Tài liệu môn Giải phẫu bệnh đại cương | Trường Đại học Đồng Tháp

GIAÛI PHAÃU BEÄNH ÑAÏI CÖÔNG
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 1
GIÔÙI THIEÄU VEÀ MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH
ÑOÂI DOØNG LÒCH SÖÛ PHAÙT TRIEÅN MOÂN GIAÛI PHAÃU BEÄNH
Theo nghóa roäng, giaûi phaãu beänh laø moân hoïc nghieân cöùu veà beänh taät, vaø yù nieäm veà beänh taät
thì khoâng ngöøng thay ñoåi trong suoát lòch söû phaùt trieån cuûa nhaân loaïi, keå töø khi con ngöôøi baét ñaàu
xuaát hieän treân maët ñaát naøy caùch ñaây nöûa trieäu naêm. Vaøo thuôû hoàng hoang, ngöôøi nguyeân thuyû tin
raèng beänh taät xaûy ra laø do con ngöôøi ñaõ phaïm phaûi caùc ñieàu caám kî, laøm phaät yù thaàn linh hoaëc bò
keû thuø truø eám... cho neân ñeå khoûi beänh thì phaûi xöng thuù toäi loãi, thöïc hieän moät soá nghi leã cuùng teá
hoaëc tröø taø naøo ñoù; coøn neáu chaúng may bò thöông trong khi saên baét thì chæ bieát chöõa baèng caùch
ñaép laù hoaëc le löôõi lieám laù ! p (Hình 1)
Hình 1: Ngöôøi nguyeân thuyû soáng trong hang ñoäng, khi bò thöông thì ñöôïc chöõa baèng caùch… lieám laùp!
Ngöôøi Ai caäp coå ñaïi ñaõ thöïc hieän haøng trieäu tröôøng hôïp öôùp xaùc maø trong ñoù, caùc noäi taïng
ñeàu ñöôïc laáy ra khoûi cô theå ngöôøi cheát, nhöng khoâng coù baát kyø ghi chuù naøo veà quaù trình thöïc hieän
vieäc ñoù ñöôïc löu laïi. Ngöôøi Hy laïp coå ñaïi cuõng khoâng coù yù nieäm naøo roõ reät hôn veà nguyeân nhaân vaø cô cheá phaùt si h
n beänh taät, ngoaøi moät vaøi quan saùt giaûn ñôn veà caùc veát thöông vaø u böôùu.
Moät thaày thuoác Hy laïp coå ñaïi ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhaát coù teâ
n laø Hippocrates, ñöôïc xem laø
oâng toå cuûa Taây Y; oâng sinh vaøo naêm 460 tröôùc Coâng nguyeân (Tr CN) taïi ñaûo Cos, vuøng Tieåu AÙ.
Hippocrates tin raèng con ngöôøi ñöôïc taïo thaønh töø 4 yeáu toá laø khí, nöôùc, löûa, vaø ñaát, töông öùng vôùi
4 loaïi theå dòch trong ngöôøi laø maùu, chaát nhaày, maät vaøng vaø maät ñen; beänh taät laø do söï maát caân
baèng cuûa 4 loaïi theå dòch naøy vaø coù taùc ñoäng leân toaøn theå con ngöôøi chöù khoâng rieâng ôû moät cô
quan naøo. Laø ngöôøi theo chuû nghóa kinh nghieäm, oâng luoân yeâu caàu caùc hoïc troø phaûi ñaëc bieät chuù
troïng ñeán khaâu hoûi beänh vaø thaêm khaùm beänh nhaân ñeå coù bieän phaùp chöõa trò thích hôïp. (Hình 2)
Hình 2: Hippocrates ñang chöõa beänh dòch haïch taïi thaønh Athens; moät maûnh giaáy coùi ñöôïc vieát vaøo naêm 275
sau coâng nguyeân, ghi laïi lôøi theà Hippocrates.
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 2
Trong ñieàu trò, oâng thöïc hieän ñöôïc moät soá thuû thuaät ngoaïi khoa nhö xöû trí veát thöông, naén
xöông gaõy, trích maùu, taåy xoå vaø baøo cheá moät soá thuoác coù nguoàn goác töø khoaùng chaát, thaûo moäc vaø
ñoäng vaät. Dó nhieân vôùi caùch luaän beänh vaø phöông tieän ñieàu trò nhö vaäy thì coù leõ khoâng coù maáy
beänh ñöôïc chöõa khoûi, nhö oâng ñaõ thöøa nhaän: “Moät thaày thuoác chaân chính chæ ñoâi khi chöõa khoûi
beänh, thöôøng laøm bôùt beänh nhöng luoân bieát an uûi beänh nhaân”. OÂng noåi tieáng laø ngöôøi ñaõ thieát ñònh
caùc nguyeân taéc veà y ñöùc maø ngaøy nay vaãn coøn ñöôïc bieát ñeán döôùi teân goïi “Lôøi theà Hippocrates”.
OÂng maát naêm 377 Tr CN.
Sau Hippocrates, trieát gia Hy laïp Platon (428-348 Tr CN) trong taùc phaåm “Ñoái thoaïi” cuûa
mình, cuõng tin con ngöôøi ñöôïc taïo thaønh töø löûa, nöôùc, ñaát vaø khí nhöng theo oâng, khí môùi laø yeáu
toá chính laøm cho caùc boä phaän hoaït ñoäng vaø taïo ra söï soáng.
Trieát gia Aristotle (38 -
4 322 Tr CN), coù tinh
thaàn thöïc nghieäm hôn nhöng do vieäc moå xaùc ngöôøi
bò caám neân ñaõ döïa vaøo caùc phaãu tích ñoäng vaät ñeå
suy dieãn sang ngöôøi, chaúng haïn oâng cho raèng tim
ngöôøi coù 3 buoàng! Nöûa theá kyû sau ñoù taïi Alexandrie
cuûa Ai caäp, Heùrophile vaø Erasistrate laø nhöõng ngöôøi
ñaàu tieân daùm lieàu thöïc hieän phaãu tích treân ngöôøi ñeå
nghieân cöùu vaø ñaõ ñính chính caùc keát luaän sai laàm
cuûa Aristotle; hai oâng ñaït ñöôïc nhieàu thaønh quaû
ñaùng keå trong laõnh vöïc giaûi phaãu hoïc nhöng raát tieác
khoâng ñöôïc caùc ñoàng nghieäp quan taâm chuù yù. (Hình 3)
Hình 3: Heùrophile ñang moå xaùc.
Ñeán ñaàu theá kyû I, moät hoïc giaû La maõ teân
Cornelius Celsus (25 Tr CN-50 sau CN), ñaõ bieân
soaïn nhieàu saùch veà ñuû moïi laõnh vöïc nhö noâng
nghieäp, tu töø hoïc, binh phaùp vaø y hoïc. Trong boä
saùch “Veà y hoïc” (De medicina), oâng phaân bieät beänh
taät thaønh 3 nhoùm tuyø theo caùch chöõa trò baèng cheá
ñoä aên, thuoác hoaëc phaãu thuaät; oâng ñaõ moâ taû trieäu
chöùng cuûa moät soá beänh tim, taâm thaàn vaø ñaëc bieät
ñaõ ghi nhaän ñaày ñuû 4 trieäu chöùng cuûa hieän töôïng
vieâm laø söng, noùng, ñoû vaø ñau. (Hình 4)
Hình 4: Cornelius Celsus.
Böôùc sang theá kyû II, moät thaày thuoác La maõ
khaùc teân Claudius Galen (130-200), laø ngöôøi phuï
traùch chaêm soùc söùc khoeû cho caùc voõ só giaùc ñaáu,
nhôø vaäy coù ñieàu kieän quan saùt moät soá loaïi toån
thöông. OÂng cho raèng beänh taät xuaát phaùt töø toån
thöông cuûa moät cô quan, moät taïng naøo ñoù; nhöng
vaãn giöõ laïi quan nieäm roái loaïn theå dòch cuûa
Hippocrates. OÂng vieát raát nhieàu saùch nghieân cöùu veà
giaûi phaãu hoïc, sinh lyù hoïc, dinh döôõng hoïc, trieát
hoïc. OÂng coù nhieàu ngöôøi haâm moä trong ñoù coù
Hoaøng ñeá La maõ Marcus Aurelius, ngöôøi ñaõ khen
ngôïi oâng laø baäc nhaát cuûa caùc thaày thuoác vaø trieát gia. (Hình 5 vaø 6)
Hình 5: Claudius Galen.
Do ñaït ñöôïc uy tín quaù lôùn nhö vaäy neân caùc saùch giaûi phaãu hoïc cuûa oâng ñaõ ñöôïc xem laø
chaân lyù vaø ñöôïc söû duïng trong giaûng daïy y khoa suoát haøng ngaøn naêm, ñeán taän theá kyû thöù XVI;
maëc duø caùc moâ taû veà giaûi phaãu ngöôøi cuûa oâng chöùa ñöïng nhieàu sai laàm do döïa chuû yeáu vaøo caùc
cuoäc phaãu tích treân heo, deâ, vöôïn, voi.
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 3
Hình 6: Galen ñang moå heo, giaûng daïy moân sinh, höôùng daãn thuït thaùo beänh nhaân. Saùch cuûa Galen ñaõ ñöôïc
duøng trong suoát thôøi kyø trung coå.
Trong thôøi kyø Trung coå (theá kyû V-XV), y hoïc vaø trieát hoïc thöôøng troän laãn vôùi nhau. Vieäc chaån
ñoaùn vaø ñieàu trò beänh khoâng coù thay ñoåi ñaùng keå, phaãu tích treân ngöôøi vaãn bò caám kî; tuy nhieân
cuõng co ùmoät soá tieán boä caàn phaûi ghi nhaän nhö vieäc thaønh laäp caùc beänh vieän töø theá kyû IV, khôûi ñaàu
taïi Syri roài lan roäng khaép Ñeá quoác Byzantin; söï ra ñôøi cuûa caùc tröôøng ñaïi hoïc y khoa töø theá kyû XII,
baét ñaàu taïi YÙ v ø
a sau ñoù laø Taây ban nha, Anh vaø Phaùp .
Ñeán theá kyû XVI, baét ñaàu thôøi kyø Phuïc höng, hoaït ñoäng ngheä thuaät vaø nghieân cöùu khoa hoïc
keå caû y hoïc hoài sinh maïnh meõ. Moät ngöôøi Haø lan teân Andreas Vesalius (1514-1564), sau khi toát
nghieäp Ñaïi hoïc Y khoa Padua YÙ, ñaõ ñöôïc giöõ laïi laøm Giaùo sö veà giaûi phaãu hoïc. Sau nhieàu naêm
phaãu tích tæ mæ xaùc cheát, oâng cho xuaát baûn vaøo naêm 1543 boä saùch “Veà caáu taïo cô theå ngöôøi” (De
humani corporis fabrica); trong ñoù ñaõ söûa laïi caùc sai laàm cuûa Galen. Vesalius ñöôïc xem laø cha ñeû
cuûa moân giaûi phaãu hoïc. (Hình 7)
Hình 7: Andreas Vesalius, taùc giaû cuûa boä saùch “Veà caáu taïo cô theå ngöôøi”.
Giovani Batista Morgagni (1685-1771), moät thaày thuoác ngöôøi YÙ, ñöôïc xem laø ngöôøi khai sinh ra
moân hoïc giaûi phaãu beänh. Toång keát kinh nghieäm moät ñôøi laøm vieäc, naêm 79 tuoåi, oâng cho xuaát baûn
cuoán saùch “Veà vò trí vaø nguyeân nhaân cuûa beänh taät, nghieân cöùu baèng giaûi phaãu hoïc” (De sedibus,
et causis Morborum per anatomen indagatis) trong ñoù trình baøy keát quaû phaãu tích 700 tröôøng hôïp
töû vong. Theo oâng, moïi beänh taät laø beänh lyù cuûa cô quan; ôû moãi beänh nhaân, beänh seõ coù vò trí ôû
nhöõng cô quan khaùc nhau. OÂng ñaõ phaân tích tæ mæ moái lieân heä giöõa caùc trieäu chöùng laâm saøng cuûa
töøng beänh nhaân vôùi toån thöông ñaïi theå quan saùt ñöôïc treân cô quan. Ñaây thöïc söï laø moät tieán boä
trong nghieân cöùu veà beänh taät, nhöng do söï hieåu bieát veà sinh lyù hoïc thôøi ñoù coøn nhieàu haïn cheá neân
oâng vaãn khoâng lyù giaûi ñöôïc vì sao beänh lyù cuûa cô quan naøy laïi coù theå taùc ñoäng ñeán moät cô quan
khaùc trong cô theå. (Hình 8)
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 4
Hình 8: Giovani Baptista Morgagni vaø cuoán saùch
“Veà vò trí vaø nguyeân nhaân cuûa beänh taät, nghieân cöùu baèng giaûi phaãu hoïc”.
Nhaø giaûi phaãu beänh xuaát saéc tieáp theo laø Giaùo sö Karl Rokitansky (1804-1874), ngöôøi Tieäp
khaéc, laøm taïi Beänh vieän ña khoa thuû ñoâ Vieân cuûa nöôùc AÙo. Ñöôïc chính quyeàn boå nhieäm laøm ngöôøi
moå khaùm nghieäm töû thi cho taát caû caùc tröôøng hôïp töû vong, oâng ñaõ thöïc hieän ñöôïc toång coäng
30.000 tröôøng hôïp (trung bình moãi ngaøy 2 tröôøng hôïp trong suoát 45 naêm!). Cuøng vôùi ñoàng nghieäp
laø Giaùo sö noäi khoa Joseph Skoda, oâng ñaõ ñoái chieáu laâm saøng vôùi giaûi phaãu beänh vaø ñuùc keát
thaønh moät boä saùch beänh hoïc goàm 3 taäp. Thöïc ra, caû hai oâng ñeàu khoâng hieåu bieát ñích xaùc veà
nguyeân nhaân gaây beänh vaø cô cheá beänh sinh, vaãn tin theo thuyeát roái loaïn theå dòch töø thôøi
Hippocrates, vaø nhö vaäy vieäc ñieàu trò khoâng thöïc söï hieäu quaû; bôûi theá Giaùo sö Skoda thöôøng noùi
vôùi sinh vieân raèng: “Chaån ñoaùn môùi laø taát caû, coøn ñieàu trò thì haõy queân ñi”. (Hình 9)
Hình 9: Giaùo sö Karl Rokitansky vaø giaùo sö Joseph Skoda.
Rudolf Virchow (1821-1902), Giaùo sö beänh hoïc taïi Berlin, Ñöùc; tuy voùc daùng nhoû beù nhöng
laïi laø moät nhaø nghieân cöùu beänh hoïc lôùn nhaát cuûa moïi thôøi ñaïi. Cuoán “Beänh hoïc teá baøo” do oâng
vieát naêm 1858 ñöôïc xem laø cô sôû cuûa moân giaûi phaãu beänh hieän ñaïi; trong ñoù oâng ñaõ moâ taû ñaày
ñuû caùc hình thaùi toån thöông cô baûn nhö phì ñaïi, taêng saûn, chuyeån saûn, phaûn öùng vieâm, nhoài maùu,
u (Hình 10). Theo oâng, nguoàn goác cuûa moïi beänh taät ñeàu xuaát phaùt töø caùc hoaït ñoäng baát thöôøng
cuûa teá baøo. Nhö vaäy vôùi Virchow, söï hieåu bieát veà beänh taät ñaõ tieán theâm moät böôùc, töø caùc toån
thöông cô quan sang toån thöông ôû möùc ñoä teá baøo. OÂng coù nhieàu hoïc troø gioûi, trong ñoù phaûi keå
ñeán Julius Cohnheim (1839-1884), laø ngöôøi ñaõ coù caùc nghieân cöùu saâu veà phaûn öùng vieâm vaø laø
ngöôøi ñaàu tieân phaùt hieän ra hieän töôïng xuyeân maïch. (Hình 11)
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 5
Hình 10: Giaùo sö Rudolf Virchow vaø cuoán saùch “Beänh hoïc teá baøo”. Hình 11: Giaùo sö Julius Cohnheim.
Trong thôøi ñaïi cuûa Virchow, caùc thaày thuoác vaãn chöa
hieåu bieát nhieàu veà khaû naêng gaây beänh cuûa caùc vi sinh vaät; vaø
Louis Pasteur (1843-1910), tuy xuaát thaân laø moät nhaø hoaù
hoïc, laïi chính laø ngöôøi ñaõ taïo ra moät cuoäc caùch maïng trong
nghieân cöùu beänh hoïc. Qua vieäc giaûi quyeát thaønh coâng nhieàu
beänh khaùc nhau nhö beänh taèm gai, beänh than ôû cöøu, beänh
choù daïi; oâng laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ chöùng minh coù theå duøng
phöông phaùp thöïc nghieäm ñeå tìm ra nguyeân nhaân phaùt sinh
dòch beänh vaø töø ñoù coù caùc bieän phaùp phoøng choáng thích hôïp.
Töø giöõa theá kyû XX, nghieân cöùu beänh taät ñaõ tieán sang
möùc ñoä phaân töû, baét ñaàu vôùi vieäc tìm ra nguyeân nhaân caùc
beänh roái loaïn chuyeån hoaù baåm sinh. Con ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc
nhöõng thaønh töïu heát söùc to lôùn trong vieäc tìm hieåu baûn chaát
beänh taät, nguyeân nhaân gaây beänh vaø cô cheá beänh sinh.
Hình 12: Louis Pasteur.
Döï aùn giaûi maõ boä gen ngöôøi (human genome project) - moät döï aùn ña quoác gia, khôûi söï töø
1987 vaø keát thuùc vaøo 2003, ñaõ giaûi maõ xong toaøn boä 20.500 gen cuûa boä gen ngöôøi; moät döï aùn
khaùc cuõng ñang ñöôïc tieán haønh nhaèm laäp neân thö vieän caùc protein ngöôøi (proteomics), xaùc ñònh
maïng löôùi töông taùc giöõa caùc protein trong teá baøo. Tham voïng cuûa caùc nhaø khoa hoïc - nhö ñaõ
ñöôïc dieãn taû trong moät boä phim khoa hoïc vieãn töôûng mang teân Gattaca (1997) (Hình 13) - laø chæ
vôùi moät gioït maùu laáy töø cô theå beänh nhaân, ñaõ coù theå xaùc ñònh ñöôïc gen naøo coù caáu truùc vaø chöùc
chöùc naêng bò roái loaïn, protein naøo bò hö hoûng, töø ñoù coù bieän phaùp ñieàu trò ñaëc hieäu ngay taïi phaân
töû ñích naøy (targeted therapy).
Hình 13: Phim khoa hoïc vieãn töôûng Gattaca (1997).
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 6
Sang theá kyû XXI, con ngöôøi böôùc vaøo thôøi ñaïi toaøn caàu hoaù vôùi nhöõng tieán boä vöôït baäc
trong moïi laõnh vöïc nhö khoa hoïc, y teá, xaõ hoäi vaø truyeàn thoâng...; theá nhöng, trong moät theá giôùi
tieâu thuï eâ heà cuûa caûi vaät chaát nhö ngaøy hoâm nay, con ngöôøi laïi caûm thaáy coâ ñôn vaø khoâng haïnh
phuùc hôn cha anh cuûa hoï. Söï buøng noå caùc loaïi dòch beänh môùi (AIDS, cuùm gia caàm, SARS), vaán
naïn oâ nhieãm moâi tröôøng, söï noùng leân cuûa traùi ñaát, hoá saâu ngaên caùch giaøu ngheøo, caùc laøn soùng di
daân, caùc cuoäc chieán tranh lôùn nhoû, naïn khuûng boá... caøng laøm cho con ngöôøi cuûa thôøi “haäu hieän
ñaïi” naøy caûm thaáy khoâng “khoeû”, meät moûi, baát an! Ngöôøi ta ñang quay trôû laïi vôùi quan nieäm beänh
taät laø roái loaïn taùc ñoäng leân toaøn theå con ngöôøi vaø nhaän ra phaàn lôùn beänh taät cuûa con ngöôøi laø do
loái soáng; chaúng haïn beänh khí pheá thuõng, ung thö phoåi laø do huùt thuoác laù, xô gan do uoáng quaù
nhieàu röôïu, cao huyeát aùp do cuoäc soáng quaù nhieàu “xì treùt”, beùo phì do aên quaù nhieàu thöùc aên
McDonald, gaø raùn Kentucky... Chính vì theá, Toå chöùc Y teá Theá giôùi ñaõ nhaán maïnh raèng ñeå coù söùc
khoeû vaø khoâng beänh taät thì phaûi coù söï thoaûi maùi, khoâng chæ veà theå chaát maø caû veà tinh thaàn vaø xaõ hoäi.
I. ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI GIAÛI PHAÃU BEÄNH HOÏC
Giaûi phaãu beänh hoïc, coøn goïi laø beänh hoïc, laø moân hoïc nghieân cöùu veà caùc toån thöông cuûa
teá baøo, moâ vaø caùc cô quan trong caùc traïng thaùi beänh lyù khaùc nhau.
Caùc toån thöông cuûa cô quan quan saùt ñöôïc baèng maét traàn ñöôïc goïi laø caùc toån thöông ñaïi
theå. Toån thöông cuûa moâ vaø teá baøo chæ coù theå quan saùt ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc hoaëc
kính hieån vi ñieän töû, neân ñöôïc goïi laø toån thöông vi theå vaø sieâu vi theå.
Theo truyeàn thoáng, moân giaûi phaãu beänh ñöôïc chia thaønh 2 phaàn:
- Giaûi phaãu beänh ñaïi cöông, nghieân cöùu veà caùc toån thöông cô baûn cuûa teá baøo vaø moâ, laø cô
sôû chung cho moïi loaïi beänh lyù cuûa caùc cô quan vaø caùc heä thoáng khaùc nhau. Thí duï phaûn öùng
vieâm caáp laø moät toån thöông cô baûn, cô sôû chung cuûa vieâm ruoät thöøa caáp, vieâm phoåi thuøy...
- Giaûi phaãu beänh chuyeân bieät, nghieân cöùu veà caùc beänh lyù rieâng bieät cuûa töøng cô quan hoaëc
heä thoáng. Thí duï nhö beänh lyù phoåi, beänh lyù da...
Tuy nhieân, muïc ñích toái haäu cuûa moân giaûi phaãu beänh khoâng chæ ñôn thuaàn moâ taû toån
thöông. Traùi laïi, thoâng qua vieäc phaân tích caùc hình thaùi toån thöông, noù tìm hieåu veà nguyeân nhaân
gaây beänh, giaûi thích cô cheá beänh sinh vaø caùc roái loaïn chöùc naêng do toån thöông gaây ra ñeå goùp
phaàn vaøo vieäc chaån ñoaùn, ñieàu trò vaø phoøng traùnh beänh. Vì vaäy, noäi dung cô baûn cuûa moân giaûi
phaãu beänh goàm coù 4 maët: nguyeân nhaân gaây beänh, cô cheá beänh sinh, hình thaùi toån thöông vaø caùc
bieåu hieän laâm saøng lieân quan vôùi toån thöông.
II. VAÄT LIEÄU NGHIEÂN CÖÙU CUÛA GIAÛI PHAÃU BEÄNH HOÏC
Caùc vaät lieäu nghieân cöùu cuûa giaûi phaãu beänh hoïc goàm nhieàu loaïi:
1. Töû thieát: laø thi theå hoaëc
nhöõng maãu moâ ñöôïc laáy töø beänh
nhaân ñaõ cheát. Giaûi phaãu töû thi giuùp
xaùc ñònh nguyeân nhaân gaây cheát,
kieåm nghieäm caùc chaån ñoaùn laâm
saøng nhaèm ruùt kinh nghieäm ñeå naâng
cao chaát löôïng chaån ñoaùn vaø ñieàu trò
beänh. Caùc nghieân cöùu gaàn ñaây taïi
Myõ cho thaáy coù ñeán 30% chaån ñoaùn
laâm saøng ñaõ khoâng ñöôïc xaùc nhaän
treân töû thieát; chính vì vaäy maø ôû caù
vieän giaûi phaãu beänh hoaëc caùc saùch Hình 14: Töû thieát 1 ca treû sô sinh töû vong vì suy hoâ haáp thaáy
giaûi phaãu beänh thöôøng coù ñeà caâu nguyeân nhaân laø do thoaùt vò cô hoaønh baåm sinh traùi khieán daï daøy
“Mortui vivos docet” (ngöôøi cheát daïy vaø ruoät loït vaøo loàng ngöïc gaây cheøn eùp.
ngöôøi soáng) (Hình 14).
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 7
2. Sinh thieát: laø caùc maãu moâ ñöôïc laáy töø ngöôøi soáng nhaèm phuïc vuï cho coâng taùc chaån
ñoaùn vaø ñieàu trò. Caùc maãu moâ coù theå ñöôïc laáy ra theo nhieàu caùch (Hình 15):
- Phaãu thieát: moät maãu moâ, moät phaàn hoaëc toaøn boä moät cô quan bò beänh ñöôïc laáy ra baèng
phaãu thuaät. Thí duï: moät phaàn haïch coå, toaøn boä daï daøy, moät thuøy tuyeán giaùp.
- Sinh thieát qua noäi soi: nhôø oáng noäi soi, coù theå duøng kìm keïp caét moät maãu moâ nhoû naèm
saâu trong ñöôøng tieâu hoaù, ñöôøng hoâ haáp hoaëc tieát nieäu.
- Sinh thieát baèng kim: nhôø caùc loaïi kim ñaëc bieät, coù theå laáy ñöôïc moät maãu nhoû moâ gan,
thaän, maøng phoåi hoaëc tuûy xöông...
Hình 15: Sinh thieát polyùp ñaïi traøng qua noäi soi (A); sinh thieát choïc huùt baèng kim nhoû (B).
Moät loaïi vaät lieäu khaùc coù theå laáy ra töø ngöôøi soáng ñeå khaûo saùt laø caùc loaïi teá baøo coù trong
dòch cô theå (dòch maøng phoåi, dòch maøng buïng, nöôùc tieåu), hoaëc caùc teá baøo bong troùc töï nhieân töø
caùc loaïi bieåu moâ phuû (bieåu moâ phuû aâm ñaïo-coå töû cung, bieåu moâ pheá quaûn). Coù theå duøng moät soá
loaïi duïng cuï nhö que goã, caây choåi ñeå laøm taêng soá löôïng teá baøo bong ra. Ngoaøi ra, ta cuõng coù theå
huùt ñöôïc caùc teá baøo cuûa baát kyø cô quan naøo trong cô theå nhôø vaøo moät kim nhoû (côõ 23-24), goïi laø
phöông phaùp sinh thieát choïc huùt baèng kim nhoû (fine needle aspiration biopsy - FNA ) B .
3. Vaät lieäu thöïc nghieäm: xaây döïng treân suùc vaät caùc moâ hình beänh taät töông töï caùc beänh lyù
cuûa ngöôøi, ñeå khaûo saùt caùc hình thaùi toån thöông vaø caùc roái loaïn chöùc naêng keøm theo; ñaët cô sôû
cho vieäc tìm hieåu nguyeân nhaân gaây beänh, cô cheá beänh sinh, dieãn tieán cuûa beänh, vaø thöû nghieäm
caùc phöông phaùp ñieàu trò môùi (Hình 16).
Hình 16: Cho da chuoät tieáp xuùc vôùi benzanthracene (A); Sau 28 tuaàn,
xuaát hieän caùc oå carcinoâm teá baøo gai (B).
III. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU CUÛA GIAÛI PHAÃU BEÄNH
1. Quan saùt ñaïi theå: nghieân cöùu baèng maét traàn taát caû nhöõng ñaëc ñieåm hình thaùi (nhö kích
thöôùc, maàu saéc, maät ñoä, giôùi haïn, voû bao...) cuûa moät cô quan beänh lyù.
2. Quan saùt vi theå vaø sieâu vi theå: nghieân cöùu caùc toån thöông cuûa teá baøo vaø moâ döôùi kính
hieån vi quang hoïc hoaëc kính hieån vi ñieän töû. Ñeå quan saùt ñöôïc döôùi kính hieån vi quang hoïc, maãu
GIÔÙI THIEÄU MOÂN HOÏC GIAÛI PHAÃU BEÄNH 8
moâ phaûi ñöôïc coá ñònh, caét moûng 5µm vaø nhuoäm maàu, thôøi gian chuaån bò maát khoaûng 3-4 ngaøy.
Quan saùt sieâu vi theå ñoøi hoûi maãu moâ phaûi ñöôïc caét moûng ñeán 0,1µm, thôøi gian chuaån bò maát
haøng thaùng do ñoù ít coù tính öùng duïng trong chaån ñoaùn giaûi phaãu beänh thöôøng ngaøy, chuû yeáu
phuïc vuï cho nghieân cöùu.
Phöông phaùp nhuoäm thöôøng quy trong caùc laboâ giaûi phaãu beänh laø phöông phaùp nhuoäm
Hematoxylin-Eosin: teá baøo seõ coù nhaân baét maøu tím coøn baøo töông thì baét maøu hoàng (Hình 17A).
Trong moät soá tröôøng hôïp, coù theå duøng theâm caùc phöông phaùp nhuoäm ñaëc bieät (coøn goïi laø
nhuoäm hoaù moâ) ñeå xaùc ñònh moät soá caáu truùc cuûa teá baøo vaø moâ döïa vaøo aùi tính ñaëc bieät cuûa
chuùng ñoái vôùi moät soá loaïi phaåm nhuoäm naøo ñoù. Thí du:ï nhuoäm Fontana giuùp phaùt hieän haéc toá
melanin, nhuoäm PAS ñeå phaùt hieän glycogen vaø chaát nhaày, nhuoäm Trichrome ñeå thaáy roõ sôïi
collagen...(Hình 17B vaø 17C)
Hình 17: Nieâm maïc ñaïi traøng nhuoäm Hematoxylin-Eosin (A); nhuoäm Trichrome, thaáy roõ maøng ñaùy baét maøu
xanh döông (B); nhuoäm PAS (periodic acid-Schiff), gioït chaát nhaày cuûa teá baøo ñaøi baét maàu hoàng (C . )
Gaàn ñaây, haàu heát caùc phöông phaùp nhuoäm ñaëc bieät ñaõ ñuôïc thay baèng nhuoäm hoaù moâ
mieãn dòch coù tính ñaëc hieäu hôn. Döïa vaøo phaûn öùng keát hôïp khaùng nguyeân-khaùng theå, coù theå
phaùt hieän baát kyø protein naøo cuûa teá baøo vaø moâ caàn tìm mieãn sao coù khaùng theå töông öùng. Vò trí
keát hôïp khaùng nguyeân-khaùng theå ñöôïc hieån thò nhôø caùc hoaù chaát, quan saùt döôùi kính hieån vi
quang hoïc vôùi aùnh saùng thöôøng hoaëc aùnh saùng ñôn saéc. (Xem baøi kyõ thuaät moâ hoïc)
Ngoaøi ra, caùc kyõ thuaät öùng
duïng sinh hoïc phaân töû nhö kyõ
thuaät lai gheùp taïi choã phaùt huyønh quang (flu orescence in situ
hybridization - FISH), phaûn öùng chuoãi polymerase (polymerase
chain reaction - PCR), v.v. cuõng
ñang töøng böôùc ñöôïc ñöa vaøo söû
duïng trong laboâ giaûi phaãu beänh
nhaèm phuïc vuï cho coâng taùc chaån Hình 18: Kyõ thuaät FISH cho thaáy coù söï khuyeách ñaïi gen HER2/neu
ñoaùn; caùc kyõ thuaät naøy tuy coù ño leân gaáp 3 laàn (bieåu hieän baèng caùc ñoám ñoû trong nhaân) ôû caùc teá
chính xaùc cao nhöng chi phí cuõng
baøo carcinoâm tuyeán vuù (B) so vôùi teá baøo bieåu moâ oáng tuyeán vuù
cao khoâng keùm! (Hình 18). bình thöôøng (A). 3. Ñoái chieá
u laâm saøng-giaûi phaãu beän h
Laø hoaït ñoäng phoái hôïp thöôøng xuyeân caàn phaûi coù giöõa caùc baùc só laâm saøng, baùc só giaûi
phaãu beänh vaø caùc baùc só thuoäc caùc khoa caän laâm saøng khaùc nhö X-quang, sieâu aâm; ñeå coù ñöôïc
chaån ñoaùn chính xaùc vaø ñieàu trò ñuùng ñaén, cuõng nhö ñeå ruùt kinh nghieäm ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp beänh nhaân töû vong.
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊN 9 BAÛN
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊN BAÛN Muïc tieâu:
1. Lieät keâ caùc khaâu trong quy trình laøm tieâu baûn giaûi phaãu beänh vaø neâu yù nghóa cuûa töøng khaâu.
2. Lieät keâ caùc böôùc cuûa khaâu xöû lyù moâ.
3. Lieät keâ caùc böôùc cuûa khaâu nhuoäm. Neâu söï khaùc bieät giöõa nhuoäm thöôøng quy vaø nhuoäm ña bieät.
Kyõ thuaät moâ beänh hoïc (histopathological techniques) thöïc ra cuõng chæ laø kyõ thuaät moâ
hoïc, nhöng ñöôïc söû duïng nhaèm muïc tieâu chaån ñoaùn beänh. Sau gaàn 150 naêm phaùt trieån, khoái
löôïng taøi lieäu tích luõy ñöôïc veà caùc kyõ thuaät moâ beänh hoïc laø raát lôùn vaø phong phuù. Vôùi caùi nhìn
thöïc tieãn, ôû ñaây chæ trình baøy nhöõng kyõ thuaät hieän ñang ñöôïc söû duïng trong caùc laboâ giaûi phaãu
beänh taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh. Nhìn chung, quy trình töø luùc tieáp nhaän beänh phaåm ñeán khi coù
ñöôïc tieâu baûn giaûi phaãu beänh keùo daøi khoaûng 3-4 ngaøy, goàm nhieàu khaâu noái tieáp nhau: caét loïc
beänh phaåm, coá ñònh (khöû canxi neáu caàn), xöû lyù moâ (k ö
h û nöôùc, laøm trong, thaám paraffin, ñuùc
bloác), caét moûng, nhuoäm vaø daùn lamen. Rieâng trong tröôøng hôïp caét laïnh ñeå coù chaån ñoaùn töùc thì,
beänh phaåm sau khi caét loïc seõ ñuôïc laøm ñoâng laïnh, caét moûng, nhuoäm vaø daùn lamen. (Hình 1)
Hình 1: Sô ñoà toång quaùt quy trình laøm tieâu baûn giaûi phaãu beänh
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 0 BAÛN
I. CAÉT LOÏC VAØ COÁ ÑÒNH BEÄNH PHAÅM (dissection & fixation)
Caùc beänh phaåm ñöôïc gôûi ñeán laboâ giaûi phaãu beänh coù theå laø 1 maãu moâ, 1 phaàn hoaëc
toaøn boä 1 cô quan ñöôïc laáy ra töø cô theå ngöôøi soáng (sinh thieát) hoaëc töû thi (töû thieát).
Caùc teá baøo vaø moâ laáy ra töø cô theå seõ nhanh choùng bò phaân raõ döôùi taùc ñoäng cuûa enzym
tieâu theå coù saün trong teá baøo hoaëc do caùc vi sinh vaät töø ngoaøi taán coâng vaøo. Chính vì vaäy, beänh
phaåm caàn ñöôïc coá ñònh ngay laäp töùc - noùi caùch khaùc laø gieát cheát noù - nhaèm giöõ nguyeân ñöôïc
hình thaùi cuûa teá baøo vaø moâ gioáng nhö luùc coøn soáng beân trong cô theå, baûo toàn ñöôïc caáu truùc
phaân töû cuûa teá baøo vaø moâ (nhaát laø caùc phaân töû protein), ñeå coù theå chaån ñoaùn ñuùng beänh lyù vaø
thöïc hieän thaønh coâng kyõ thuaät hoaù moâ mieãn dòch veà sau khi caàn thieát. Khaâu coá ñònh laø khaâu
quyeát ñònh nhaát trong toaøn boä quy trình, moät beänh phaåm coá ñònh toài seõ khieán vieäc chaån ñoaùn
hình thaùi vi theå trôû thaønh baát khaû thi, khoâng suûa chöõa ñöôïc.
Beänh phaåm coù theå ñöôïc coá ñònh baèng caùc taùc nhaân vaät lyù (nhieät, vi soùng, phôi khoâ, ñoâng
khoâ) hoaëc hoaù hoïc (dung dòch coá ñònh). Caùc dung dòch coá ñònh thöôøng ñöôïc chuoäng hôn, goàm
nhieàu loaïi khaùc nhau nhö formaldehyde (formol), Bouin-Hollande, ethanol, methanol, acetone,
acid acetic,... Trong ñoù, dung dòch formol trung tính 10% laø loaïi ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát vì reû
tieàn, coù tính oån ñònh, laøm cöùng moâ nhöng ít gaây co ruùt, phuø hôïp vôùi haàu heát caùc phöông phaùp
nhuoäm ñaëc bieät sau naøy.
Coâng thöùc pha cheá formol trung tính 10% (pH ≈ 6,8): formaldehyde 40% (HCHO): 100ml;
nöôùc caát: 900ml; sodium phosphat monobasic (NaH2PO4): 4g; sodium phosphat dibasic (Na2HPO4): 6,5g.
Dung dòch formaldehyde 40% coù pH khoaûng 3-3,5, phaûi theâm 2 loaïi muoái treân ñeå naâng
pH leân 6,8. Toác ñoä xuyeân thaám cuûa formol 10% vaøo maãu moâ chæ vaøo khoaûng 1mm/giôø; vì vaäy ñeå
ñaûm baûo coá ñònh toát, maãu moâ phaûi coù ñoä daày khoâng quaù 5mm, theå tích dung dòch coá ñònh nhieàu
gaáp 20 laàn theå tích maãu moâ vaø thôøi gian coá ñònh töø 12-24 giôø, ôû nhieät ñoä phoøng .
Neáu beänh phaåm laø maãu sinh thieát nhoû, ñeå vaøo trong caùt xeùt nhöïa vaø cho ngay vaøo dung
dòch coá ñònh; ñoái vôùi caùc beänh phaåm coù kích thöôùc lôùn, caàn phaûi tieán haønh caét loïc thaønh nhöõng
mieáng coù ñoä daøy 5mm, chieàu daøi moãi caïnh khoâng quaù 2cm roài môùi cho vaøo caùt xeùt. Vieäc caét loïc
seõ coù nhöõng thay ñoåi khaùc bieät tuyø theo töøng loaïi moâ-cô quan vaø beänh lyù keøm theo, caàn tuaân thuû
caùc chæ daãn trong caåm nang caét loïc. (Hình 2)
Hình 2: Maãu sinh thieát nhoû, ñeå vaøo caùt xeùt vaø cho ngay vaøo dung dòch coá ñònh (A); Beänh phaåm ung thö vuù coù
kích thöôùc lôùn (B), caàn caét loïc thaønh mieáng moûng 4-5mm, moãi caïnh 2cm roài môùi cho vaøo caùt xeùt (C ,D ,E ,F).
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 1 BAÛN
II. KHÖÛ CANXI (decalcification)
Khaâu naøy ñöôïc theâm vaøo quy trình khi beänh phaåm coù chöùa muoái canxi nhö xöông, suïn,
raêng, moät soá loaïi u... ñeå traùnh khoù khaên trong khaâu caét moûn
g do maãu moâ quaù cöùng. Canxi
thöôøng ñöôïc khöû baèng caùc loaïi dung dòch acid khaùc nhau nhö acid nitric 5% (HNO3), acid formic
6% (HCOOH), acid trichloroacetic 28% (C2Cl3HO2), acid chlohydric 4-8% (HCl)... Thöïc ra, khoâng
coù 1 chaát khöû canxi naøo hoaøn haûo; loaïi acid ñöôïc choïn coù theå thay ñoåi tuyø töøng laboâ nhöng phaûi
luoân ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu: laáy heát canxi maø khoâng laøm hö maãu moâ vaø khoâng aûnh höôûng ñeán
chaát löôïng cuûa khaâu nhuoäm tieáp sau ñoù.
Ñeå tieán haønh, beänh phaåm ñöôïc caét loïc thaønh caùc maûnh daøy 4-5mm, coá ñònh baèng formol
10% vaø sau ñoù cho vaøo loï chöùa dung dòch acid vôùi theå tích gaáp 100 laàn theå tích maãu moâ caàn khöû
canxi, trong khoaûng thôøi gian töø 2-4 ngaøy (dung dòch acid caàn ñöôïc thay môùi moãi ngaøy vaø loï
chöùa ñöôïc rung laéc lieân tuïc, taïo h
t uaän lôïi cho söï hoaø tan canxi). Kieåm tra keát quaû khöû canxi
baèng caùch duøng 1 kim nhoïn ñaâm xuyeân qua maãu moâ. Khi canxi ñaõ ñöôïc khöû heát, trung hoaø acid
baèng caùch röûa maãu moâ döôùi voøi nöôùc chaûy töø 4-12 giôø; sau ñoù cho vaøo laïi dung dòch coá ñònh. (Hình 3)
Hình 3: Beänh phaåm laø maûnh xöông chaäu (A), ñöôïc caét loïc thaønh caùc maãu nhoû daøy 4-5mm ñeå khöû canxi (B).
III. XÖÛ LYÙ MOÂ (tissue processing)
Maãu moâ sau coá ñònh vaãn quaù meàm ñeå coù theå caét moûng 5µm, Vì vaäy, khaâu xöû lyù moâ coù
muïc ñích loaïi boû nöôùc vaø thay theá baèng xylen, taïo ñieàu kieän cho paraffin thaám daàn vaøo trong taát
caû caùc caáu truùc teá baøo vaø moâ, nhôø vaäy maãu moâ ñuû cöùng khoâng bò suïm xuoáng khi caét moûng.
Khaâu xöû lyù moâ goàm nhieàu böôùc nhoû noái tieáp nhau.
a. Khöû nöôùc (dehydration)
Nöôùc ñöôïc loaïi boû hoaøn toaøn baèng ethanol coù noàng ñoä taêng daàn, töø 70% ñeán 100% trong
1 khoaûng thôøi gian thích hôïp. Khöû nöôùc khoâng heát hoaëc quaù dö ñeàu aûnh höôûng xaáu ñeán chaát löôïng cuûa laùt caét. b. Laøm trong (clearing)
Xylen (C8H10) laø 1 hydrocarbon thôm, coù khaû naêng hoaø tan ñöôïc vôùi ethanol vaø paraffin,
vì vaäy ñöôïc duøng ñeå loaïi heát ethanol trong maãu moâ, laøm maãu moâ trôû neân trong suoá ,t saün saøng
cho söï thaám nhaäp paraffin. Thôøi gian laøm trong cuõng phaûi ñöôïc ñieàu chænh thích hôïp, traùnh quaù
thöøa hoaëc quaù thieáu, aûnh höôûng xaáu ñeán chaát löôïng cuûa laùt caét vaø phaûi thay môùi xylen moãi ngaøy.
c. Thaám paraffin (infiltration)
Saùp paraffin laø 1 hoãn hôïp caùc hydrocarbon chieát xuaát töø daàu moû, goàm nhieàu loaïi vôùi
nhieät ñoä noùng chaûy khaùc nhau; loaïi thöôøng duøng trong laboâ giaûi phaãu beänh coù nhieät ñoä noùng
chaûy töø 55-58o C. Caùt xeùt chöùa maãu moâ ñöôïc nhuùng vaøo paraffin loûng ôû 60o C trong khoaûng 1-2
giôø, paraffin seõ thaám nhaäp vaøo toaøn boä maãu moâ, giuùp noù ñuû cöùng ñeå caét moûng. Khoâng neân ñeå
paraffin loûng ôû nhieät ñoä quaù cao vì seõ laøm maãu moâ bò co ruùt bieán daïng.
Döôùi ñaây laø baûng phaân boá thôøi gian cuûa caùc khaâu coá ñònh vaø chuyeån moâ vaøo paraffin, aùp
duïng taïi Beänh vieän Ung böôùu Thaønh phoá Hoà chí Minh ñoái vôùi caùc maãu moâ caét loïc töø beänh phaåm
(thôøi gian seõ ñöôïc ruùt ngaén hôn ñoái vôùi caùc maãu sinh thieát nhoû):
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 2 BAÛN HOAÙ CHAÁT THÔØI GIAN Coá ñònh Formol 10% 4 giôø (nhieät ñoä phoøng) Ethanol 70% 1 giôø Ethanol 80% 1 giôø Khöû nöôùc Ethanol 95% 1 giôø
(nhieät ñoä phoøng) Ethanol 100% 1 giôø Ethanol 100% 1 giôø Xylen (ñaõ duøng 2 laàn) 1 giôø Laøm trong Xylen (ñaõ duøng 1 laàn) 1 giôø
(nhieät ñoä phoøng) Xylen môùi nguyeân chaát 1 giôø Thaám paraffin
Paraffin (ñaõ duøng 1 laàn) 1 giôø (60o C) Paraffin môùi 1 giôø
Hình 3: Maùy xöû lyù moâ töï ñoäng cuûa haõng
Shandon Citadel™ 2000 Tissue Processor.
Hieän nay, coù nhieàu loaïi maùy xöû lyù moâ coù khaû naêng töï ñoäng hoaù toaøn boä caùc böôùc treân,
coù theå vaän haønh suoát ñeâm, giuùp giaûm bôùt söï naëng nhoïc cuûa lao ñoäng tay chaân vaø laøm taêng
hieäu suaát cuûa laboâ. (Hình 3)
IV. ÑUÙC BLOÁC PARAFFIN (paraffin wax embedding)
Maãu beänh phaåm ñöôïc ñuùc thaønh bloác paraffin nhôø 1 thieát bò goïi laø traïm ñuùc bloác
(embedding station), coù khaû naêng cung caáp paraffin loûng, giuùp ñònh höôùng maãu moâ vaø laøm ñoâng
ñaëc bloác paraffin. Vieäc ñònh höôùng maãu moâ trong bloác paraffin coù yù nghóa raát quan troïng trong
chaån ñoaùn vi theå, thí duï maãu beänh phaåm carcinoâm tuyeán ruoät giaø phaûi ñöôïc ñònh höôùng sao
cho thaáy ñöôïc taát caû caùc lôùp cuûa thaønh ruoät, qua ñoù ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä xaâm nhaäp. (Hình 4 )
Hình 4: Traïm ñuùc bloác goàm 1 hoäc ñöïng caùc khuoân inox (1), 1 beå paraffin loûng chöùa caùc caùt xeùt mang beänh
phaåm (2), 1 beå cung caáp paraffin loûng (3) qua 1 voøi (4), 1 baøn noùng (5) coù chöùa ñieåm laïnh (6) vaø 1 baøn laïnh
(7) (A). Baät boû naép caùt xeùt (B); gaép beänh phaåm boû vaøo khuoân inox ñaõ coù paraffin loûng höùng töø voøi, ñònh
höôùng maãu moâ vaø coá ñònh vaøo ñaùy khuoân nhôø vaøo ñieåm laïnh (C); ñaët caùt xeùt leân khuoân vaø höùng cho ñaày
paraffin loûng, ñeå sang baøn laïnh ñeå laøm ñoâng ñaëc paraffin, taùch bloác beänh phaåm ra khoûi khuoân (D).
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 3 BAÛN V. CAÉT MOÛNG (microtomy)
Bloác beänh phaåm ñöôïc caét moûng thaønh nhöõng laùt coù ñoä daøy töø 3-5µm, nhôø vaøo maùy caét
moûng (Hình 5). Caùc löôõi dao söû duïng hieän nay ñöôïc saûn xuaát döôùi daïng duøng moøn roài boû, khoâng
phaûi ñònh kyø maøi laïi nhö tröôùc ñaây; caàn chuù yù ñieàu chænh goùc caét toái öu (trong khoaûng 5-10o) sao
cho caùc laùt caét noái nhau taïo thaønh ruy baêng.
Hình 5: Maùy caét moûng goàm 1 tay quay (3) giuùp ñaàu mang bloác beänh phaåm (1) di chuyeån leân xuoáng vaø ra
tröôùc, tieáp xuùc vôùi löôõi dao (2); beân caïnh laø beå traûi noåi laùt caét (4) (A). Goùc caét ñöôïc chænh sao cho caùc laùt caét taïo thaønh ruy baêng (B).
VI. TRAÛI LAÙT CAÉT TREÂN LAM (floating out sections)
Ruy baêng ñöôïc thaû noåi trong beå nöôùc aám ôû 37oC, nhieät ñoä naøy giuùp laùt caét bung heát caùc
neáp nhaên. Nhuùng lam vaøo beå nöôùc ñeå hôùt töøng laùt caét; coù theå pha theâm gelatin (1%) vaøo trong
beå nöôùc ñeå laùt caét dính chaët hôn vaøo lam; a
s u cuøng, phôi khoâ caùc lam beänh phaåm treân baøn aám ôû
58oC trong voøng 1 giôø. (Hình 6)
Hình 6: Ruy baêng ñöôïc thaû noåi trong beå nöôùc aám (A), hôùt laùt caét leân lam (B), phôi khoâ lam beänh phaåm (C).
VII. CAÉT LAÏNH (frozen section)
Caét laïnh laø phöông phaùp ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân trong ñieàu trò ngoaïi khoa ung
böôùu, nhaèm coù keát quaû chaån ñoaùn giaûi phaãu beänh töùc thì chæ sau 10-30 phuùt thay vì phaûi ñôïi 3-4
ngaøy; treân cô sôû ñoù, baùc só ñieàu trò coù höôùng choïn löïa phöông phaùp phaãu thuaät thích hôïp.
Beänh phaåm töôi ñöôïc caét loïc thaønh maûnh nhoû - thay vì coá ñònh baèng formol 10% - seõ
ñöôïc ñaët leân 1 giaù ñôõ vaø phuû 1 dung dòch keo coù teân laø OCT (optimal cutting temperature) roài ñaët
trong buoàng maùy caét laïnh coù nhieät ñoä aâm 20oC. Dung dòch OCT laøm ñoâng cöùng maãu moâ chæ sau
vaøi giaây maø khoâng laøm vôõ teá baøo, do coù khaû naêng öùc cheá söï hình thaønh caùc tinh theå nöôùc ñaù.
Vaän haønh maùy caét laïnh ñeå coù nhöõng laùt caét daày 5µm, traùnh ñeå laùt caét bò cuoän laïi, duøng lam aùp
laáy laùt caét vaø coá ñònh ngay laäp töùc baèng ethanol 95%, methanol hoaëc formol 10%; sau ñoù nhuoäm
baèng phöông phaùp Hematoxylin-Eosin nhanh (chæ maát 3 phuùt). (Hình 7)
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 4 BAÛN
Hình 7: Maùy caét laïnh Leica CM1800 (A), maãu moâ töôi ñöôïc ñaët leân giaù ñôõ, seõ ñoâng cöùng nhanh nhôø dung
dòch OCT (B); caét caùc laùt moûng 5µm, vaø duøng lam aùp laáy laùt caét (C, D, E). VIII. NHUOÄM (coloration)
Phaåm nhuoäm goàm nhieàu loaïi, coù nguoàn goác töï nhieân hoaëc toång hôïp nhaân taïo; döïa vaøo
ñieän tích, phaân bieät 3 loaïi:
- Phaåm nhuoäm acid, mang ñieän tích aâm (eosin, orange G, safran,...), seõ lieân keát vôùi caùc
caáu truùc coù tính kieàm nhö protein baøo töông, sôïi collagen.
- Phaåm nhuoäm kieàm, mang ñieän tích döông (hematoxylin, carmin, safranin,...), lieân keát vôùi
caùc caáu truùc coù tính acid nhö acid nucleic trong nhaân teá baøo.
- Phaåm nhuoäm trung tính, mang caû 2 ñieän tích aâm vaø döông (xanh methylen).
Nhö vaäy, caùc phaåm nhuoäm seõ laøm noåi baät caùc ñaëc ñieåm hình thaùi vi theå cuûa teá baøo vaø
moâ, töø ñoù coù ñöôïc chaån ñoaùn beänh lyù chính xaùc.
Haàu heát caùc phaåm nhuoäm ñeàu tan trong nöôùc hoaëc coàn; vì vaäy, ñeå dung dòch nhuoäm gaén
keát vôùi laùt caét moâ, tröôùc tieân phaûi khöû paraffin ra khoûi laùt caét baèng xylen, roài loaïi boû xylen baèng
ethanol coù noàng ñoä giaûm daàn ñeå nöôùc thaám trôû laïi te
á baøo vaø moâ cuûa laùt caét.
Phaân bieät 2 phöông phaùp nhuoäm chính: nhuoäm thöôøng quy vaø nhuoäm ñaëc bieät.
a. Nhuoäm thöôøng quy (routine coloration)
Cho thaáy caùc thaønh phaàn caáu taïo caên baûn cuûa teá baøo (nhaân, baøo töông) vaø moâ (sôïi
collagen), ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu chaån ñoaùn vi theå cuûa haàu heát caùc tröôøng hôïp beänh lyù. Phöông
phaùp nhoäm thöông quy ñöôïc aùp duïng roäng raõi nhaát hieän nay trong caùc laboâ giaûi phaãu beänh laø
phöông phaùp nhuoäm Hematoxylin-Eosin. - Chuaån bò dung dòc h nhuoä m
* Hematoxylin Harris (hematoxylin: 5g, ethanol 95%: 50ml, potassium aluminum sulfate:
100g, oxid thuyû ngaân: 2,5g, nöôùc caát: 1000ml).
* Eosin (eosin Y 3%: 100ml, ethanol 95%: 125ml, nöôùc caát: 375ml, acid acetic glacial: 2 gioït). * Nöôùc ammoniac 0,25%.
* Acid chlohydric coàn 1% (acid chlohydric: 1ml, ethanol 70%: 100ml).
- Quy trình nhuoäm: goàm caùc böôùc tuaàn töï nhö trong sô ñoà sau. (Hình 8 vaø 9)
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 5 BAÛN
Hình 8: Caùc böôùc cuûa quy trình nhuoäm thöôøng quy
Caàn chuù yù sau khi nhuoäm vôùi hematoxylin, nhuùng tieâu baûn vaøo acid chlohydric 1% ñeå
bieät hoaù maàu nhaân (kieåm tra döôùi kính hieån vi, nhaân phaûi baét maàu ñoû treân neàn khoâng maàu), sau
ñoù cho vaøo nöôùc ammoniac 0,25% ñeå chuyeån xanh maàu nhaân.
Hình 9 : Laùt caét moâ paraffin (A); xeáp lam vaøo giaù treo (B); caùc bình chöùa dung dòch nhuoäm saép xeáp theo
ñuùng thöù töï quy trình (C); böôùc nhuoäm hematoxylin (D); lam ñaõ nhuoäm xong (E); daùn lamen (F).
- Keát quaû nhuoäm: Nhaân coù maàu xanh tím, baøo töông maàu hoàng, sôïi collagen maàu hoàng
ñaäm, hoàng caàu maàu ñoû. (Hình 10 ) A
b. Nhuoäm ñaëc bieät (special coloration)
Laøm noåi baät caùc thaønh phaàn caáu truùc cuûa teá baøo vaø moâ chöa thaáy roõ vôùi nhuoäm thöôøng
quy, nhôø vaøo aùi tính rieâng cuûa caùc thaønh phaàn naøy vôùi 1 phaåm nhuoäm ñaëc bieät naøo ñoù. Coù hôn
300 loaïi phaåm nhuoäm ñaõ ñöôïc söû duïng maø sau ñaây laø moät soá ví duï :
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 6 BAÛN
PHÖÔNG PHAÙP NHUOÄM ÑAËC BIEÄT LAØM NOÅI BAÄT
Ba maàu Masson Sôïi collagen Gomori Sôïi reticulin
Acid phosphotungstic-hematoxylin Sôïi fibrin Orcein Sôïi ñaøn hoài
Acid periodic-Schiff (PAS) Polysaccharid
Daàu ñoû O (Oil red O) Lipid Ñoû Congo Chaát amyloid
Hieän nay, vai troø cuûa cuûa nhuoäm ñaëc bieät trong chaån ñoaùn vi theå ñaõ bò thu heïp ñaùng keå
bôûi phöông phaùp nhuoäm hoaù moâ mieãn dòch coù tính ñaëc hieäu hôn; taïi caùc laboâ giaûi phaãu beänh
Thaønh phoá Hoà chí Minh, chæ coøn söû duïng 3 phöông phaùp nhuoäm ñaëc bieät: nhuoäm ba maàu Masson, Gomori vaø PAS .
b1. Phöông phaùp nhuoäm ba maàu Masson (Masson trichrome)
- Chuaån bò dung dòch nhuoäm:
* Dung dòch Bouin (acid picric baõo hoaø: 75ml, formaldehyde 40%: 25ml, acid acetic glacial: 5ml).
* Dung dòch hematoxylin saét Weigert: troän 1 phaàn dung dòch A (hematoxylin: 10g, coàn
95%: 1000ml) vôùi 1 phaàn dung dòch B (dung dòch chloride saét 29%: 20ml, nöôùc caát: 475ml, acid acetic glacial: 5ml).
* Dung dòch acid fuchsin-ñoûû Biebrich (dung dòch ñoû Biebrich: 360ml, dung dòch acid
fuchsin 1%: 40ml, acid acetic glacial: 4ml).
* Dung dòch acid phosphomolybdic/phosphotungstic (acid phosphomolybdic: 25g, acid
phosphotungstic: 25g, nöôùc caát: 1000ml).
* Dung dòch xanh anilin (xanh anilin: 25g, acid acetic glacial: 20ml, nöôùc caát: 1000ml).
* Dung dòch acid acetic 1% (acid acetic glacial: 1ml, nöôùc caát: 99ml).
- Quy trình nhuoäm :Sau khi ñaõ khöû paraffin vaø thaám nöôùc cho laùt caét, röûa laïi trong nöôùc
caát roài cho vaøo dung dòch Bouin 1 giôø ôû 56o. Röûa laïi döôùi voøi nöôùc chaûy, roài qua nöôùc caát.
Nhuoäm vôùi Hematoxylin saét Weigert 10 phuùt, röûa laïi döôùi voøi nöôùc chaûy roài qua nöôùc caát.
Nhuoäm vôùi Fuchsin acid - Ñoû Biebrich trong 2 phuùt, röûa nöôùc caát. Ñeå trong dung dòch acid
Phosphomolybdic/Phosphotungstic 10-15 phuùt roài nhuoäm vôùi xanh anilin trong 5 phuùt. Ñeå trong
dung dòch acid acetic 1% töø 3-5 phuùt. Khöû nöôùc, laøm trong vaø daùn lamen.
- Keát quaû nhuoäm: Sôïi collagen coù aùi tính vôùi phaåm nhuoäm xanh anilin, baét maàu xanh. (Hình 10B)
b2. Phöông phaùp nhuoäm Acid periodic-Schiff (PAS)
- Chuaån bò dung dòch nhuoäm:
* Dung dòch acid periodic 0,5%. * Acid chlohydric 1N.
* Dung dòch kali metabisulfite 0,55%. * Thuoác thöû Schiff.
- Quy trình nhuoäm :Sau khi ñaõ khöû paraffin vaø thaám nöôùc cho laùt caét, röûa laïi trong nöôùc
caát roài cho vaøo dung dòch acid periodic 0,5% trong 5 phuùt. Nhuùng 3 laàn trong nöôùc caát. Cho vaøo
thuoác thöû Schiff 15 phuùt. Röûa trong kali metabisulfit 0,55% trong 2 phuùt cho heát maàu dö. Röûa
döôùi voøi nöôùc cho ñeán maàu nhuoäm hieän roõ, khoaûng 10 phuùt. N u
h oäm ñoái maàu vôùi hematoxylin
Harris. Röûa nöôùc ñeå chuyeån xanh maàu nhuoäm. Khöû nöôùc, laøm trong vaø daùn lamen.
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 7 BAÛN
- Keát quaû nhuoäm: Glycogen, mucin trong baøo töông, maøng ñaùy seõ baét maàu hoàng töôi. (Hình 10C)
Phöông phaùp nhuoäm PAS-diastase giuùp phaân bieät chaát baét maàu hoàng trong baøo töông khi
nhuoäm PAS laø mucin hay glycogen. Chuaån bò 2 tieâu baûn gioáng nhau, 1 tieâu baûn nhuoäm PAS bình
thöôøng seõ baét maàu hoàng, tieâu baûn thöù 2 tröôùc khi nhuoäm PAS seõ ñöôï c nhuùng vaøo dung dòch
enzym diastase 1% ôû 37oC trong voøng 1 giôø, neáu chaát ñoù laø glycogen, noù seõ bò thuyû phaân bôûi
diastase neân seõ khoâng coøn baét maàu hoàng khi nhuoäm PAS; ngöôïc laïi, neáu laø mucin thì seõ khoâng
bò diastase thuyû phaân, vaãn tieáp tuïc baét maàu hoàng khi nhuoäm PAS.
b3. Phöông phaùp nhuoäm reticulin
- Chuaån bò dung dòch nhuoäm: * Dung dòch baïc Gomori.
* Dung dòch kali permanganate 0,5%.
* Dung dòch kali metabisulfite 2%.
* Dung dòch saét ammonium sulfate 2%.
* Dung dòch clorur vaøng 0,2%.
* Dung dòch natri thiosulfate 2%.
* Dung dòch nhuoäm ñoû nhaân nhanh (Kernechtrot) * Formol 20%
- Quy trình nhuoäm :Sau khi ñaõ khöû paraffin vaø thaám nöôùc cho laùt caét, röûa laïi trong nöôùc
caát roài cho oxyd hoaù baèng dung dòch kali permanganate 0,5% trong 2 phuùt. Röûa döôùi voøi nöôùc 2
phuùt, chuyeån qua kali metabisulfite 2% trong 1 phuùt. Röûa döôùi voøi nöôùc 2 phuùt, cho vaøo saét
ammonium sulfate 2% 1 phuùt. Röûa döôùi voøi nöôùc 2 phuùt, nhuùng 2 laàn trong nöôùc caát, cho vaøo
dung dòch baïc Gomori 1 phuùt, röûa trong nöôùc caát 20 giaây. Cho vaøo formol 20% trong 3 phuùt roài
röûa döôùi voøi nöôùc 3 phuùt. Qua dung dòch clorur vaøng 0,2% 10 phuùt roài röûa baèng nöôùc caát. Tieáp
theo laø 1 phuùt trong kali metabisulfite 2%, 1 phuùt trong natri thiosulfate 2%. Röûa döôùi voøi nöôùc 2
phuùt. Nhuoäm ñoái maàu vôùi dung dòch Kernechtrot 5 phuùt roài röûa döôùi voøi nöôùc cho heát maàu dö.
Khöû nöôùc, laøm trong vaø daùn lamen.
- Keát quaû nhuoäm: Sôïi reticulin öa baïc, seõ coù maàu ñen. (Hình 10D )
Hình 10: Nhuoäm Hematoxylin-Eosin, teá baøo gan coù nhaân maàu tím, baøo töông hoàng (A); nhuoäm 3 maàu, caùc
sôïi collagen trong khoaûng cöûa baét maàu xanh (B); nhuoäm PAS cho thaáy caùc haït glycogen maàu hoàng trong
baøo töông (C); nhuoäm reticulin cho thaáy caùc sôïi reticulin maàu ñen loùt döôùi caùc mao maïch daïng xoang (D).
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 8 BAÛN IX. DAÙN LAMEN
Tieâu baûn sau khi nhuoäm ñöôïc daùn lamen (caùc phieán kính chæ coù ñoä daøy töø 0,15-0,25mm),
nhôø vaøo caùc dung dòch keo töï nhieân (Baume Canada) hoaëc toång hôïp (Eukit, Permout,
Entellan,...). Dung dòch keo coù ñoä chieát xuaát töông töï thuûy tinh, trong suoát, khoâ cöùng nhanh, giuùp
giöõ maàu nhuoäm laùt caét khoâng phai do bò oxid hoaù bôûi khoâng khí.
Ñeå daùn lamen, tieâu baûn ñöôïc nhuùng vaøo ethanol coù noàng ñoä taêng daàn ñeå khöû nöôùc, sau
ñoù vaøo xylen ñeå khöû ethanol vaø laøm trong maãu moâ ñaõ nhuoäm. Xylen cuõng laø dung moâi cuûa dung
dòch keo neân sau khi ñaõ khöû saïch ethanol, nhoû 1 gioït dung dòch keo leân laùt caét hoaëc lamen roài aùp
chuùng vaøo nhau. Ñaåy heát caùc boït khí beân döôùi lamen vaø ñeå khoâ töï nhieân trong khoâng khí hoaëc trong tuû aám.
Hieän nay taïi caùc laboâ coù soá löôïng tieâu baûn haøng ngaøy quaù nhieàu, khaâu nhuoäm vaø daùn
lamen ñaõ ñöôïc töï ñoäng hoaù vôùi caùc maùy nhuoäm vaø maùy daùn lamen, do caùc coâng ty thieát bò vaø
hoaù chaát y sinh hoïc saûn xuaát. (Hình 9 vaø 11)
Hình 11: Maùy nhuoäm töï ñoäng Leica Autostainer XL (A). Maùy daùn lamen töï ñoäng Leica CV5030 Glass Coverslipper (B) .
X. KYÕ THUAÄT HOAÙ MOÂ MIEÃN DÒCH
Döïa vaøo phaûn öùng keát hôïp ñaëc hieäu giöõa khaùng nguyeân vaø khaùng theå, coù theå phaùt hieän
baát kyø protein naøo cuûa teá baøo vaø moâ, mieãn sao coù khaùng theå töông öùng. Vò trí keát hôïp ñöôïc hieån
thò döôùi kính hieån vi quang hoïc theo 2 caùch: nhôø hoaït ñoäng cuûa 1 enzym laøm hieän maàu, töông
öùng vôùi kyõ thuaät hoaù moâ mieãn dòch men; hoaëc 1 phaåm nhuoäm huyønh quang, töông öùng vôùi kyõ
thuaät mieãn dòch huyønh quang.
a. Hoaù moâ mieãn dòch men (immunohistochemistry)
Khaùng theå ñöôïc gaén vôùi enzyme, thöôøng laø peroxydase. Khi cho theâm chaát hieän maøu nhö
diaminobenzidine (DAB) cuøng vôùi H2O2 vaøo maãu moâ, peroxidase seõ oxy hoaù diaminobenzidine
thaønh 1 chaát maàu naâu, keát tuûa ngay taïi vò trí coù phöùc hôïp khaùng nguyeân-khaùng theå, thaáy ñöôïc
döôùi kính hieån vi quang hoïc. Coù theå phaân bieät 2 loaïi hoùa moâ mieãn dòch men:
- Hoùa moâ mieãn dòch men tröïc tieáp: peroxidase ñöôïc gaén tröïc tieáp vaøo khaùng theå thöù nhaát
ñaëc hieäu vôùi khaùng nguyeân.
- Hoùa moâ mieãn dòch men giaùn tieáp: nhaèm khueách ñaïi chaát keát tuûa maàu naâu ñeå deã quan saùt,
peroxidase khoâng ñöôïc gaén vaøo khaùng theå thöù nhaát, nhöng vaøo khaùng theå thöù hai (ñaëc hieäu vôùi
khaùng theå thöù nhaát) qua trung gian phöùc hôïp Avidin-Biotin; moãi phöùc hôïp naøy cho pheùp gaén
cuøng luùc nhieàu phaân töû peroxidase. (Hình 12)
CAÙC KYÕ THUAÄT MOÂ BEÄNH HOÏC CAÊ 1 N 9 BAÛN
Hình 12: Kyõ thuaät hoaù moâ mieãn dòch men tröïc tieáp vaø giaùn tieáp.
Hieän nay, tieán boä veà coâng ngheä sinh hoïc khieán dach saùch caùc khaùng theå ngaøy moät daøi
theâm; thuùc ñaåy söï öùng duïng roäng raõi kyõ thuaät hoaù moâ mieãn dòch men trong chaån ñoaùn caùc beänh
lyù u böôùu. Tröôùc heát, hoaù moâ mieãn dòch coù theå phaân bieät nguoàn goác xuaát phaùt cuûa caùc u bieät
hoaù keùm laø töø bieåu moâ, trung moâ hoaëc moâ taïo huyeát; trong moät soá tröôøng hôïp, hoaù moâ mieãn
dòch giuùp ñaùnh giaù tieân löôïng vaø ñaùp öùng ñieàu trò (thí duï ñaùnh giaù tình traïng thuï theå noäi tieát
estrogen, progesteron, thuï theå Her-2/neu trong carcinoâm oáng tuyeán vuù); gaàn ñaây, coù nhöõng
khaùng theå giuùp phaân bieät giöõa 1 u laønh vaø 1 u aùc tính bieät hoaù cao (thí duï sarcoâm môõ bieät hoaù
cao coù hình aûnh vi theå gioáng heät u môõ laønh, seõ coù MDM2 döông tính). (Hình 13, 14 vaø 15)
Hình 13: Nhuoäm hoaù moâ mieãn dòch men ñeå phaân bieät nguoàn goác xuaát phaùt: Moät u voøm haàu taïo bôûi caùc teá
baøo aùc tính bieät hoaù keùm khoâng roõ nguoàn goác töø bieåu moâ hay moâ taïo huyeát (A), keát quaû döông tính vôùi
khaùng theå choáng cytokeratin (B); aâm tính vôùi khaùng theå choáng khaùng nguyeân chung cuûa baïch caàu (LCA:
leukocyte common antigen) (C); chöùng toû ñaây laø 1 u aùc tính xuaát phaùt töø bieåu moâ (carcinoâm).
Hình 14: Hoaù moâ mieãn dòch men ñaùnh giaù tieân löôïng vaø döï ñoaùn ñaùp öùng ñieàu trò: 1 tröôøng hôïp carcinoâm
oáng tuyeán vuù xaâm nhieãm (A); coù thuï theå vôùi estrogen vaø progesteron trong nhaân döông tính (B vaø C); seõ coù
tieân löôïng toát hôn tröôøng hôïp thuï theå aâm tính vaø coù khaû naêng ñaùp öùng vôùi ñieàu trò noäi tieát.