Bài giảng Triết học về Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và Kiến trúc thượng tầng của xã hội

lOMoARcPSD|36340008
Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội
1) Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội
a) - Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất của một xã
hội trong sự vận động hiện thực của chúng hợp thành cơ cấu
kinh tế của xã hội đó.
Ví dụ, cơ sở hạ tầng của nước ta trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa
xã hội hiện nay là một kết cấu kinh tế nhiều thành phần (kinh tế nhà
nước, kinh tế tập thể, kinh tế tư nhân tư bản,...) trong đó thành phần
kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Kết cấu đó được xác lập trên cơ
sở hệ thống ba loại hình sở hữu về tư liệu sản xuất, sở hữu toàn dân
do nhà nước thống nhất quản lý, sở hữu tập thể của những người lao
động, sở hữu tư nhân với nhiều hình thức cụ thể khác nhau; trên cơ sở
đó, hình thành nên nhiều hình thức tổ chức kinh doanh đan xen hỗn
hợp với nhiều loại hình phân phối đa dạng.
- Về mặt kết cấu của cơ sở hạ tầng
+ Quan hệ sản xuất thống trị
+ Quan hệ sản xuất tàn dư
+ Quan hệ sản xuất mầm mống
=>Trong đó quan hệ sản xuất thống trị chiếm địa vị chủ đạo, chi phối
các quan hệ sản xuất khác, định hướng sự phát triển của đời sông kinh tế
- xã hội và giữ vai trò là đặc trưng cho chế độ kinh tế của một xã hội nhất định.
Ví dụ: Trong mô hình kinh tế – xã hội tư bản chủ nghĩa, có quan hệ sản
xuất tư bản chủ nghĩa (thống trị), quan hệ sản xuất phong kiến (đã lỗi
thời của xã hội trước) và quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa (mầm mống của tương lai).
Downloaded by Di?u H?ng (nguyendieuhang45@gmail.com) lOMoARcPSD|36340008
Theo các bạn kết cấu ba bộ phận của cơ sở hạ tầng phản ánh điều gì?
=> Sự tồn tại của ba loại hình quan hệ sản xuất cấu thành cơ sở hạ
tầng của một xã hội phản ánh tính chất vận động, phát triển liên tục
của lực lượng sản xuất với các tính chất kế thừa, phát huy và phát triển.
b)- Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm, tư tưởng xã hội
với những thiết chế xã hội tương ứng cùng những quan hệ nội tại của
thượng tầng hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định
- Cấu trúc của kiến trúc tượng tầng
+Những quan điểm, tư tưởng xã hội: đó là những quan điểm về chính trị,
pháp quyền, triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật…
+Những thiết chế xã hội tương ứng: đó là nhà nước (gồm quốc hội,
chính phủ, quân đội, công an, tòa án…), đảng phái, giáo hội, hội nghề
nghiệp và những đoàn thể xã hội khác.
=> Trong số đó, mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có dấu hiệu
và quy luật tăng trưởng riêng. Nhưng chúng đều liên lạc với nhau và
đều nảy sinh từ cơ sở hạ tầng, phản ánh cơ sở hạ tầng, trong số đó
nhà nước là tiêu chí có quyền lực mãnh liệt nhất. Chủ đạo nhờ có nhà
nước mà tư tưởng của giai cấp thống trị mới trở nên tư tưởng thống trị toàn xã hội.
– Trong xã hội có đối kháng giai cấp, kiến trúc thượng tầng gồm có:
+Hệ tư tưởng và các thiết chế của giai cấp thống trị (như chủ nô, địa chủ, tư sản…);
+Các quan điểm và tổ chức của giai cấp bị trị (như nô lệ, tá điền, công
nhân…) đối lập với giai cấp thống trị;
+Tàn dư của các quan điểm xã hội đã lỗi thời;
+Quan điểm của các tầng lớp trung gian (như trí thức, nông dân…);
Downloaded by Di?u H?ng (nguyendieuhang45@gmail.com) lOMoARcPSD|36340008
– Hệ tư tưởng và thiết chế của giai cấp thống trị quyết định tính
chất cơ bản của toàn bộ kiến trúc thượng tầng.
+Tính giai cấp của kiến trúc thượng tầng thể hiện rõ ở sự đối lập về quan
điểm tư tưởng và cuộc đấu tranh chính trị – tư tưởng của các giai cấp đối kháng.
+Mâu thuẫn đối kháng trong kiến trúc thượng tầng bắt nguồn từ mâu
thuẫn trong cơ sở hạ tầng.
2) Quy luật về mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng
và kiến trúc thượng tầng của xã hội
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai phương diện cơ bản của
đời sống xã hội (phương diện kinh tế và phương diện chính trị - xã
hội); chúng tồn tại trong mối quan hệ thống nhất biện chứng với nhau,
tác động lẫn nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết định đôi
với kiến trúc thượng tầng; đồng thời, kiến trúc thượng tầng thường
xuyên có sự tác động trở lại (theo chiều hướng tích cực hoặc tiêu cực)
đối với cơ sở hạ tầng.
a) - Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng
-Theo các bạn vì sao cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng ?
+Bởi vì quan hệ vật chất quyết định quan hệ tinh thần; tính tất
yếu kinh tế xét đến cùng quyết định tính tất yếu chính trị- xã hội
+Trong thực tế tất cả những hiện tượng của kiến trúc thượng
tầng đều có nguyên nhân sâu xa trong những điều kiện kinh tế-
vật chất của xã hội. Bất kỳ một hiện tượng nào thuộc kiến trúc
thượng tầng như chính trí, pháp luật, đảng phái, triết học, đạo
đức,.. xét đến cùng phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng quyết định
-Vai trò quyết định cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng được
thể hiện ở các phương diện sau:
Downloaded by Di?u H?ng (nguyendieuhang45@gmail.com) lOMoARcPSD|36340008
+ Tương ứng với một cơ sở hạ tầng nhất định tất yếu sẽ sản sinh một
kiến trúc thượng tầng phù hợp với nó, có tác dụng bảo vệ cơ sở hạ tầng đó.
Ví dụ, tương ứng với cơ sở hạ tầng căn bản dựa trên chế độ sở hữu tư
nhân tư bản chủ nghĩa thì đương nhiên sẽ tồn tại quyền lực thống trị của
giai cấp tư sản đối với nhà nước trong kiến trúc thượng tầng.
+ Quyết định cơ cấu kiến trúc thượng tầng: Cơ sở hạ tầng không chỉ sản
sinh ra một kiểu kiến trúc thượng tầng tương ứng- tức là quyết định
nguồn gốc, mà còn quyết định đến cơ cấu, tính chất và sự vận động, phát
triển của kiến trúc thượng tầng
Ví dụ, những biến đổi trong kết cấu và cơ chế vận hành của nền kinh tế
thị trường các nước tư bản chủ nghĩa ở đầu thế kỷ XX đòi hỏi phải có sự
thay đổi chức năng của nhà nước tư sản xuất hiện chức năng kinh tế của
nhà nước đó so với trước đây (thế kỷ XIX).
+ Quyết định tính chất của kiến trúc thượng tầng: Nếu cơ sở hạ tầng có
đối kháng hay không đối kháng thì kiến trúc thượng tầng của nó cũng có tính chất như vậy.
Ví dụ: sự đấu tranh trong lĩnh vực ý thức hệ xã hội và những xung đột
lợi ích chính trị - xã hội có nguyên nhân sâu xa từ mâu thuẫn và cuộc
đấu tranh giành lợi ích trong cơ sở kinh tế của xã hội.
+ Quyết định sự vận động phát triển của kiến trúc thượng tầng: Những
biến đổi căn bản của cơ sở hạ tầng sớm hay muộn sẽ dẫn đến sự biến đổi
căn bản trong kiến trúc thượng tầng. Sự biến đổi đó diễn ra trong từng
hình thái kinh tế- xã hội, cũng như khi chuyển từ một hình thái kinh tế-
xã hội này sang một hình thái kinh tế- xã hội khác
Ví dụ: Nhà nước phong kiến mất đi, nhưng tư tưởng phong kiến vẫn tồn
tại, từ khi giành chính quyền, thống nhất đất nước đến ngày nay, tư
tưởng trọng nam khinh nữ vẫn tồn tại, khó thay đổi.
Downloaded by Di?u H?ng (nguyendieuhang45@gmail.com) lOMoARcPSD|36340008
b)Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng
-Theo các bạn vì sao kiến trúc thượng tầng tác động trở lại đối với cơ sở hạ tầng
+ Bởi vì kiến trúc thượng tầng có tính độc lập tương đối so với cơ sở hạ tầng.
+ Vai trò của kiến trúc thượng tầng chính là vai trò tích cực, tự giác
của ý thức, tư tưởng. Vai trò của kiến trúc thượng tầng còn do sức
mạnh vật chất của bộ máy tổ chức- thể chế luôn có tác động một
cách mạnh mẽ trở lại cơ sở hạ tầng.
- Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ
tầng được thể hiện ở các phương diện sau:
Mọi yếu tố của kiến trúc thượng tầng đều có vai trò tác động, ảnh
hưởng trở lại cơ sở hạ tầng của xã hội theo những phương thức khác
nhau, trực tiếp hoặc gián tiếp, nhiều hay ít, mức độ lớn hay nhỏ,...
Ví dụ, tác động của thiết chế pháp luật thường là trực tiếp và mạnh mẽ
nhất, còn các thiết chế tôn giáo thường biểu hiện gián tiếp và mờ nhạt hơn,...
+ Củng cố, hoàn thiện và bảo vệ cơ sở hạ tâng sinh ra nó, thực chất là
bảo vệ lợi ích kinh tế của giai cấp thống trị
+Ngăn chặn cơ sở hạ tầng mới, xóa bỏ tàn dư cơ sở hạ tầng cũ
+ Định hướng, tổ chức, xây dựng chế độ kinh tế
-Phương thức tác động trở lại
+ Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng có thể
diễn ra theo xu hướng tích cực hoặc tiêu cực, điều đó phụ thuộc vào sự
phù hợp hay không phù hợp của các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng
đối với nhu cầu khách quan của sự phát triển kinh tế; nếu phù hợp nó sẽ
có tác dụng tích cực, ngược lại sẽ có tác dụng tiêu cực, kìm hãm và phá
hoại sự phát triển kinh tế trong một phạm vi và mức độ nhất định.
Downloaded by Di?u H?ng (nguyendieuhang45@gmail.com) lOMoARcPSD|36340008
Ví dụ, nếu thiết chế pháp luật phù hợp với nhu cầu phát triển kinh tế thì
nó sẽ có tác dụng thúc đẩy hoạt động kinh tế phát triển; ngược lại, sẽ
kìm hãm sự phát triển kinh tế.
+ Trong các bộ phận của kiến trúc thượng tầng thì kiến trúc thượng tầng
về chính trị có vai trò quan trọng nhất, do phản ánh trực tiếp cơ sở hạ
tầng, là biểu hiện tập trung kinh tế. Trong đó nhà nước có vai trò tác
động to lớn đối với cơ sở hạ tầng
Chúng em có mở rộng thêm về:
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng ở Việt Nam hiện nay -Về cơ sở hạ tầng
Cơ sở hạ tầng ở Việt Nam hiện nay gồm nhiều hình thức sở hữu khác
nhau, thậm chí đối lập nhau nhưng cùng tồn tại trong một cơ cấu kinh tế
thống nhất - đó là nền kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị
trường có sự quản lý của nhà nước.
-Về kiến trúc thượng tầng
+Đảng ta xác định lấy Chủ nghĩa Mác Lênin và tư tưởng HCM làm nền
tảng tư tưởng và kim chỉ nam cho mọi hành động.
+Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân...
3) Ý nghĩa phương pháp luận
-Là cơ sở khoa học để nhận thức đúng đắn mối quan hệ giữa kinh tế và
chính trị. Kinh tế và chính trị có mối quan hệ biện chứng, trong đó kinh
tế quyết định chính trị, chính trị tác động trở lại đối với kinh tế.
- Trong nhận thức và thực tiễn, nếu tách rời và tuyệt đối hóa một yếu tố nào đều là sai lầm:
+Nếu tuyệt đối hóa kinh tế, hạ thấp hoặc phủ nhận yếu tố chính trị là rơi
vào quan điểm duy vật tầm thường, dẫn đến vô chính phủ, bất chấp kỉ cương, pháp luật.
Downloaded by Di?u H?ng (nguyendieuhang45@gmail.com) lOMoARcPSD|36340008
+Nếu tuyệt đối hóa chính trị, hạ thấp hoặc phủ định vai trò của kinh tế sẽ
dẫn đến duy tâm, duy ý chí, nôn nóng, chủ quan, đốt cháy giai đoạn.
- Trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng cộng sản Việt Nam rất quan
tâm đến nhận thức và vận dụng quy luật này. Trong thời kì đổi mới,
Đảng ta chủ trương đổi mới toàn diện cả kinh tế và chính trị, trong đó
đổi mới kinh tế là trung tâm, đồng thời đổi mới chính trị từng bước, thận
trọng, vững chắc với những hình thức và bước đi thích hợp.
Downloaded by Di?u H?ng (nguyendieuhang45@gmail.com)