Phân Tích Tác Phẩm "Đói" của Thạch Lam - Văn học VN

Như chính nhan đề của tác phẩm, “Đói” kể về một câu chuyện vô cùng oái ăm của một cặp đôi
tiểu tư sản trí thức thất thời trong xã hội cũ, đó chính là Mai và Sinh. Sinh vốn là một là một
người có cuộc sống rất ổn định, có công việc đầy đủ, cuộc sống hạnh phúc. Nhưng bây giờ, khi
đã mất việc, cuộc sống của chàng rơi vào tình trạng sa sút, không có cái ăn. Chàng vẫn may mắn
vì có vợ luôn đồng hành và yêu thương chồng. Mai đã phải chạy vạy khắp nơi, rời nhà từ lúc
còn sáng sớm với mong muốn sẽ vay mượn được ít tiền để qua đợt khó khăn, đói khát này.
Nhưng cuộc sống thật nghiệt ngã, ngay cả những người đã từng được vợ chồng chàng giúp đỡ
cũng không hề đoái hoài đến họ. Lâm vào đường cùng, Mai đã đau đớn chấp nhận đi làm gái để
lấy tiền sinh sống. Trở về, nàng đã mua rất nhiều đồ ăn ngon và nói dối chồng là được bà Hiếu
giúp đỡ cùng với việc từ nay nàng sẽ đi buôn cau. Nhưng Sinh đã phát hiện ra những lời nói dối
ấy, bởi một tờ giấy hẹn từ người đàn ông. Chàng cảm thấy đau đớn và phẫn nộ đến tột cùng,
mắng nhiếc và đuổi Mai ra khỏi nhà mặc cho sự cầu xin của nàng. Sau khi Mai đi, do bị cái đói
hành hạ, Sinh đã nhặt nhạnh những miếng thức ăn đang lăn lóc trên sàn ăn vội vàng. Truyện kết
thúc ở sự đau đớn, xót xa đến bất lực của Sinh.
Qua câu chuyện nghiệt ngã của cặp vợ chồng Sinh và Mai, truyện ngắn “Đói” chứa đựng rất
nhiều vấn đề về ý nghĩa của cuộc sống, là một câu chuyện chân thực về hậu quả của cái nghèo
đói trong xã hội cũ. Truyện ngắn là bức tranh về cuộc sống của con người bị đè bẹp bởi cái đói
trước Cách mạng tháng Tám. Dù trong hoàn cảnh ấy, cái mà họ còn sót lại duy nhất chính là
tình yêu dành cho nhau, nhưng đến cuối cùng, chỉ vì để thoát ra khỏi hoàn cảnh, Mai đã phải
bán đi thân mình, để đổi về những bữa ăn no. Con người đã không thể chiến thắng được hoàn
cảnh, họ đã trở thành nô lệ cho hoàn cảnh. Thạch Lam không đơn giản chỉ là tái hiện lại bối
cảnh xã hội lúc bấy giờ, mà qua những trang văn ấy, ta nghe thấy cả một hồi chuông cảnh tỉnh,
tố cáo một xã hội luôn đè nén, áp bức con người, một xã hội thiếu đi sự sẻ chia, thiếu đi tình yêu
thương, khiến cho con người phải đi vào bước đường cùng.
Để có thể làm nổi bật lên tư tưởng chủ đề chính của tác phẩm, Thạch Lam đã tái hiện lại một
cách rất chân thực cuộc sống của những con người nghèo khổ trước cái đói. Nhân vật Sinh là
một chàng trai trí thức tiểu tư sản thất nghiệp, bất đắc chí, quyết giữ cho mình trong sạch trước
hiện thực nghiệt ngã của cuộc sống, nhưng đến cuối cùng cũng phải đầu hàng trước số phận của
mình. Sinh xuất hiện trong một hoàn cảnh vô cùng éo le: chàng bị thất nghiệp, bị cái đói bủa vây.
Trước đây, chàng có một công việc đầy đủ, thu nhập khá dư dả, nên cuộc sống khá sung túc.
Nhưng từ khi tai họa ập đến,bị đuổi việc, cả hai vợ chồng đều không làm ra tiền nên cái nghèo
đói ập đến với cuộc đời của Sinh. Nhân vật Mai là một người phụ nữ xinh đẹp, nhẹ nhàng, yêu
thương chồng hết mực, luôn nghĩ đến cảm nhận và suy nghĩ của chồng nhưng bị cái đói dày vò
khiến gầy gò, mệt mỏi. Mai xuất hiện trong con mắt của Sinh, từ âm thanh nghe tiếng vợ về,
tiếng vén rèm cho đến thân hình “mảnh dẻ, gầy gò trong chiếc áo the mỏng phong phanh”. Mai
vốn là cô gái sống phong lưu, sung sướng ở xóm cô đầu; sau khi cưới Sinh sống hạnh phúc ân ái.
Thế nhưng, hiện tại, cô ngày ngày chạy vạy đi hỏi vay tiền, vay gạo… nhằm duy trì cuộc sống
tối thiểu cho gia đình; điều đó làm thân hình cô gầy gò, đôi mắt cô “buồn rầu và sầu lo”, mệt
mỏi với tình cảnh của mình. Hiện tại cả hai nhân vật phải sống trong cảnh đói
khổ. Tất cả những đồ đạc trong căn phòng nhỏ, nơi mà họ đang sống chỉ còn là “Một cái bàn
con xiêu vẹo bên góc tường, một cái chõng tre đã gãy dăm ba năm, một cái ấm tích mất bông và
mấy cái chén mẻ, nước màu vàng… Trong cùng, một cái hòm da, dấu vết còn lại, của cái đời
phong lưu độ trước…” Chỉ là những món đồ tồi tàn, tất cả những thứ có giá trị đều đã được họ
mang đi cầm cắm để đổi lấy những bữa ăn qua ngày. Họ đang lâm vào tình trạng khốn khó, khổ
sở vì bị cái đói dày vò. Họ không còn gạo, không còn tiền, đi vay khắp nơi mà không được, điều
kiện tối thiểu của cuộc sống cũng không thể đáp ứng được.
Hoàn cảnh sống khổ sở, bị dày vò bởi cái đói đã khiến suy nghĩ và cách sống của con người
thay đổi, điều này thể hiện rõ nhất qua nhân vật Sinh. Những suy nghĩ trái ngược trước và sau
biến cố đã khiến Sinh hiểu ra nhiều điều. Trước đây, những thứ đơn giản như vài ba miếng đậu,
hay một con cá rán trên chảo là những món ăn rất tầm thường đối với Sinh, thì giờ đây, khi quá
đói, chàng lại cảm thấy chúng trở nên đáng giá đến lạ thường. Chàng thấy nhớ về những ngày
trước: “Trước kia, khi nghe chuyện người ta tranh giành nhau vì miếng ăn, chàng vẫn mỉm cười
khinh bỉ. Chàng cho rằng miếng ăn là một sự không đáng kể, chỉ có cái thanh cao trong sạch của
linh hồn mới là cần”. Ấy vậy mà, khi nhìn lại bản thân của thực tại, mới nhận ra rằng “cái cần
mạnh mẽ của miếng ăn là thế nào”, lúc này thì “sự trong sạch của linh hồn” cũng khó mà níu giữ
được bản năng của con người trước cái đói. Cách nhìn nhận của chàng về những con người
thuộc tầng lớp nghèo đói của xã hội: Chàng đã từng khinh ghét họ “chàng vẫn khinh và tự hỏi
không biết họ sống để làm gì, sống để mà khổ sở, để mà đói rét, không biết sống đối với họ có ý
nghĩa gì mà còn ham mê quyến luyến.” Thế nhưng, bây giờ “chàng lại ao ước được một miếng
ăn như họ để sống qua cái rét mướt bây giờ…” vì chàng bị cái đói dằn vặt, hành hạ. Chính sự
thay đổi của hoàn cảnh sống đã giúp Sinh nhận ra được những điều ý nghĩa, những giá trị khác
nhau của các vấn đề trong cuộc sống. Giúp Sinh thay đổi cách nhìn về con người và về cách
sống của chính mình, thể nghiệm cách sống và sự khốn khổ của tầng lớp bình dân mà chàng vẫn
coi thường; để chàng hiểu thêm về cuộc đời này.
Cái đói chính là nguyên nhân dẫn đến bi kịch của vợ chồng Sinh. Có thể nhận ra rằng, Sinh là
một người rất yêu thương vợ nhưng lại thiếu đi sự chia sẻ và thấu hiểu, ích kỉ chỉ nghĩ cho tự tôn
của bản thân. Tình yêu thương đó đã bị đè bẹp bởi hiện thực, vì cái đói dẫn đến bi kịch của vợ
chồng Sinh. Chàng là một người rất yêu thương vợ, đã bất chấp mọi phản đối và cưới vợ từ xóm
cô đầu, sau đó sống hạnh phúc, ân ái. Khi thất nghiệp, đói kém; suy nghĩ lại về chính cuộc đời
của mình, Sinh lại cảm thấy thương vợ của mình hơn bao giờ hết: “Nghĩ đến, Sinh lại đem lòng
thương, thương người đàn bà xưa nay vẫn quen thói đài điếm phong lưu, mà bây giờ phải chịu
khổ vì chàng…”. Khi chứng kiến sự vất vả chạy đôn chạy đáo của Mai, chàng rất đau lòng. Tuy
thế, chàng không vất vả cùng vợ để lo cho cuộc sống, mà chỉ ở nhà để trông mong vợ xoay sở
được. Khi phát hiện ra được người vợ của mình vì muốn kiếm tiền để mua đồ ăn mà đã sẵn sàng
bán thân thể của mình, Sinh đã giận dữ chửi mắng vợ và đuổi vợ ra khỏi nhà, vì điều đó mâu
thuẫn với quan điểm thà chết đói cũng phải giữ mình trong sạch của Sinh. Tuy chửi mắng và
đuổi vợ đi, nhưng rõ ràng Sinh không thể chiến thắng được cái đói. Chàng đã chấp nhận để
phẩm giá, tự trọng của mình đầu hàng mà “Khẽ đưa tay như ngập ngừng, sợ hãi, Sinh vớ lấy
miếng thịt hồng hào”. Chàng vẫn không thể chiến thắng được cái đói, vẫn phải chấp nhận đầu
hàng số phận mà lấy những miếng thức ăn đã bị chính chàng vứt bỏ đưa lên miệng ăn, để nuôi
lấy chính mình. Còn Mai, trước đây, Mai vốn là một người phụ nữ sống trong sung sướng,
phong lưu, vô cùng yêu thương chồng. Hiện nay, khi bị cái đói hành hạ, dày vò; nàng phải sống
khổ sở trong tình trạng căn phòng tuyềnh toàng; ngày ngày chạy vạy vay tiền, đi hỏi hết người
này đến người khác mà vẫn không thể vay mượn được để có bữa ăn. Đến bước đường cùng, Mai
phải bỏ qua liêm sỉ, bán thân để ấy tiền mua đồ ăn cho chồng, cho mình. Lúc này, cái đói đã
khiến Mai đã phải chấp nhận bỏ qua lòng tự trọng của cá nhân, bán rẻ danh tiết của mình. Như
vậy, thông qua câu chuyện bi kịch của vợ chồng Sinh, Thạch Lam đã gửi đến cho bạn đọc một
thông điệp về cùng ý nghĩa về cuộc sống. Chỉ vì quá đói mà đã khiến cho hai vợ chồng vốn yêu
thương nhau trở nên mâu thuẫn. Chỉ vì quá đói mà khiến họ phải giẫm đạp lòng tự trọng, bán rẻ
cả phẩm giá của mình. Truyện ngắn đã khơi dậy lòng trong tâm hồn người đọc lòng nhân ái và
sự sẻ chia để có thể xây dựng lên một xã hội nhân ái và văn minh hơn. Tác phẩm là một câu
chuyện, một lời khuyên ý nghĩa về việc đừng để đánh mất những giá trị của bản thân. Và cũng
qua đó, Thạch Lam đã phản ánh thực trạng của xã hội Việt Nam dưới thời Pháp thuộc, khi nhiều
người còn không có nổi bát cơm để ăn qua ngày.
Không chỉ hấp dẫn người đọc bởi thông điệp giàu ý nghĩa, truyện ngắn còn thu hút người đọc
bởi những nét đặc sắc về mặt nghệ thuật. Đầu tiên, phải nhắc tới nghệ thuật xây dựng tình huống
truyện độc đáo. Đây là một trong những lý do làm nên sự thành công của tác phẩm, giúp cho
nhân vật bộc lộ được tính cách cũng như phẩm chất của mình. Trong tác phẩm, Thạch Lam đã
đặt nhân vật vào trong một hoàn cảnh vô cùng oái ăm, mang tính đối lập: từ một chàng trí thức
giàu có, sung sướng; Sinh trở nên nghèo đói kiệt quệ đến mức không có nổi bữa ăn cho ra hồn.
Từ một con người luôn khinh ghét bình dân đến lúc ao ước cuộc sống của họ. Từ một gia đình
yêu thương thuận hòa dẫn đến cãi vã, đuổi đi, tan tác. Tất cả chỉ do cái đói. Tình huống truyện
éo le, có vấn đề, đòi hỏi chính nhân vật phải đưa ra những cách giải quyết để giải cứu cho chính
số phận của mình. Và cũng chính từ đó mà tính cách và các phẩm chất của nhân vật được bộc lộ
rõ nét nhất: sự ích kỉ gia trưởng của Sinh, sự hi sinh và yêu thương của Mai.
Bên cạnh đó, không thể không kể đến nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật tinh tế, sắc sảo của
Thạch Lam. Trong tác phẩm này, chỉ qua một vài đoạn đi sâu vào thể hiện cảm xúc của Sinh đã
thấy được tài năng của Thạch Lam trong xây dựng nhân vật, miêu tả tâm lí nhân vật. Khi nằm
trên gác mà lắng nghe mọi âm thanh của cuộc sống phía dưới, vào đúng bữa cơm chiều, khơi gợi
lại suy nghĩ trước đây và hiện tại của Sinh về những người nghèo khổ bình dân…có thể thấy
được sự tinh tế của tác giả, vì đã nắm bắt được mọi cung bậc cảm xúc, sự thay đổi tâm trạng dù
là nhỏ nhất của nhân vật; từ đó làm nổi bật dụng ý nghệ thuật của hình tượng nhân vật. Đoạn
miêu tả sự giận dữ của Sinh khi phát hiện vợ chàng đi làm gái để lấy tiền mua đồ ăn; sự đấu
tranh nội tâm gay gắt giữa việc có nên bỏ qua lòng tự trọng để ăn những thức ăn được mua từ
“những đồng tiền dơ bẩn” với hiện thực là cái đói đang dày vò ghê gớm… Từ sự miêu tả cận
cảnh tâm lí đầy sắc sảo này đã thấy được nét rất riêng trong phong cách xây dựng nhân vật của
Thạch Lam, đó là đi sâu vào khắc họa nội tâm và cảm giác của nhân vật.
Thạch Lam còn gây ấn tượng với người đọc bởi chất văn nhẹ nhàng thấm thía, lời văn chân
thực, gần gũi, giản dị. Giọng điệu lúc tâm tình nhẹ nhàng, có lúc lại trở nên rất sâu sắc và chân
thành. Cùng với đó là nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn và các chi tiết, hình ảnh cũng được được
chọn lọc rất kĩ càng. Diễn biến truyện hợp lí theo sát tâm trạng của nhân vật. Chính nhờ những
yếu tố nghệ thuật ấy, mà tác phẩm đã tạo nên được những dấu ấn riêng biệt.
Nhận xét về các tác phẩm của Thạch Lam, Hà Văn Đức đã từng cho rằng: “Trái tim Thạch
Lam đã không biết bao lần thổn thức trước những thân phận nhỏ bé, khổ đau ở cõi đời này”.
Quả thật, đúng như vậy, Thạch Lam là một trong những nhà văn lớn thường hay dùng ngòi bút
của mình để cảm thương cho số phận của những con người nhỏ bé, bất hạnh trong xã hội. Và
“Đói” chính là một trong những tuyệt tác văn học thể hiện điều đó. Truyện ngắn là một câu
chuyện rất ý nghĩa, sự thấm đẫm chất nhân văn là một trong những lí do giúp tác phẩm ghi dấu
ấn trong lòng bạn đọc bao thế hệ.