Thụ phấn là gì? Có những hình thức thụ phấn nào?
Thụ phấn là quá trình vận chuyển hạt phấn từ nhị (bộ phận đực của hoa) đến núm nhụy (bộ phận cái
của hoa). Thụ phấn là bước quan trọng trong quá trình sinh sản hữu tính của thực vật có hoa, vì nó
cho phép sự kết hợp thông tin di truyền giữa các tế bào sinh tinh và tế bào trứng. Trong bài viết này,
hãy cùng chúng tôi tìm hiểu về thụ phấn và những hình thức thụ phấn.
Mục lục bài viết
1. Thụ phấn là gì?
Thụ phấn là quá trình quan trọng trong sinh sản hữu tính của thực vật có hoa. Nó đảm bảo việc truyền
gien và sự kết hợp di truyền giữa các tế bào sinh tinh và tế bào trứng, dẫn đến sự hình thành hạt
giống mới. Quá trình thụ phấn là một quá trình phức tạp và được điều chỉnh chặt chẽ bởi các yếu tố
sinh học và môi trường. Điều này đảm bảo sự thành công của quá trình thụ tinh và việc tạo ra hạt
giống mới để duy trì sự đa dạng di truyền trong các loài thực vật có hoa.
2. Quá trình thụ phấn gồm những giai đoạn nào?
Quá trình thụ phấn trong cây thực vật bao gồm các giai đoạn chính sau đây:
Giai đoạn hình thành hạt phấn và noãn:
Trong giai đoạn này, hạt phấn và noãn được hình thành trong cơ quan sinh dục của hoa, bao gồm bộ
nhị và bộ nhụy. Hạt phấn là bào tử đực, chứa tế bào sinh tinh, trong khi noãn là bào tử cái, chứa tế
bào trứng. Quá trình hình thành hạt phấn và noãn thường xảy ra đồng thời, nhưng trên các cơ quan
sinh dục khác nhau của hoa.
Giai đoạn chuyển hạt phấn:
Sau khi hạt phấn và noãn được hình thành, quá trình chuyển hạt phấn từ bộ nhị đến bộ nhụy diễn ra.
Chuyển hạt phấn có thể xảy ra trong cùng một hoa (thụ phấn tự hoa) hoặc giữa các hoa khác nhau
(thụ phấn chéo). Các yếu tố thụ phấn có thể là gió, nước, động vật hoặc con người. Ví dụ, trong thụ
phấn qua gió, hạt phấn được gió thổi đi và vận chuyển đến núm nhụy của các hoa khác nhau.
Giai đoạn thụ tinh:
Giai đoạn thụ tinh xảy ra khi hạt phấn đã đến núm nhụy. Hạt phấn nảy mầm và tạo thành ống phấn,
một cơ quan dẫn dụ tinh. Ống phấn sẽ dài ra và xuyên qua bầu nhụy để đến với noãn. Trong quá trình
này, tế bào sinh tinh trong hạt phấn di chuyển theo ống phấn và kết hợp với tế bào trứng trong noãn.
Quá trình kết hợp này tạo ra hợp tử, là cơ sở của việc hình thành hạt giống mới.
Quá trình thụ phấn là một quá trình quan trọng trong sinh sản của cây thực vật, đảm bảo việc truyền
gien và sự đa dạng di truyền. Các yếu tố môi trường và sự tương tác giữa cây và môi trường xung
quanh có vai trò quan trọng trong quá trình này, đồng thời cũng phụ thuộc vào các yếu tố thụ phấn
như gió, nước, động vật và con người.
3. Các hình thức thụ phấn
Có hai hình thức thụ phấn chính là: Tự thụ phấn và Thụ phấn chéo.
3.1 Hình thức tự thụ phấn
Tự thụ phấn là quá trình phấn hoa từ cùng một cây rơi vào đầu nhụy hoặc noãn của chính hoa đó, dẫn
đến sự kết hợp giữa các giao tử đực và cái cùng nguồn gốc. Đây là một cơ chế sinh sản phổ biến trong
nhiều loài thực vật, đặc biệt là các loài lưỡng tính, có cả hai giới tính trong một hoa.
Trong trường hợp tự thụ phấn, có hai trường hợp cơ bản để xem xét: tự phối và thụ phấn khác hoa cùng gốc.
Tự phối: Đây là trường hợp khi phấn hoa từ bao phấn của một bông hoa được chuyển tới đầu nhụy
của cùng một bông hoa đó. Điều này thường xảy ra ở các loài hoa không mở ra hoặc có nhị hoa di
chuyển để tiếp xúc với đầu nhụy. Ví dụ, một số loài lan thường thụ tinh bằng cách tự phối, trong đó
phấn hoa từ bao phấn di chuyển đến đầu nhụy cùng trên cùng một bông hoa.
Thụ phấn khác hoa cùng gốc: Đây là trường hợp khi phấn hoa từ bao phấn của một bông hoa được
chuyển tới đầu nhụy của một bông hoa khác trên cùng một cây. Điều này thường xảy ra ở các loài có
nhiều bông hoa trên cùng một cành hoặc có các bông hoa nằm gần nhau. Ví dụ, hoa hướng dương
thường thụ tinh bằng cách thụ phấn khác hoa cùng gốc, trong đó phấn hoa từ bông hoa ở một vị trí
trên cây được chuyển tới đầu nhụy của bông hoa ở vị trí khác trên cùng cây.
Tự thụ phấn có những ưu điểm và nhược điểm. Ưu điểm của tự thụ phấn là duy trì tính di truyền ổn
định, không phụ thuộc vào các tác nhân thụ phấn bên ngoài và tiết kiệm phấn hoa. Tuy nhiên, tự thụ
phấn cũng có nhược điểm là thiếu sự đa dạng di truyền, khó thích ứng với môi trường thay đổi và có
nguy cơ suy thoái do nội phối. Điều này có thể dẫn đến sự giảm sút đa dạng gen và khả năng thích ứng
của các loài thực vật trong môi trường thay đổi. Một số loài thực vật tự thụ phấn bao gồm một số loài
lan, hoa hướng dương, bồ công anh, gạo, lúa mì, và nhiều loại cây trồng quan trọng khác.
3.2 Hình thức thụ phấn chéo
Thụ phấn chéo là quá trình thụ tinh giữa hai cây khác nhau trong cùng một loài thực vật, trong đó hạt
phấn từ nhị hoa của một cây được chuyển tới núm nhụy hoa của cây khác để thực hiện quá trình thụ
tinh và nảy mầm. Điều kiện để thụ phấn chéo xảy ra là cây có hoa lưỡng tính, tức là có cả bộ phận sinh
sản đực và cái trên cùng một cây. Thụ phấn chéo có thể xảy ra thông qua các phương tiện như gió, côn
trùng hoặc tác động của con người. Quá trình này mang lại nhiều lợi ích cho sự đa dạng sinh học, khả
năng sinh sản và tiến hóa của cây trồng.
Có hai hình thức thụ phấn chéo tự nhiên phổ biến là thụ phấn chéo nhờ gió và thụ phấn chéo nhờ côn trùng.
- Thụ phấn chéo nhờ gió xảy ra khi hoa có kích thước nhỏ, màu sắc không nổi bật, không có mùi
hương và hạt phấn rất nhẹ. Hạt phấn này được gió mang đi xa và rơi vào nhụy hoa của cây khác cùng
loài. Ví dụ về các loại cây sử dụng gió để thụ phấn chéo bao gồm thông, lúa, bạch dương, ngô, cỏ và
nhiều loại cây khác. Những loại hoa này có kích thước nhỏ, màu sắc không quá nổi bật và không có
mùi hương đặc trưng. Hạt phấn của chúng rất nhẹ và dễ bay đi xa theo gió.
- Thụ phấn chéo nhờ côn trùng xảy ra khi hoa có màu sắc rực rỡ, hương thơm quyến rũ, hạt phấn to
và có gai. Hạt phấn này bám vào cơ thể của côn trùng khi chúng đến để lấy mật hoa và sau đó được
mang đến nhụy hoa của cây khác cùng loài. Ví dụ về các loại cây sử dụng côn trùng để thụ phấn chéo
bao gồm táo, mận, lê, mâm xôi, dâu tây, đậu á, bí ngô, thủy tiên, hoa tulip, thạch thảo, hoa oải hương
và hầu hết các loài thực vật có hoa. Những loài hoa này có màu sắc rực rỡ và hương thơm quyến rũ
để thu hút sâu bọ như ong, bướm hoặc ruồi. Hạt phấn của chúng có kích thước to, có gai và dễ dính
vào côn trùng khi chúng lấy mật hoa. Đầu nhụy của chúng cũng có chất dính để giữ chặt hạt phấn từ côn trùng.
4. Vai trò của thụ phấn
Thụ phấn là quá trình chuyển giao hạt phấn từ bộ phận hoa trưởng của một cây có hoa đến bộ phận
nhụy để tiến hành quá trình thụ tinh. Vai trò của thụ phấn là quan trọng và cần thiết để đảm bảo sự
sinh sản và duy trì sự đa dạng di truyền trong các loài thực vật có hoa. Dưới đây là các vai trò quan
trọng của thụ phấn:
- Duy trì sự sinh sản: Thụ phấn là giai đoạn quan trọng trong quá trình sinh sản của cây có hoa. Qua
thụ phấn, hạt phấn chứa di truyền của cả bộ gen cá thể cha và cá thể mẹ được chuyển giao và kết hợp
trong quá trình thụ tinh, tạo ra hạt giống mới. Điều này đảm bảo sự tiếp tục sinh sản và phát triển của loài thực vật.
- Tạo ra sự đa dạng di truyền: Thụ phấn giúp tạo ra sự đa dạng di truyền trong các loài thực vật. Khi
hạt phấn từ một cây cha được chuyển giao đến nhụy của một cây mẹ khác, sự kết hợp di truyền xảy
ra. Quá trình này tạo ra sự đa dạng genetichơi của hạt giống mới, dẫn đến sự khác biệt trong đặc điểm
về màu sắc, kích thước, hình dạng, khả năng chống chịu môi trường và các đặc tính khác của cây.
- Tiến hóa và thích ứng: Thụ phấn cũng đóng vai trò quan trọng trong tiến hóa và thích ứng của các loài
thực vật. Nhờ quá trình thụ phấn chéo, các gen có khả năng thích ứng tốt hơn với môi trường có thể
được kết hợp và truyền cho thế hệ tiếp theo. Điều này giúp loài thực vật tiến hóa và thích ứng với các
yếu tố môi trường khác nhau, bao gồm điều kiện thời tiết, đất đai, sự cạnh tranh với các loài khác, và
sự tương tác với côn trùng thụ phấn.
- Tạo ra trái cây và hạt giống: Một trong những kết quả quan trọng của quá trình thụ phấn là tạo ra trái
cây và hạt giống. Trái cây chứa hạt giống, và khi trái cây rụng và rơi xuống môi trường, hạt giống có thể
được lấy lại và phân bố để mọc thành cây mới. Điều này đảm bảo sự lan rộng và sinh trưởng của loài thực vật.
- Tương tác với côn trùng và động vật: Thụ phấn cũng có vai trò quan trọng trong tương tác giữa cây
và côn trùng hoặc động vật. Các loài cây thụ phấn chéo thông qua côn trùng thường cung cấp mật hoa
hoặc phần thưởng khác để thu hút côn trùng đến hoa của mình. Điều này tạo ra một mối quan hệ
cộng sinh giữa cây và côn trùng, trong đó cây cung cấp chất dinh dưỡng cho côn trung thông qua mật
hoa và côn trùng mang hạt phấn từ hoa này đến hoa khác để thụ phấn. Điều này không chỉ giúp cây
thụ tinh mà còn giúp lan rộng hạt phấn và tạo ra kết quả sinh sản tốt hơn cho cả cây và côn trùng.
Tóm lại, vai trò của thụ phấn là quan trọng để duy trì sự sinh sản và đa dạng di truyền trong các loài
thực vật có hoa. Nó cũng đóng vai trò trong tiến hóa, thích ứng và tạo ra trái cây và hạt giống. Thụ
phấn cũng tạo ra mối quan hệ cộng sinh giữa cây và côn trùng hoặc động vật, đóng góp vào sự phát
triển và sinh trưởng của cả hai bên.