Sử 11 Cánh Diều bài 11: Cuộc cải cách của Minh Mạng
(nửa đầu thế kỉ XIX)
1. Mở đầu trang 72 Lịch Sử 11
Vậy cuộc cải cách của Minh Mạng diễn ra trong bối cảnh nào? Nội dung cụ thể là
gì? Kết quả, ý nghĩa ra sao? Lời giải:
♦ Bối cảnh: Dưới thời vua Gia Long và những năm đầu thời Minh Mạng, bộ máy
hành chính nhà nước còn chưa hoàn chỉnh, bộc lộ nhiều hạn chế. Trong bối cảnh
đó, vua Minh Mạng đã tiến hành nhiều biện pháp cải cách để tập trung quyền lực và
hoàn thiện bộ máy nhà nước.
♦ Nội dung chủ yếu:
- Bộ máy chính quyền trung ương:
+ Cải tổ hệ thống Văn thư phòng và thành lập Cơ mật viện.
+ Hoàn thiện lục Bộ và cải tổ các cơ quan chuyên môn.
+ Thực hiện chế độ giám sát, thanh tra chéo giữa các cơ quan trung ương.
- Bộ máy chính quyền địa phương:
+ Xóa bỏ Bắc Thành và Gia Định Thành, chia cả nước thành 30 tỉnh và phủ Thừa Thiên.
+ Đối với vùng dân tộc thiểu số: cho đổi các động, sách thành xã, đồng thời bãi bỏ
chế độ cai trị của các tù trưởng địa phương. - Về bộ máy quan lại:
+ Tuyển chọn quan lại qua khoa cử; trọng dụng người có năng lực và phẩm chất tốt.
+ Mở rộng diện và đối tượng áp dụng của chế độ “hồi tỵ”. ♦ Kết quả:
- Xây dựng chế độ quân chủ trung ương tập quyền cao độ. Vua nắm trong tay quyền
lập pháp, hành pháp, tư pháp và cả quyền thống lĩnh quân đội.
- Thống nhất đơn vị hành chính địa phương trong cả nước.
- Cơ cấu bộ máy nhà nước gọn nhẹ, chặt chẽ, phân định cụ thể chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan.
♦ Ý nghĩa: hoàn thành thống nhất đất nước về mặt hành chính; làm cho bộ máy nhà
nước hoạt động có hiệu quả hơn trước.
2. Câu hỏi trang 72 Lịch Sử 11
Trình bày bối cảnh lịch sử cuộc cải cách của Minh Mạng. Lời giải:
♦ Bối cảnh của cuộc cải cách Minh Mệnh:
- Năm 1802, nhà Nguyễn thành lập với lãnh thổ mới rộng lớn, kéo dài từ ải Nam
Quan đến mũi Cà Mau. Thời gian đầu, bộ máy chính quyền về cơ bản tiếp tục kế
thừa mô hình nhà Lê trung hưng kết hợp với một số biện pháp tạm thời.
- Bộ máy chính quyền thời Gia Long và những năm đầu thời Minh Mạng thiếu sự
thống nhất, đồng bộ và tập trung. Quyền lực của nhà vua và triều đình bị hạn chế,
không kiểm soát chặt chẽ được các trấn.
+ Triều đình trung ương ở Phú Xuân chỉ trực tiếp kiểm soát 4 dinh và 7 trấn từ
Thanh Hoá đến Bình Thuận.
+ Quản lí 11 trấn ở phía bắc là Bắc Thành, quản lí 5 trấn ở phía nam là Gia Định
Thành. Đứng đầu Bắc Thành và Gia Định Thành là chức Tổng trấn.
- Tình hình an ninh - xã hội ở các địa phương có nhiều bất ổn.
=> Sau khi lên ngôi, nhằm xây dựng một hệ thống chính quyền quy củ và hiệu quả
hơn, vua Minh Mạng đã từng bước tiến hành những chính sách cải cách lớn.
3. Câu hỏi trang 76 Lịch Sử 11
Trình bày kết quả, ý nghĩa cuộc cải cách của Minh Mạng Lời giải: - Kết quả:
+ Hệ thống hành chính trên cả nước đã được cấu trúc lại một cách thống nhất, chặt
chẽ và tập trung, quyền lực của hoàng đế và triều đình được tăng cường cao độ;
+ Hệ thống cơ quan, chức quan các cấp được hoàn thiện và có sự giám sát, ràng
buộc chặt chẽ với nhau.
+ Với sự xác lập của nền quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền cao độ mang
tính quan liêu, tình hình an ninh - xã hội ở các địa phương từ sau cải cách Minh
Mạng cũng có những chuyển biến theo hướng tích cực. - Ý nghĩa:
+ Thể hiện tài năng, tâm huyết của vua Minh Mạng và nỗ lực của triều Nguyễn trong
quá trình quản lí đất nước, có ảnh hưởng lớn đến tình hình chính trị - xã hội, đồng
thời đặt nền móng cho thể chế chính trị triều Nguyễn nhiều thập kỉ sau đó.
+ Cuộc cải cách cũng để lại những di sản quan trọng trong nền hành chính quốc gia
thời kì cận - hiện đại, đặc biệt là cấu trúc phân cấp hành chính địa phương tỉnh, huyện, xã.
4. Luyện tập 1 trang 76 Lịch Sử 11
Vẽ sơ đồ tư duy thể hiện nội dung chính trong cuộc cải cách của Minh Mạng. Lời giải:
(*) Sơ đồ tham khảo
5. Luyện tập 2 trang 76 Lịch Sử 11
Vẽ sơ đồ tổ chức bộ máy chính quyền trung ương thời Nguyễn từ sau cải cách của Minh Mạng. Lời giải:
(*) Sơ đồ tham khảo
6. Vận dụng trang 76 Lịch Sử 11
Nêu một số nội dung cải cách của Minh Mạng có thể kế thừa trong đời sống xã hội hiện nay. Lời giải:
- Một số bài học kinh nghiệm từ cuộc cải cách của vua Minh Mạng có thể áp dụng
vào việc xây dựng nền hành chính Việt Nam:
+ Thống nhất đơn vị hành chính địa phương trong cả nước;
+ Xây dựng cơ cấu bộ máy nhà nước đơn gọn nhẹ, chặt chẽ;
+ Phân định cụ thể chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan và cán bộ, công chức nhà
nước theo nguyên tắc “chức vụ và trách nhiệm nghiêm minh, quyền lợi và nghĩa vụ tương xứng”.
+ Chú trọng hơn nữa công tác đào tạo, bồi dưỡng, tuyển chọn nhân tài vào đảm
đương các chức vụ trong bộ máy hành chính nhà nước.
+ Xây dựng cơ chế kiểm tra, giám sát các cơ quan hành chính và đội ngũ cán bộ, công chức có hiệu quả.
+ Mở rộng diện và đối tượng áp dụng chế độ “hồi tỵ” để giảm bớt những tiêu cực
trong nền hành chính nhà nước.
- Ví dụ cụ thể (về chế độ “hồi tỵ”)
+ Dưới thời Minh Mạng, phép “hồi tỵ” có nội dung cơ bản là: (1) quy định người làm
quan không được nhậm chức ở quê quán, trú quán, quê mẹ, quê vợ; (2) những
người thân như: anh, em, cha, con, thầy, trò,… không được làm quan cùng một chỗ;
(3) đối với nhân viên hành chính: ai quê ở phủ, huyện nào cũng không được làm
việc tại cơ quan công quyền của phủ, huyện đó,… Vua Minh Mạng cho thực hiện
phép “hồi tỵ” nhằm mục đích đề phòng việc gây bè, kéo cánh, đặt tình cảm riêng lên
trên pháp luật, cản trở công việc chung của đất nước. Theo vua Minh Mạng, để bộ
máy hành chính hoạt động có hiệu quả thì phải có đội ngũ quan lại làm việc vô tư,
khách quan, không dùng quan hệ gia đình, người thân để nâng đỡ, lập bè phái
nhằm mục đích riêng. Những quy định trong chế độ “hồi tỵ” được áp dụng dưới triều
vua Minh Mệnh rất cụ thể, đối tượng, phạm vi áp dụng rộng đã góp phần làm cho bộ
máy hành chính được củng cố và các cơ quan hành chính hoạt động có hiệu lực, hiệu quả hơn.
+ Một vấn đề lớn đang đặt ra trong cải cách hành chính của Việt Nam hiện nay là:
tình trạng bè phái, gia đình, tư tưởng “một người làm quan, cả họ được nhờ”… đang
rất phổ biến trong các cơ quan hành chính nhà nước. Tình trạng này dẫn đến nhiều
hệ lụy tiêu cực, như: nâng đỡ, bao che cho nhau; đánh giá, khen thưởng, kỷ luật, đề
bạt cán bộ công chức thiếu khách quan, không dựa trên năng lực và kết quả làm
việc; nội bộ mất đoàn kết, không huy động được các thành viên trong tổ chức phấn
đấu vì mục tiêu chung; khiến cho niềm tin của người dân vào chính quyền suy
giảm,… Vì vậy, chúng ta cần nghiên cứu và áp dụng chế độ “hồi tỵ” ở phạm vi và đối
tượng rộng hơn để giảm bớt những tiêu cực trong bộ máy hành chính.
(*) Lưu ý: Học sinh trình bày quan điểm cá nhân. Bài làm trên chỉ mang tính tham khảo!
-------------------------------