùi đu đủ xanh là gia
đình ba thế hệ - kiểu gia đình truyền thống.
Điểm đặc biệt thể hiện tính truyền thống dân tộc là tập quán ứng xử
với tổ tiên, với người đã khuất. Ở đó, đạo diễn đã phác họa trọn vẹn
bức chân dung một gia đình lâu đời ở giữa Hà Nội hay Sài Gòn vẫn
cố gắng duy trì tất cả phong tục truyền thống, duy trì cách thức và tâm
thế tiến hành các việc liên quan đến ma chay, tế lễ.
● Ngày giỗ đầu (sau một năm), họ hàng, người thân quần tụ bên
những mâm cơm cùng trò chuyện ấm cúng và nói chuyện về
cuộc sống trước đây của người đã khuất.
Thiên tính nữ Việt. Một “bản sắc dân tộc” cũng được các nhà làm
phim Việt kiều chú ý khai thác là căn tính nữ của các cô gái Việt Nam.
● Nếu như trong những bộ phim lấy bối cảnh Việt Nam có người
Việt là nhân vật chính của các đạo diễn nước ngoài như Good
morning, Vietnam (Xin chào Việt Nam, đạo diễn Barry
Levinson, Mĩ, 1987), L’amant (Người tình, đạo diễn Jean-
Jacques Annaud, Pháp, 1992), Owl and the Sparrow (Cú và
chim se sẻ, đạo diễn Stephane Gauger, Mĩ - Việt, 2007)…, hình
ảnh người phụ nữ Việt Nam hiện lên với vẻ đẹp phụ thuộc, bị
động và yếu đuối trong mối quan hệ với những người phương Tây
Trong Mùi đu đủ xanh, chúng ta lại bắt gặp một hình ảnh khác về
người phụ nữ Việt. Nhân vật chính của Mùi đu đủ xanh - Mùi - trong
thân phận một hầu gái thôn quê, đã từng bước chiếm chỗ (theo cả
nghĩa về không gian lẫn về tinh thần) thế giới của nhạc sĩ Khuyến -
một chàng trai được giáo dục và ảnh hưởng sâu sắc lối sống Tây phương.
Cô lẳng lặng chăm chút cho Khuyến, in dấu ấn của mình trong từng
món ăn, từng góc vườn, từng thứ đồ đạc của ngôi nhà. Và bước
chuyển quan trọng của phim là khi Mùi, bằng sự nhẫn nại, nữ tính, sự
quyến rũ âm thầm mà đầy sức mạnh, đã “chiến thắng” cô bạn gái “tân
thời”, “Tây học” của Khuyến rồi trở thành vợ Khuyến, bà chủ của ngôi nhà.
Giá trị đương đại:.Trước nhà là một khu vườn ngập tràn màu xanh của
cây cối, cách sắp xếp khéo léo giữa những lu sành, chậu sứ kết hợp
với ban công gỗ đỏ lạ mắt và mành tre che nắng đem lại vẻ đẹp thuần
Việt hài hòa trong không gian sống. Ngôi nhà có cấu trúc hình chữ U
với ba dãy nhà gồm khu bếp, khu nhà ngủ và gian nhà chính. Gian
nhà chính gồm hai tầng, tầng trệt để tiếp khách, tầng thượng dùng để
thờ cúng. Nhà được xây dựng với chất liệu chủ đạo là gỗ. Sàn lát gạch
hoa màu nâu cánh gián. Các đồ nội thất trang trí trong nhà cũng có
chất liệu cổ điển như gỗ, sứ, mành tre và màu chủ yếu là màu nâu
trầm, nâu cánh gián, đen và trắng cũng được kết hợp rất hài hòa. Một
phong cách xây nhà rất thân thuộc của con người Việt Nam đã được
đạo diễn Trần Anh Hùng khai thác và dựng lại hết sức chân thực, sống
động và mang lại được những xúc cảm về phố thị Việt Nam vô cùng
mạnh mẽ cho người xem. Trong bối cảnh thời Pháp thuộc, việc văn
hóa phương Tây dần du nhập cũng như ảnh hưởng sâu đến đời sống
văn hóa Việt Nam cũng được đạo diễn đưa vào một cách vô cùng tinh
tế. Những món đồ trang trí nhỏ trong nhà cho đến ngôi nhà đậm chất
Pháp của Khuyến. Đây là một ngôi nhà được xây dựng và bài trí theo
phong cách phương Tây. Với màu vàng chủ đạo, ngôi nhà toát lên vẻ
đẹp tươi tắn, hiện đại, sống động khác hẳn với vẻ hoài cổ, u buồn,
trầm mặc của ngôi nhà bà chủ hàng tơ lụa trước đây.Cách kết hợp các
đồ nội thất trong nhà rất hài hòa đem đến một cảm quan dung dị về sự
giao cảm giữa cổ điển và hiện đại, phương Đông và Phương Tây.
Đồng thời vẻ đẹp đậm chất nghệ thuật của không gian sống cũng thể
hiện một gu thẩm mỹ vô cùng tinh tế của chủ nhân ngôi nhà. Có lẽ,
việc quay tại một trường quay ở Pháp trong những thước phim này lại
là một lợi thế khi đạo diễn Trần Anh Hùng có thể dễ dàng kiểm soát
chi tiết hơn, làm tăng giá trị đặc tả trong từng khung hình.
=> Đoạn kết của phim, khi Mùi mang bầu và ngồi đọc
chính tả dưới sự hướng dẫn của Khuyến, vừa thể hiện
sự tiếp tục sinh sôi, phát triển mầm sống do Mùi mang
đến thế giới này, vừa thể hiện sự tiếp nhận hiển nhiên
văn minh phương Tây của một cô gái Việt có xuất thân
thấp kém nhưng đầy tự tin, tự chủ.