Thổ nhưỡng là gì? Đặc điểm, vai trò và những yếu tố hình thành thổ nhưỡng
1. Thổ nhưỡng là gì?
Thổ nhưỡng là một cụm từ Hán Việt có nghĩa là đất mềm, xốp và có thể trồng trọt được trên
chúng. Tuy nhiên, định nghĩa thổ nhưỡng là gì trong nông nghiệp và sinh học lại là lớp đất mềm
tơi xốp và giàu chất dinh dưỡng, là nơi mà thực vật có thể phát triển mạnh khoẻ được. Nhắc đến
thổ nhưỡng chính là nói đến độ phì nhiên của nó.Mà độ phì nhiêu của đất thì được đánh giá dựa
vào chính khả năng mà nó có thể cung cấp nhiệp độ, nước, không khí cũng như những chất dinh
dưỡng quan trọng cho thực vật.
Ngoài ra, có một thuật ngữ mà có thể sẽ ít người biết đến đó là "thổ nhưỡng quyển". Theo đó thì
đất cũng được coi như là một đới quyển - thành phần quan trọng trong cấu tạo hành tinh. Thổ
nhưỡng quyển chính là lớp vỏ bên ngoài cùng với thạch quyển mà nơi đó chứa vật chất tơi xốp
trên bề mặt lục địa và tiếp xúc trực tiếp với khí quyển và cả sinh quyển.
Không phải bất kì loại đất nào cũng có được độ phì nhiêu để trồng trọt nên đất có thể có nhiều
nhưng thổ nhưỡng thì lại hạn chế.
2. Đặc điểm của thổ nhưỡng
Để đánh giá được độ phì nhiêu của đất, người ta thường đánh giá những tiêu chí cụ thể sau của thổ nhưỡng, bao gồm:
- Khả năng đất đó có thể cung cấp đủ nước, nhiệt độ và không khí không
- Khả năng cung cấp những chất dinh dưỡng thiết yếu khác cho thực vật
Thổ nhưỡng được đặc trưng bởi hai thành phần chính gồm: thành phần khoáng và thành phần hữu cơ
- Thành phần khoáng: chiếm phần lớn trọng lượng của đất, nó gồm những hạt khoáng có màu sắc
loang lổ với kích thước to nhỏ không đồng đều nhau.
- Thành phần hữu cơ: chiếm một tỷ lệ nhỏ trọng lượng của đất, nó tòn tại trong tầng trên cùng
của lớp đất và có màu xám thẫm hoặc đen.
Như đã nói ở trên thì đất có tính quan trọng nhất đó chính là độ phì. Nó thể hiện được khả năng
cung cấp nước, nhiệt độ cũng như các chất dinh dưỡng, không khí để thực vật có thể sinh trưởng và phát triển.
3. Những yếu tố hình thành thổ nhưỡng
3.1. Quá trình hình thành đất
Quá trình phong hoá đá gốc là bước đầu tiên. Ở giai đoạn này sẽ diễn ra nhiều phản ứng hoá học
và sinh học khác nhau, đồng thời cũng chịu nhiều sự tác động lớn bởi nhiệt độ và cả độ ẩm. Sau
đó các quá trình hoà tan, rửa trôi và tích tụ vật chất lần lượt xảy ra. Khi đó, đá gốc sẽ bị phân huỷ
rồi chuyển hoá thành đá mẹ. Đá mẹ với vai trò ban đầu là nguồn cung cấp chính những chất vô cơ cho đất.
Đây chính là nhân tố quan trọng trong việc quyết định các thành phần chất khoáng có trong đất,
kể cả muối và cơ giới... Hơn nữa, nó cũng ảnh hưởng lớn tới những tính chất về mặt lý hoá sau này.
3.2. Yếu tố khí hậu
Nhiệt độ và độ ẩm ở mức vừa đủ sẽ tác động một cách mạnh mẽ tới những sinh vật có trong và
trên bề mặt đất. Những sinh vật này đóng vai trò chủ chốt trong việc quyết định tới sự xuất hiện của thổ nhưỡng.
Cụ thể, thực vật có khả năng cung cấp vật chất hữu cơ cho đất và phá huỷ những loại đá gây cản
trở cho sự sống của đất cũng như của chúng. Những sinh vật này sẽ làm phân huỷ xác các sinh
vật đồng thời tổng hợp thành mùn. Hơn nữa, những động vật nhỏ có trong đất điển hình như
kiến, mối, giun... cũng làm biến đổi tính chất đất.
3.3. Yếu tố địa hình
Yếu tố địa hình trên thực tế đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nên những loại đất đa
dạng trên Trái Đất. Ngoài ra, nó còn góp phần lớn để thay đổi nhiệt độ cũng như độ ẩm - kiến tạo
nên những vành đai đất khác nhau.
Đặc biệt, địa hình còn có khả năng giữ đất phụ thuộc vào những đặc điểm riêng của từng vùng
khác nhau. Giữ đất đồng nghĩa rằng việc giữ thổ nhưỡng tồn tại tại vùng đất đó.
3.4. Yếu tố thời gian
Các nhà khoa học đã đưa ra quan điểm rằng tuổi đất được tính từ thời điểm mà đất được hình
thành. Tuổi đất cũng chính là một tiêu chí để thể hiện tiến trình tạo ra đất tại một khu vực bất kì
nào đó là dài hay ngắn. Và thậm chí, nó còn được lưu giữ các thông tin liên quan đến cường độ
tác động lên quá trình đó.
Theo một số báo cáo gần đây nhất thì vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới thường có tuổi đất khá cao.
Đặc biệt là khi so sánh chúng với những vùng cực hoặc vùng ôn đới khác bởi các yếu tố tự nhiên
ở các vùng có khí hậu nóng sẽ có tác động mạnh mẽ hơn.
3.5. Yếu tố con người
Yếu tố con người chính là một nhận tố chính và là cuối cùng quyết định đến thổ nhưỡng của đất.
Con người có khả năng cải tạo để giúp đất tốt lên, màu mỡ hơn và thậm chí khiến đất bị bạc màu và chết đi.
Hoạt động sản xuất và sinh sống của con người thực sự mà nói thì phần lớn không làm cho đất
tốt lên mà thay vào đó đang phá huỷ đất màu mỡ vốn có của tự nhiên bằng các việc làm của
mình, điển hình như đốt rừng để làm nương rẫy...Tuy nhiên, cũng có những nơi đất vốn dĩ đã vô
cùng xấu thì con người lại cố gắng để cải tạo đất thông qua những việc làm như: thau chua rửa
mặn, rửa phèn... Một số nơi đất đang dần bị bạc màu thì con người hạn chế canh tác một cách có
chừng mực và điều độ. Điều này để đất có thời gian để nghỉ ngơi và đồng thời cung cấp phân
bón, tăng độ dinh dưỡng, tạo độ phì cho đất và chống xói mòn.
4. Vai trò của thổ nhưỡng
Thổ nhưỡng có vai trò vô cùng quan trọng với hoạt động sản xuất và đời sống của con người, cụ thể:
- Là nơi cư trú và tiến hành mọi hoạt động sản xuất và đời sống của con người
- Trong nông - lâm nghiệp: cung cấp đất để canh tác cây lương thực, thực phẩm, cây công nghiệp, trồng rừng...
- Trong công nghiệp và đời sống: mặt đất là nơi xây dựng các cơ sở sản xuất, nhà máy, các công
trình cơ sở vật chất kĩ thuật, cơ sở hạ tầng...
5. Đặc điểm của thổ nhưỡng Việt Nam
Đất ở Việt Nam nhìn chung rất đa dạng và phân bố trên nhiều vùng miền, địa hình khác nhau. Có
thể kể đến một số loại đất điển hình của nước ta như: đất phù sa đồng bằng, đất cát, đất mặn, đất
xám, đất bazan đỏ... Mỗi loại đất này được phân thành hai hay ba loại đất trung gian, cụ thể như:
đấ mặn ít/ mặn nhiều/ đất cát thị/ đất cát biển/ đất cát pha..., đất xám phù sa cổ/ đất xám bạc màu/
đất feralit trên các loại đá đôi/ đất feralit trên những loại đá khác...
Chính bởi sự đa dạng như vậy mà mỗi loại đất sẽ có những mức độ dinh dưỡng không giống
nhau. Trong đó, những loại đất mặn, đất phèn, đất xám, đất xám bạc màu hay đất cát... về dinh
dưỡng rất nghèo nàn hay nói cách khác thì các loại đất này phần đa không có thịt hoặc rất ít thổ
nhưỡng. Nếu muốn trồng trọt được trên loại đất này người ta cần phải làm cho đất bớt đi những
yếu tố độc hại. Đồng thời, cần tăng cường hơn nữa thổ nhưỡng và cũng có thể trồng những loại
cây có khả năng sinh trưởng được trên loại đất này.
Đất phù sa đồng bằng và đất bazan là các loại đất dinh dưỡng nhiều thích hợp cho trồng trọt. Đất
bazan thích hợp cho trồng các loại cây ăn trái hay cây công nghiệp... còn đất phù sa đồng bằng
thì để trồng các cây lương thực. Các loại cây được trồng trên hai loại đất này phần lớn mang lại
giá trị kinh tế cao cho người dân, điển hình là cây lúa và cây cà phê. Hai loại cây này vừa cung
cấp cho nhu cầu tiêu dùng trong nước, vừa có thể xuất khẩu với chất lượng vô cùng tốt, không hề
thua kém so với các sản phẩm từ nước ngoài.
Kết lại, thổ nhưỡng về bản chất cũng tương tự như một loại tài nguyên thiên nhiên. Để có được
thổ nhưỡng tốt đòi hỏi phải mất rất nhiều thời gian để có thể phục hồi và phát triển. Nếu muốn
giữ được đất có đủ dinh dưỡng, điều kiện để phát trển trồng trọt thì con người cần phải hết sức
chăm sóc và bảo vệ nó.