Bài giảng về Hy Lạp và La Mã cổ đại | Đại học Sư phạm Hà Nội
Bài giảng về Hy Lạp và La Mã cổ đại của Đại học Sư phạm Hà Nội với những kiến thức và thông tin bổ ích giúp sinh viên tham khảo, ôn luyện và phục vụ nhu cầu học tập của mình cụ thể là có định hướng ôn tập, nắm vững kiến thức môn học và làm bài tốt trong những bài kiểm tra, bài tiểu luận, bài tập kết thúc học phần, từ đó học tập tốt và có kết quả cao cũng như có thể vận dụng tốt những kiến thức mình đã học vào thực tiễn cuộc sống. Mời bạn đọc đón xem!
Trường: Đại học Sư Phạm Hà Nội 2.1 K tài liệu
Tác giả:
Preview text:
lOMoARcPSD|36401091 VĂN MINH HY L P Ạ VÀ LA MÃ C Đ Ổ I Ạ I - T N Ổ G QUAN VỀỀ HY L P Ạ VÀ LA MÃ C Đ Ổ I Ạ 1. Đ a ị lí c d ư ân và s ơ lư c ợ l c ị h s H ử y L p ạ c đ ổ i ạ a) Đ a ị lí và c d ư ân Ngày x a ư ,, các b l ộ c ạ Hy L p ạ g i ọ b l ộ c ạ c a ủ mình bằằng nh n
ữ g tên riêng. Đêến kho n ả g thêế k t ỉ h V ứ III - VII TCN, ngư i ờ Hy L p ạ m i ớ g i
ọ mình là Helen (Hellenes) và g i ọ đâết nư c
ớ mình là Hêla (Hellas) t c ứ Hy Lạp. Lãnh th c ổ a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ r n ộ g h n ơ nư c ớ Hy L p
ạ ngày nay râết nhiêằu, bao gồằm: miêằn Nam bán đ o ả Ban Cằng, các đ o t ả rên bi n
ể Ềgiê và miêằn ven bi n ể phía Tây Ti u ể Á, trong đó quan tr n ọ g nhâết là miêằn Nam bán đ o B ả an Cằng t c ứ là vùng l c ụ đ a ị Hy L p ạ . Miêằn l c ụ đ a ị Hy L p ạ vêằ m t ặ đ a ị hình chia làm 3 khu v c ự : Bằếc b , ộ Trung b v ộ à Nam b . ộ T B ừ ằếc b ộ xuồếng Trung b p ộ h i ả qua m t ộ cái đèo h p ẹ nằằm gâằn sát b b ờ i n ể phía Đồng g i
ọ là đèo Técmồpin. Trung b t
ộ uy là vùng có nhiêằu dãy núi ngang d c ọ nh n ư g cũng có nh n
ữ g đồằng bằằng trù phú nh đ ư ồằng bằằng
Átch và đồằng bằằng Bêồxi. Đồằng th i ờ đ
ở ây còn có nhiêằu thành phồế quan tr n ọ g mà n i ổ têếng nhâết là Aten. Ranh gi i ớ gi a ữ Trung b v ộ à Nam b l
ộ à eo đâết Coranh. Nam b l ộ à m t ộ bán đ o ả hình bàn tay 4 ngón g i ọ là bán đ o P ả êlồpồned . ơ đ
Ở ây có nhiêằu đồằng bằằng r n
ộ g và phì nhiêu, râết thu n ậ l i ợ cho vi c ệ trồằng tr t ọ . Vùng b b ờ i n ể phía Đồng c a ủ bán đ o B ả an Cằng khúc khu u ỷ t o n ạ ên nhiêằu v n ị h và nhiêằu h i ả c n ả g, râết thu n ậ l i ợ cho vi c ệ phát tri n ể hàng h i ả . Các đ o t ả rên b b ờ i n ể Ềgiê tr t ở hành nh n ữ g tr m ạ ngh c ỉ hân cho các thuyêằn đi l i ạ t H ừ y L p ạ đêến Ti u
ể Á và Bằếc Phi, trong đó l n ớ nhâết là đ o C ả rét p ở hía Nam bán đ o. ả Trong khi đó, bi n ể Ềgiê l i ạ nh m ƣ t ộ cái hồằ l n ớ êm són ả g im gió nhẹ nên càng t o đ ạ iêằu ki n ệ thu n ậ l i ợ cho nghêằ đi bi n ể trong điêằu ki n ệ kĩ thu t ậ chêế t o t ạ àu thuyêằn còn thồ sơ. Còn Ti u ể Á là m t
ộ vùng giàu có và là chiêếc câằu nồếi liêằn Hy L p ạ v i ớ các nƣ c ớ ph n ƣơ g Đồng c đ ổ i ạ có nêằn vằn minh phát tri n ể s m ớ . Điêằu ki n ệ đ a
ị lí đó đã giúp cho Hy L p ạ c ổ đ i ạ tr ở thành n c ƣớ có nêằn cồng th n ƣơ g nghi p ệ phát tri n ể , đồằng th i ờ có th ể têếp thu n ả h h n ƣở g c a ủ nêằn vằn minh c đ ổ i ạ c a ủ phƣ n ơ g Đồng. C d ƣ ân Hy L p ạ c đ ổ i ạ bao gồằm nhiêằu t c ộ ngƣ i ờ : ng i ƣờ Ềồliêng ch ủ yêếu c t ƣ rú b ở ằếc bán đ o B ả an Cằng và m t ộ phâằn Trung b (
ộ đồằng bằằng Bêồxi); ng i ƣờ Iồniêng đ
ở ồằng bằằng Átch, vùng ven bi n ể phía Tây Ti u ể Á; ng i ƣờ Akêằng ở vùng Bằếc bán đ o P ả êlồpồned v ơ à ng i ƣờ Đồniêng B ở ằếc bán đ o ả Pêlồpồned , ơ đ o C ả rét và các đ o k ả hác p ở hía Nam bi n ể Ềgiê. b) S l ơ ư c ợ l c ị h s ử Hy L p ạ c ổ đ i ạ L c ị h s H ử y L p ạ c đ ổ i ạ có th c ể hia thành các th i ờ kì sau đây: Th i
ờ kì vằn hóa Crét - Myxen. Thời kì Hồme. Thời kì thành bang. Thời kì Makêđồnia.
- Vằn hoá Crét - Myxen và th i ờ Hồme. T s ừ m ớ , vùng bi n
ể Ềgiê mà trung tâm là đ o C ả rét và vùng Myxen ở bán đ o P ả êlồnêned đ ơ ã t n ừ g tồằn t i ạ nh n ữ g nêằn vằn minh r c ự r . ỡ Nh n ƣ g mãi đêến th p ậ k 7 ỉ 0 c a
ủ thêế k ỉXIX vêằ sau, nh c ờ ác cu c ộ khai qu t ậ kh o ả c h ổ c ọ , ng i ƣờ ta m i ớ biêết đ c ƣợ t n ƣơ g đồếi c t ụ h ể các nêằn vằn minh đó. Tại Crét và Myxen ng i ƣờ ta đã tm thâếy nh n ữ g cung đi n
ệ , thành quách và nhiêằu hi n ệ v t ậ khác trong đó có c c ả h v
ữ iêết. Nêằn vằn minh Crét tồằn t i ạ trong kho n ả g 18 thêế k ,ỉ t đ ừ âằu thiên k I ỉ II đêến thêế k X ỉ II TCN. Ch n ủ hân c a
ủ nêằn vằn hóa Myxen là ng i ƣờ Akêằng. Th i
ờ kì huy hoàng nhâết c a ủ vằn hóa Myxen là t t ừ hêế k X ỉ VI - XII TCN. Trên c s ơ c ở ồng c đ ụ ồằng thau, C
ở rét và Myxen đã xây d n ự g nh n ữ g nhà nƣ c ớ tƣ n ơ g đồếi hùng m n ạ h. T n
ừ ằm 1194 - 1184 TCN, Myxen đã tâến cồng thành T r ơ oa ở tểu Á và đã têu di t
ệ quồếc gia này. Sau cu c
ộ chiêến tranh này 80 nằm t c
ứ là đêến cuồếi thêế k X ỉ II TCN, ngƣời Đồriêng v i
ớ vũ khí bằằng sằết t p
ừ hía Bằếc tràn xuồếng đã têu di t ệ các quồếc gia M ở yxen và Crét.
Thời kì Crét - Myxen kêết thúc.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Tiêếp theo th i ờ Myxen là th i ờ Hồme (thêế k X ỉ I - IX TCN). S d ở ĩ g i ọ nh v ƣ y ậ là vì l c ị h s H ử y L p ạ trong giai đo n ạ này đ c ƣợ ph n ả ánh trong hai t p ậ s t ử hi Iliát và Ôđixê c a ủ Hồme. N i ộ dung c a
ủ Iliát và Ôđixê nói vêằ cu c ộ chiêến tranh gi a ữ Hy L p ạ và thành T r ơ oa x y ả ra cuồếi th i ờ Myxen, nh n ƣ g châết li u ệ c a ủ cu c ộ sồếng hi n ệ th c ự mà tác gi ả s d ử n ụ g đ x ể ây d n ự g tác ph m ẩ nh ƣ tnh hình sinh ho t ạ , phong t c ụ t p ậ quán, quan h x ệ ã h i ộ v.v... thì thu c ộ th i ờ kì t ừ thêế k X ỉ I - IX TCN. Xã h i ộ Hy L p ạ th i ờ Hồme khồng ph i ả là s p ự hát tri n ể têếp t c ụ xã h i ộ có nhà n c ƣớ th i ờ Crét-Myxen mà là giai đo n ạ cuồếi c a ủ xã h i ộ nguyên th y ủ . Lúc bâếy gi , ờ s
ự phân hóa giàu nghèo tuy đã diêễn ra rõ r t ệ , nh n ƣ g nhà nƣ c ớ ch a ƣ ra đ i ờ .
- Thời kì thành bang (thêế k ỉVIII - IV TCN). Đây là th i ờ kì quan tr n ọ g nhâết trong l c ị h s H ử y L p ạ c đ ổ i ạ . Do s p ự hát tri n ể c a
ủ các ngành kinh têế và
sự phân hóa giai câếp, đêến thêế k V ỉ III TCN, ở Hy L p ạ m t ộ lâằn n a ữ l i ạ xuâết hi n ệ nhiêằu nhà n c ƣớ nh . ỏ Nh n ữ g nhà nƣ c ớ này đêằu có m t
ộ thành phồế làm trung tâm nên g i ọ là nh n ữ g thành bang.
Trong sồế các thành bang H ở y L p ạ , quan tr n
ọ g nhâết là thành bang Xpác và thành bang Aten, vì đây là hai l c ự l n ƣợ g hùng m n
ạ h nhâết làm nòng cồết cho l c ị h s H ử y L p ạ c đ ổ i ạ . Thành bang Xpác p ở hía Nam bán đ o P ả êlồpồned , ơ là m t ộ thành bang b o t ả h v ủ êằ chính tr ,ị l c ạ h u ậ
vêằ kinh têế và vằn hóa nh n ƣ g l i ạ là m t ộ thành bang hùng m n ạ h vêằ quân s . ự V i ớ u
ƣ thêế âếy, Xpác bằết các thành bang lân c n ậ tr t ở hành ch h ƣ âằu c a
ủ mình và đêến 530 TCN thì l p ậ thành m t ộ đồằng minh do Xpác câằm đâằu g i
ọ là đồằng minh Pêlồpồned n ơ hằằm m c
ụ đích giành quyêằn bá ch ủ H ở y L p ạ . Thành bang Aten mi ở êằn Trung Hy L p ạ . Đây ch y ủ êếu là m t
ộ vùng đồằi núi, khồng thu n ậ t n ệ đồếi v i ớ vi c ệ s n ả xuâết nồng nghi p ệ , nh n ƣ g l i ạ có nhiêằu khoáng s n ả và h i ả c n ả g tồết nên cồng th n ƣơ g nghi p ệ có điêằu ki n ệ phát tri n ể . Thành bang Aten thành l p ậ vào thêế k V ỉ III TCN. Khi m i ớ ra đ i ờ , tnh châết dân ch c ủ a ủ nhà nƣ c ớ Aten còn h n ạ chêế, nh n ƣ g do s đ ự âếu tranh khồng ng n ừ g c a ủ quâằn chúng, tr i ả qua nhiêằu lâằn c i ả cách, Aten
trở thành thành bang có chêế đ c ộ hính tr d ị ân ch n ủ hâết H ở y L p ạ c đ ổ i ạ . Tuy v y
ậ đó ch ỉlà chêế đ d ộ ân ch c ủ h n ủ ồ, vì kho n ả g 4/5 dân c ƣ Aten là nồ l v ệ à ngo i ạ kiêằu khồng đ c ƣợ h n ƣở g quyêằn dân ch . ủ Trên c s ơ n
ở êằn kinh têế cồng thƣ n ơ g nghi p ệ và chêế đ d ộ ân ch ,
ủ vằn hóa Aten phát tri n ể râết r c ự r . ỡ Các thành t u ự vêằ m i ọ m t ặ c a ủ vằn hóa Aten là b p ộ h n ậ quan tr n
ọ g nhâết trong nêằn vằn hóa Hy L p ạ c ổ đại. Trong khi Aten đang bƣ c ớ vào th i ờ kì phát tri n ể thu n ậ l i ợ thì đêến thêế k V ỉ TCN, Hy L p ạ ph i ả têến hành m t ộ cu c
ộ chiêến tranh chồếng l i ạ s ự xâm l c ƣợ c a ủ Ba T .
ƣ Nằm 490 TCN, quân Ba T đ ƣ b ổ l ộ ên cánh đồằng Maratồng, m t ộ đ a ị đi m ể cách Aten h n ơ
42km vêằ phía Đồng. Tuy l c ự l n
ƣợ g so sánh râết chênh l c ệ h, nh n ƣ g quân Hy L p ạ mà ch y ủ êếu là quân Aten đã giành đ c ƣợ thằếng l i ợ râết oanh li t
ệ .(*) Đêến nằm 479 TCN quân Ba T h ƣ oàn toàn thâết b i ạ ph i ả rút vêằ n c ƣớ .
Sau khi đánh thằếng Ba T , ƣ Aten bƣ c ớ vào th i ờ kì c n ƣờ g th n ị h nhâết trong l c ị h s c ử a ủ mình. Nằm 478 TCN, Aten lồi kéo đƣ c
ợ gâằn 200 thành bang, thành l p ậ m t ộ đồằng minh g i
ọ là đồằng minh Đêlồết.
Do đƣờng lồếi chính tr v
ị à kinh têế khác nhau, nằm 431 TCN, gi a
ữ hai đồằng minh Pêlồpồned v ơ à đồằng minh Đêlồết đã x y ả ra m t ộ cu c ộ chiêến tranh g i
ọ là chiêến tranh Pêlồpồned .
ơ Sau 27 nằm, đêến nằm 404
TCN, Aten hoàn toàn thâết b i ạ ph i ả kí hi p ệ c ƣớ đâằu hàng. S t ự hiêết l p ậ quyêằn bá ch ủ H ở y L p ạ và cu c ộ chinh ph c ụ phƣ n ơ g Đồng c a ủ Makêđồnia.
Sau chiêến tranh Pêlồpồned , ơ ở Hy L p ạ l i ạ diêễn ra m t ộ cu c ộ đâếu tranh m i ớ đ g ể iành quyêằn bá ch ủ nh n
ƣ g khồng có thành bang nào đ m ủ n ạ h đ t ể hồếng nhâết Hy L p ạ d i ƣớ quyêằn c a ủ mình. Trong khi đó, p ở hía Bằếc Hy L p ạ , nƣ c
ớ Makêđồnia đang phát tri n
ể nhanh chóng. Nằm 337 TCN, nh ờ giành đ c ƣợ m t
ộ chiêến thằếng có tnh châết quyêết đ n
ị h, vua Makêđồnia là Philip II tri u ệ t p ậ m t ộ h i ộ ngh t ị oàn Hy L p ạ . Trong h i
ộ ngh ịnày, Makêđồnia đ c
ƣợ giao quyêằn ch ỉhuy quân đ i ộ toàn Hy L p ạ đ ể tâến cồng Ba T . ƣ Nh ƣ v y ậ vêằ hình th c ứ , các thành bang Hy L p ạ vâễn đ c ƣợ đ c ộ l p ậ nh n ƣ g th c ự châết đã biêến thành ch h ƣ âằu c a ủ Makêđồnia.
Trong khi Makêđồnia đang gâếp rút chu n ẩ b t ị âến cồng Ba T t
ƣ hì nằm 336 TCN, Philip II b g ị iêết chêết.
Con trai ồng là Alêếchxằngđr m ơ i ớ 20 tu i
ổ lên ngồi. Nằm 334 TCN,
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Alêếchxằngđr b
ơ ằết đâằu đem quân sang tâến cồng Ba T ,
ƣ đêến nằm 328 TCN thì hoàn toàn têu di t ệ đêế quồếc r n ộ g l n
ớ này. Nằm 327 TCN, quân Makêđồnia đánh chiêếm vùng Punjáp c a ủ ẤẤn Đ n ộ h n ƣ g têếp đó g p
ặ nhiêu khó khằn nên ph i
ả rút lui. Nằm 325 TCN, quân Makêđồnia vêằ đêến Babilon, thành phồế này đ c ƣợ ch n ọ làm kinh đồ c a
ủ đêế quồếc do Alêếchxằngđr t ơ hành l p ậ .
Nằm 323 TCN, Alêếchxằngđr b ơ c ị hêết đ t ộ ng t ộ . Sau đó các t n ƣớ g lĩnh khồng ng n ừ g đánh nhau đ ể
tranh giành quyêằn binh. Do v y ậ sang thêế k I
ỉ II TCN, đêế quồếc Makêđồnia chia thành 3 n c ƣớ l n ớ : Makêđồnia và Hy L p ạ do dòng dõi c a ủ t n
ƣớ g Antgồn thồng tr .ị Xini do t n ƣớ g Xêl c ơ út thồếng tr .ị Ai C p ậ do dòng dõi c a ủ tƣ n
ớ g Ptồlêmê thồếng tr .ị Ngoài ra còn có m t ộ sồế nƣ c ớ nh k ỏ hác nh ƣ Pécgam, Rồđồết, Pact, Bằếct r ơ ia. Trong th i ờ kì âếy, p
ở hía Tây, La Mã đang tr t ở hành m t ộ đêế quồếc hùng m n ạ h và đang có m u ƣ đồằ chinh ph c ụ khu v c ự phía Đồng Đ a ị Trung H i ả . Nằm 168 TCN,
Makêđồnia b ịLa Mã têu di t ệ . Nằm 146 TCN, Hy L p ạ b n ị h p
ậ vào đêế quồếc La Mã. Sau đó, các v n
ƣơ g quồếc khác do ngƣ i ờ Makêđồnia l p ậ nên p ở h n ƣơ g Đồng lâằn l t ƣợ cũng b ịLa Mã thồn tnh. Nh n
ữ g quồếc gia này đêến th i ờ c n ậ đ i ạ đƣ c ợ g i ọ là nh n ữ g n c ƣớ Hy L p ạ hóa và th i ờ kì tồằn t i ạ c a ủ nh n ữ g quồếc gia đó đ c ƣợ g i ọ là "th i ờ kì Hy L p ạ hóa". ------------------ * Đ b ể áo tn thằếng tr n ậ , m t
ộ chiêến sĩ Aten là Philipit đã ch y ạ m t ộ m c ạ h t M
ừ aratồng vêằ Aten. Khi v a ừ vêằ đêến qu n ả g trư n ờ g H i ộ ngh c ị ồng dân, anh ch k ỉ p ị kêu lên: "H i ỡ ngư i ờ Aten, hãy vui m n
ừ g lên, chúng ta đã thằếng" rồằi ngã lằn ra chêết. Do s t ự ch đó, trong Đ i ạ h i ộ Ôlempích lâằn th I ứ t c ổ h c ứ nằm 1896 A ở ten, ngư i ờ ta bằết đâằu đ a ư vào m t ộ mồn điêằn kinh m i ớ là mồn ch y ạ Maratồng v i ớ đ d
ộ ài bằằng quãng đư n ờ g Philipit đã ch y ạ (42,195 km). 2. Đ a ị lí c d ƣ ân và s l ơ c ƣợ l c ị h s L ử a Mã c đ ổ i ạ a) Đ a ị lí và c d ư ân La Mã (Rồma) là tên c a ủ m t ộ quồếc gia c đ ổ i ạ mà n i ơ phát nguyên là b ở án đ o Ý ả (Italia). Đây là m t ộ bán đ o d ả ài và h p ẹ N ở am Ấu hình chiêếc n ủ g vƣ n ơ ra Đ a ị Trung H i ả , di n ệ tch kho n ả g
300.000 km2, phía Bằếc có dãy núi Anp ơ ngằn cách Ý v i
ớ châu Ấu, phía Nam có đ o X ả ixin, phía Tây có đảo Coócx v ơ à đ o ả Xacđenh . ơ
Ý có nhiêằu đồằng bằằng màu m v
ỡ à nhiêằu đồằng c t ỏ hu n ậ t n ệ cho vi c
ệ chằn nuồi gia súc. Ý có nhiêằu kim loại nh đ
ƣ ồằng, chì, sằết,... đ c ể hêế t o c ạ ồng c s ụ n ả xuâết và vũ khí. B b ờ i n ể phía Đồng khồng thu n ậ t n ệ cho thuyêằn bè đi l i ạ nh n ƣ g b b ờ i n
ể phía Nam có nhiêằu v n ị h và c n ả g tồết, do đó có quan h s ệ m ớ v i ớ Hy L p ạ . Bán đ o Ý ả l n
ớ gâếp 5 lâằn bán đ o H ả y L p ạ nh n ƣ g nó khồng b c ị hia cằết thành nh n ữ g vùng bi t ệ l p ậ nh ƣ Hy L p ạ mà là m t ộ đ n ơ v đ ị a ị lí thu n ậ l i ợ cho s t
ự hồếng nhâết vêằ lãnh th v
ổ à chính tr .ị Sau khi làm ch ủ bán đ o Ý ả
, La Mã còn xâm chiêếm bên ngoài l p ậ thành m t ộ đêế quồếc r n ộ g l n
ớ bao gồằm đâết đai c a ủ ba
châu Ấu, Á, Phi nằằm bao quanh Đ a ị Trung H i ả . C d ƣ ân ch y
ủ êếu và cũng là thành phâằn c d ƣ ân có m t ặ s m ớ nhâết b ở án đ o Ý ả g i ọ là ngƣ i ờ Ý (Italotes). Trong đó, b p ộ h n ậ sồếng ở vùng Latum g i ọ là ng i ƣờ Latnh. Vêằ sau, m t ộ nhánh c a ủ ng i ƣờ Latnh đã d n ự g lên thành La Mã t ở rên b ờ sồng Tibr , ơ t đ ừ ó h đ ọ ƣ c ợ g i ọ là ngƣ i ờ La Mã. Ngoài ra, còn có ng i ƣờ Gồloa, ng i ƣờ Ềt r ơ uxc , ơ ng i ƣờ Hy L p ạ . Ng i ƣờ Gồloa c t ƣ rú mi ở êằn Bằếc c c ự bán đ o ả , ngƣ i ờ Ềt r ơ uc ơ mi ở
êằn Bằếc và miêằn Trung, còn ng i ƣờ Hy L p ạ thì c
ở ác thành phồế ven bi n ể phía Nam và đ o X ả ixin. b) S l ơ ư c ợ l c ị h s ử La Mã c đ ổ i ạ . L c ị h s L ử a Mã c đ ổ i ạ có th c ể hia thành hai th i ờ kì l n ớ là th i ờ kì c n ộ g hòa và th i ờ kì dân ch . ủ - Thời kì c n ộ g hòa. S t ự hành l p ậ chêế đ c ộ n ộ g hòa.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Theo truyêằn thuyêết, thành La Mã (Rồma) do vua Romulus xây d n
ự g nằm 753 TCN, do đó tên c a ủ ồng đ c ƣợ dùng đ đ ể t ặ tên cho thành này. S t ự h c ự nhà n c ƣớ La Mã ra đ i ờ vào gi a ữ thêế k V ỉ I TCN, do cu c ộ c i ả cách c a
ủ vua Xecviut Tuliut. Khi m i ớ thành l p ậ , nhà n c
ƣớ La Mã gồằm có Vua, Vi n ệ Nguyên lão và Đ i ạ h i ộ nhân dân. Vào kho n ả g nằm 510 TCN, ng i ƣờ La Mã n i ổ d y ậ kh i ở nghĩa l t ậ đ v ổ ua Táccanh kiêu ng o. ạ T đ ừ ó chính quyêằn thành vi c ệ c a ủ dân (res publica), do v y ậ chêế đ n ộ hà nƣ c ớ m i ớ g i ọ là Respublica t c ứ là chêế đ c ộ n ộ g hòa. B má ộ y nhà n c ƣớ th i ờ kì này bên c n ạ h Vi n ệ Nguyên lão và Đ i ạ h i ộ nhân dân là hai c q ơ uan châếp
chính có quyêằn ngang nhau, nhi m ệ kì là m t ộ nằm. Tuy chêế đ c ộ n ộ g hòa đã đ c ƣợ thiêết l p ậ nh n ƣ g s c ự ách bi t ệ gi a ữ quý t c
ộ và bình dân vâễn râết l n ớ . Vì v y
ậ bình dân đã đâếu tranh v i ớ quý t c
ộ trong hai trằm nằm đ đ ể òi gi i
ả quyêết các yêu câằu c a ủ h . ọ Kêết quả, bình dân đã đƣ c ợ th a
ỏ mãn các yêu câằu nh b ƣ ình dân đ c ƣợ c q ử uan B o d ả ân đ ể bênh v c ự quyêằn l i ợ cho mình, đƣ c ợ chia ru n ộ g đâết, đ c ƣợ kêết hồn v i ớ quý t c ộ , đƣ c
ợ làm quan châếp chính, bình dân nêếu phá s n
ả cũng khồng biêến thành nồ l v ệ .v... Thằếng l i ợ c a
ủ bình dân đã làm cho chêế đ ộ c n ộ g hòa quý t c ộ c a ủ La Mã đ c ƣợ dân ch h ủ óa thêm m t ộ bƣ c ớ so v i ớ tr c ƣớ . + S t ự hành l p ậ đêế quồếc La Mã. Khi mới thành l p ậ , La Mã ch ỉlà m t ộ thành bang nh ỏ
ở miêằn Trung bán đ o Ý ả . T t ừ hêế k I ỉ V TCN, La Mã khồng ng n ừ g xâm l c ƣợ ra bên ngoài, và h n ơ m t
ộ thêế k ỉsau, La Mã đã chinh ph c ụ đ c ƣợ toàn b b ộ án đảo Ý.
Tiêếp đó La Mã muồến phát tri n ể thêế l c ự sang phía Tây Đ a ị Trung H i ả , nh n ƣ g ở đây La Mã đã g p ặ ph i ả m t ộ đồếi th h ủ ùng m n ạ h, đó là Cáctagi . ơ Cáctagi l ơ à m t ộ đêế quồếc r n ộ g l n ớ bao gồằm vùng b b ờ i n
ể Bằếc Phi, miêằn Đồng Tây Ban Nha, miêằn Nam x G ứ ồlơ, bán đ o X ả ácđenh , ơ đ o C ả oócx ơ ( g ở âằn Tuyrít, th đ ủ ồ n c ƣớ Tuynidi ngày nay). Do mâu thuâễn v i ớ nhau trong m u ƣ đồằ bành ch n ƣớ g thêế l c ự mà đâằu tên là cu c ộ đ n ụ g đ ộ đ ở o X ả ixin, t n
ừ ằm 264 - 146 TCN, trong vòng gâằn 120 nằm, gi a ữ La Mã và Cactagi đ ơ ã x y ả
ra ba lâằn chiêến tranh râết ác li t ệ , ng i ƣờ La Mã g i ọ là cu c
ộ chiêến tranh Puních. Kêết qu , ả đêến nằm 146 TCN, La Mã đã giành đ c ƣợ thằếng l i ợ hoàn toàn. Toàn b ộ đâết đai c a ủ Cáctagi t ơ r t ở hành lãnh th ổ c a ủ La Mã. Trong quá trình âếy, đ g ể iành quyêằn bá ch ủ k ở hu v c ự phía Đồng Đ a ị Trung H i
ả , La Mã đã nhiêằu lâằn tâến
cồng Makêđồnia, Xiri. Kêết qu , ả đêến gi a ữ thêế k I ỉ I TCN, Makêđồnia b b ị iêến thành m t ộ t n ỉ h c a ủ La Mã. Sang thêế k I ỉ TCN, c v ả ùng đâết đai b ở Đ ờ ồng Đ a ị Trung H i ả cũng b L
ị a Mã chiêếm. Cuồếi cùng, đêến nằm 30 TCN, Ai C p ậ cũng b n ị h p ậ vào b n
ả đồằ La Mã. Thêế là La Mã đã tr
ở thành đêế quồếc r n ộ g mênh mồng, Đ a ị Trung H i ả thành m t ộ cái hồằ nằằm g n ọ trong lãnh th c ổ a ủ đêế quồếc.
Do chiêến tranh khồng ng n ừ g giành đ c ƣợ thằếng l i
ợ , sồế tù binh bằết đ c
ƣợ râết nhiêằu. Tình hình đó làm cho chêế đ n ộ ồ l ệ phát tri n ể m n
ạ h meễ, dân sồế nồ l n ệ hiêằu h n
ơ dân sồế nồng dân và lao đ n ộ g c a ủ nồ l ệ giữ vai trò quan tr n
ọ g nhâết trong các ngành kinh têế. Tuy v y ậ nồ l l ệ i ạ là giai câếp b á ị p b c ứ bóc l t ộ vồ cùng tàn b o ạ , nên h k ọ hồng ng n ừ g n i ổ d y ậ đâếu tranh, trong đó têu bi u ể nhâết là cu c ộ kh i ở nghĩa Xpactacút, n r ổ a t n
ừ ằm 73-71 TCN. Chính s đ ự âếu tranh c a ủ giai câếp nồ l ệ là m t
ộ nguyên nhân râết quan tr n
ọ g làm cho La Mã càng lún sâu vào cu c ộ khủng ho n ả g vêằ m i ọ m t ặ . - Thời kì quân ch . ủ - Quá trình chuy n ể biêến chêế đ c ộ n ộ g hòa sang chêế đ q ộ uân ch . ủ T t ừ hêế k I ỉ TCN, chêế đ c ộ n ộ g hòa L ở a Mã dâằn dâằn b c ị hêế đ đ ộ c
ộ tài thay thêế. Do bâết đồằng v i ớ nhau trong vi c ệ gi i ả quyêết nh n ữ g vâến đêằ c a ủ đâết n c
ƣớ , các phe phái trong giai câếp ch n ủ ồ La Mã đã t o ạ điêằu ki n ệ cho các t n ƣớ g lĩnh nh y
ả lên vũ đài chính tr .ị Ngƣời giành đƣ c ợ quyêằn đ c
ộ tài đâằu tên là Xila. Nằm 82 TCN, Xila tuyên bồế làm đ c ộ tài suồết đ i ờ nh n
ƣ g đêến nằm 79 TCN vì ồếm n n ặ g ph i ả t c ừ h c
ứ và đêến nằm 78 TCN thì chêết. Sau khi đàn áp cu c ộ kh i ở nghĩa Xpactacút, L ở a Mã xuâết hi n
ệ chính quyêằn tay ba lâằn th ứ nhâết. Đó là
Cratxút, Pompê và Xêda. Nằm 54 TCN Crátxút b t ị t ử r n ậ trong khi đánh nhau p ở h n ƣơ g Đồng. Pompê
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 tm cách tr k ừ h X ử êda đ đ ể c
ộ chiêếm chính quyêằn nh n ƣ g b t ị hâết b i ạ ph i ả ch y ạ sang phía Đồng. Ngay
nằm đó (48 TCN), Xêda truy kích Pompê t n ậ Ai C p ậ . T i
ạ đây, ồng giúp cồng chúa Clêồpát giành đ c ƣợ ngồi vua, do đó ồng l ở i ạ trong cung đình Ai C p ậ h n ơ n a
ử nằm. Nằm 45 TCN, sau khi đánh b i ạ m i ọ thêế l c ự chồếng đồếi p ở h n
ƣơ g Đồng, Xêda kéo đoàn quân chiêến thằếng tr v ở êằ và tr t ở hành ng i ƣờ đ n ứ g đâằu nhà n c ƣớ La Mã, nh n
ƣ g đêến nằm 44 TCN thì b á ị m sát.
Sau khi Xêda chêết ít lâu, nằm 43 TCN, L ở a Mã l i ạ xuâết hi n
ệ chính quyêằn tay ba lâằn th h ứ ai. Đó là
Antồniút, Lêpiđút và Ôctavianút. Ch n ẳ g bao lâu Lêpiđút b t ị c ƣớ quyêằn l c
ự , Antồniút kêết hồn v i ớ n ữ hoàng Clêồpát, do v y ậ toàn b q ộ uyêằn hành L ở a Mã thu c
ộ vêằ Ôctavianút. Nằm 30 TCN, Ôctavianút tuyên chiêến v i ớ Clêồpát. B t ị hâết b i
ạ , Antồniút và Clêồpát ph i ả t t ự . ử Nằm 29 TCN, Ôctavianút tr ở vêằ La Mã và tr t ở hành k ẻ thồếng tr d ị uy nhâết c a
ủ toàn đêế quồếc. M c ặ dâằu ch a ƣ x n ƣ g hoàng đêế nh n ƣ g ồng đƣ c ợ tồn làm nguyên th , ủ đƣ c ợ dâng danh hi u ệ Ôgút (Auguste)
nghĩa là đâếng chí tồn và đ c ƣợ t n ặ g nhiêằu danh hi u ệ cao quý khác. Nh ƣ v y ậ , Ôctavianút th c ự châết đã trở thành m t
ộ hoàng đêế và La Mã tuy vâễn khoác cái áo ngoài c a ủ chêế đ ộ c n ộ g hòa nh n ƣ g th c ự châết đã chuy n ể sang chêế đ q ộ uân ch c ủ huyên chêế. + S s ự uy vong c a ủ đêế quồếc La Mã. Đêến th i ờ quân ch , ủ chêế đ n ộ ồ l ệ ở La Mã ngày càng kh n ủ g ho n ả g trâằm tr n ọ g. Đ k ể hằếc ph c ụ tnh tr n ạ g đồế, giai câếp đ a ị ch c ủ h n ủ ồ ph i ả thay đ i ổ cách bóc l t ộ : h đ ọ em ru n ộ g đâết chia cho ng i ƣờ lao đ n ộ g nồng nghi p ệ đ t ể hu đ a ị tồ. Vi c ệ đó dâễn t i ớ s r ự a đ i ờ c a ủ m t ộ tâằng l p ớ xã h i ộ m i ớ g i ọ là l n ệ ồng - têằn thân c a ủ nồng nồ th i ờ trung đ i ạ sau này. Đêến thêế k I ỉ II, cồng th n ƣơ g nghi p ệ phát tri n ể m t ộ th i ờ cũng nhanh chóng suy s p ụ , c d ƣ ân thành th ị giảm sút, thành th t ị r n
ở ên điêu tàn, mồếi liên h k ệ inh têế gi a ữ các n i ơ c a
ủ đêế quồếc khồng còn ch t ặ cheễ n a ữ . Trong hoàn c n
ả h đó, do miêằn Đồng nh ờ s l ự iên h v ệ i ớ các nƣ c ớ ph n
ƣơ g Đồng, kinh têế còn có th p ể hát tri n ể thu n ậ l i ợ h n ơ mi ở
êằn Tây, nên nằm 330, hoàng đêế Cồnxtantnút đã r i ờ đồ sang Cồnxtantnồếpl ơ p
ở hía Đồng. Nằm 395, hoàng đêế Têồđồdiút chia đêế quồếc thành hai n c ƣớ : đêế quồếc Đồng La Mã đóng đồ C ở ồnxtantnồếpl v
ơ à đêế quồếc Tây La Mã đóng đồ L ở a Mã.
Trong khi La Mã đang suy yêếu nhanh chóng nh ƣ v y ậ thì đêến thêế k I ỉ V, ngƣ i
ờ Giécmanh bao gồằm các t c
ộ Tây gồết, Đồng gồết, Vằngđan, Phrằng, Ănglồ - Xằếcxồng, Buồếcgồngđ , ơ đã di c ồằ ƣ t ạ vào lãnh th c ổ a ủ
đêế quồếc La Mã. Lúc bâếy gi , ờ h đ
ọ ang sồếng trong xã h i ộ nguyên th y ủ nên ng i ƣờ La Mã g i ọ h ọ là "Mant c ộ ". Sang thêế k V ỉ , m t ộ sồế b l ộ c ạ Giécmanh đã thành l p ậ các vƣ n ơ g quồếc c a ủ mình trên đâết đai c a ủ Tây La Mã. Đêến th p ậ k ỉ70 c a ủ thêế k V
ỉ , đêế quồếc Tây La Mã ch c ỉ òn l i ạ m t ộ vùng nh b ỏ é mà đ ở ó, chính quyêằn th c
ự têế đã nằằm trong tay các t n ƣớ g lĩnh ngƣ i ờ Giécmanh. Nằm 476, th
ủ lĩnh quân đánh thuê ng i ƣờ Giécmanh là Ôđồacr ơ (Odoacre) đã l t ậ đ h
ổ oàng đêế cuồếi cùng c a
ủ đêế quồếc Tây La Mã là Rồmulút Ôguxtul r ơ ồằi t x ự n ƣ g làm hoàng đêế. S k ự i n ệ đó đánh dâếu s d ự i t ệ vong c a
ủ đêế quồếc Tây La Mã, đồằng thời đánh dâếu s c ự hâếm d t ứ chêế đ c ộ hiêếm h u ữ nồ l . ệ
Còn đêế quồếc Đồng La Mã thì vâễn têếp t c ụ tồằn t i
ạ và đi dâằn vào con đ n
ƣờ g phong kiêến hóa và thƣ n ờ g đ c ƣợ g i
ọ là đêế quồếc Bidantum. Đêến nằm 1453, Đồng La Mã b ịTh N ổ hĩ Kì têu di t ệ . II - NH N Ữ G THÀNH T U Ự CH Ủ YỀẤU C A Ủ VĂN MINH HY-LA C Ổ Đ I Ạ Hy L p
ạ và La Mã là hai quồếc gia riêng bi t ệ do các t c ộ khác nhau l p
ậ nên. Mãi đêến thêế k I ỉ I TCN, Hy L p ạ mới b L ị a Mã chinh ph c ụ , nh n ƣ g trƣ c
ớ đó râết lâu, La Mã đã têếp thu nhiêằu thành t u ự vằn minh c a ủ Hy L p ạ . Sau khi Hy L p ạ b n ị h p
ậ vào đêế quồếc La Mã, n ả h hƣ n ở g c a ủ vằn minh Hy L p ạ đồếi v i ớ La Mã càng m n ạ h meễ h n ơ n a ữ . Chính nhà th L ơ a Mã Hồratút đã nói: "Ngƣời Hy L p ạ b ịng i ƣờ La Mã chinh ph c ụ , nh n ữ g ng i ƣờ b c ị hinh ph c ụ âếy l i ạ chinh ph c ụ tr l ở i ạ k đ ẻ i chinh ph c ụ mình. Vằn h c ọ ngh t ệ hu t ậ Hy L p
ạ tràn sang đâết Latnh hoang dã...". Vì v y ậ vằn minh Hy Lạp và La Mã có cùng m t ộ phong cách và th n ƣờ g đ c ƣợ g i
ọ chung là vằn minh Hy-La.
Nêằn vằn minh Hy-La phát tri n ể râết toàn di n ệ và mồễi m t ặ đêằu có nh n ữ g thành t u ự r c ự r , ỡ trong đó quan tr n
ọ g nhâết là các lĩnh v c ự vằn h c ọ , ngh ệ thu t ậ , s h ử c ọ , khoa h c ọ t n ự hiên, triêết h c ọ .
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 1. Vằn h c ọ Nêằn vằn h c ọ Hy L p ạ bao gồằm ba b p ộ h n ậ ch y
ủ êếu và có liên quan ch t ặ cheễ v i ớ nhau là thâằn tho i ạ , thơ và k c ị h. a) Thâằn tho i ạ Ở Hy Lạp, trong giai đo n ạ t ừ thêế k V
ỉ III-VI TCN, nhân dân đã sáng t o r ạ a m t ộ kho tàng thâằn tho i ạ râết phong phú, bao gồằm nh n ữ g truy n ệ vêằ khai thiên l p ậ đ a
ị , vêằ các thâằn thu c ộ các lĩnh v c ự đ i ờ sồếng xã h i
ộ , vêằ các anh hùng dũng sĩ. Đêến thêế k V ỉ III TCN, cùng v i ớ s p ự hát tri n ể c a ủ gia đình ph q ụ uyêằn, các thâằn đ c ƣợ sằếp xêếp l i ạ thành m t ộ h t ệ hồếng có tồn t tr t ậ t . ự Theo tác ph m ẩ Gia ph c ả ác thâằn c a ủ Hêdiồết, nhà th H ơ y L p ạ sồếng vào thêế k V
ỉ III TCN thì đâằu tên ch ỉ có Caồết (Chaos) là m t
ộ khồếi hồễn mang m m ờ t
ị , rồằi Caồết sinh ra thâằn đâết Gaia, rồằi sinh ra thâằn ái tnh
Erồết. Gaia sinh ra Uranút t c ứ là tr i ờ , đư c
ợ nhân cách hóa. Uranút l i ạ lâếy Gaia làm vợ, sinh đư c
ợ 12 thâằn gồằm 6 nam và 6 n , ữ g i ọ chung là thâằn t c
ộ Titanút. Trong sồế các thâằn âếy, Crồnút
đã lâếy Rêa rồằi sinh ra các thâằn. Ngư i ờ con út c a ủ Crồút và Rêa là D t ớ đã l t ậ đ c ổ ha mình và tr t ở hành chúa t ể c a ủ các thâằn. D t ớ có nhiêằu v n ợ h H
ư êra, Đêmêtê và sinh đư c ợ nhiêằu con nh ư Atêna, Apồlồ, Aphrồđít... M t ộ ngư i
ờ anh em con chú, con bác v i ớ thâằn D t
ớ là thâằn Prồmêtê đã dũng đâết sét n n ặ thành ngư i ờ rồằi lâếy tr m ộ l a ử l ở ò rèn c a ủ thâằn th
ợ rèn Hêphaixtồết đem đêến cho loài ngư i ờ . Do v y ậ D t
ớ sai Hêphaixtồết xiêằng Prồmêtê ở núi Cồcad v ơ à cho m t ộ con diêằu hâu m l ổ á gan c a ủ chàng. Vêằ sau Prồmêtê đư c
ợ thâằn Hêraclét, con c a ủ thâằn D t ớ gi i
ả thoát. Do cồng lao đó, trong thâằn tho i ạ Hy Lạp, Prồmêtê đư c ợ coi là k s ẻ áng t o n ạ êằn vằn minh c a ủ nhân lo i ạ . Bên c n ạ h h t
ệ hồếng các thâằn đó, ngƣ i ờ Hy L p ạ c đ ổ i ạ còn sáng t o r ạ a các thâằn b o h ả c ộ ác ngành nghêằ và các lĩnh v c ự khác trong cu c ộ sồếng. Ví d : ụ Đêmêtê là hóa thân c a ủ đâết và là n t ữ hâằn c a
ủ nghêằ nồng. Điồnixồết là thâằn c a
ủ nghêằ trồằng nho và nghêằ làm rư u
ợ nho. Apồlồ là thâằn ánh sáng và ngh t ệ hu t ậ .
Ơtecpồ là thâằn âm nh c ạ . Tali là thâằn hài k c ị h. Pồlimni là thâằn th t ơ r t ữ nh.
Urani là thâằn thiên vằn. Cliồ là thâằn l c ị h s v ử .v... Nh v ƣ y ậ thâằn tho i ạ Hy L p ạ ph n ả ánh nguy n ệ v n ọ g c a ủ nhân dân trong vi c ệ gi i
ả thích và đâếu tranh v i ớ t n ự hiên, đồằng th i ờ ph n ả ánh cu c ộ sồếng lao đ n ộ g và ho t ạ đ n ộ g xã h i ộ . Do đ c ƣợ t o n ạ ên t t ừ h c ự têế cu c
ộ sồếng, các thâằn c a ủ Hy L p ạ khồng ph i ả là nh n ữ g l c ự l n ƣợ g xa v i ờ , có quyêằn uy tuy t ệ đồếi và đáng s ợ nh c ƣ ác thâằn p ở hƣ n ơ g Đồng mà là nh n ữ g hình tƣ n ợ g râết gâằn gũi v i ớ con ng i ƣờ . Thâằn c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ còn có tnh c m ả yêu ghét vui buồằn, th m ậ chí cũng có u ƣ đi m ể khuyêết đi m ể nh ƣ có khi thì r n ộ g l n ƣợ g, có khi thì h p ẹ hòi, cũng đa tnh ghen tuồng v.v... Ví d t ụ hâằn D t ớ là v t
ị hâằn cao nhâết, có nhiêằu v n ợ h n ư g còn lén v ợ có quan h v ệ i ớ nhiêằu n t ữ hâằn khác.
Nữ thâằn tnh yêu và sằếc đ p
ẹ Aphrồđit đã kêết hồn v i ớ thâằn th r
ợ èn Hêphaixtồết chân th t ọ , nh n ư g khồng chung th y ủ v i ớ chồằng mà ngo i ạ tnh v i
ớ thâằn chiêến tranh Arét, con trai c a ủ D t ớ và Hêra. Thâằn thợ rèn đã dùng lư i ớ sằết ch p ụ bằết đư c ợ qu
ả tang. Sau đó, Aphrồđit lâếy Arét và sinh dư c ợ 5 con.
Ngoài ra Aphrồđit còn có nh n ữ g mồếi tnh v i ớ thâằn rư u ợ nho Điồnixồết, v i ớ thâằn thư n ơ g nghi p ệ Hécmét. Thâằn tho i ạ Hy L p ạ có n ả h hƣ n ở g râết quan tr n ọ g đồếi v i ớ nêằn vằn h c ọ ngh t ệ hu t ậ Hy L p
ạ , vì nó đã cung câếp m t
ộ kho đêằ tài và nguồằn n ả h h n ƣở g cho th , ơ k c ị h, điêu khằếc và h i ộ h a ọ c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ . Ngƣời La Mã hâằu nh t
ƣ êếp thu hoàn toàn kho tàng thâằn tho i ạ và h t
ệ hồếng các thâằn c a ủ Hy L p ạ . Ch ỉ có m t ộ điêằu khác là ngƣ i ờ La Mã đ t ặ l i
ạ tên cho các v ịthâằn đó. Ví d : ụ Thâằn D t ớ c a ủ Hy L p ạ tr t ở hành thâằn Giupite c a
ủ La Mã. Thâằn Hêra, v t ợ hâằn D t ớ thành thâằn Giunồng vợ c a ủ Giupite.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Thâằn Đêmête, thâằn nghêằ nồng c a ủ Hy L p ạ tr
ở thành thâằn Xêrét, thâằn ngũ cồếc, thâằn b o v ả ệ mùa màng c a
ủ La Mã. Thâằn Aphrồđit, thâằn sằếc đ p ẹ và tnh yêu c a ủ Hy L p
ạ thành thâằn Vênút c a ủ La Mã.
Thâằn Pồdêidồng, thâằn bi n ể c a ủ Hy L p
ạ thành thâằn Néptun c a ủ La Mã.
Thâằn Hécmét, thâằn buồn bán c a ủ Hy L p
ạ thành thâằn Mécquya c a ủ La Mã. Thâằn Hêraclét c a ủ Hy L p ạ , bi u ể tư n ợ g c a ủ s c ứ m n
ạ h thành thâằn Héccun c a ủ La Mã v.v... b) Th . ơ Nói vêằ th c ơ a c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ tr c ƣớ hêết ph i ả k ể đêến hai tập sử thi n i
ổ têếng: Iliát và Ôđixê. Tƣ n
ơ g truyêằn rằằng tác gi c ả a ủ hai tác ph m ẩ này là Hồme, m t ộ nhà thơ mù sinh m ở t ộ thành phồế thu c ộ Ti u ể Á vào kho n ả g gi a ữ thêế k I
ỉ X TCN. Tuy nhiên các vâến đêằ nh ƣ tác gi , ả quê hƣ n ơ g c a ủ tác gi , ả th i ờ gian sáng tác t p ậ th . ơ .. đêằu ch a ƣ đƣ c ợ xác đ n ị h. Chính vì thêế ngay t t ừ h i ờ c đ ổ i ạ , H ở y L p
ạ đã có 7 thành phồế tranh nhau cái vinh d l ự à quê hƣ n ơ g c a ủ Hồme. Đêằ tài c a
ủ Iliát và Ođixê đêằu khai thác t c ừ u c ộ chiêến tranh gi a ữ các quồếc gia H ở y L p ạ v i ớ thành T r ơ oa ở Ti u ể Á.
Nguyên là vào đâằu thêế k ỉth X
ứ II TCN, vì muồến chiêếm c a ủ c i ả c a ủ thành T r ơ oa, vua Mixen H ở y L p ạ đã tâến cồng T r ơ oa. Cu c
ộ chiêến tranh này kéo dài 10 nằm (1194 - 1184 TCN), kêết qu ả là T r ơ oa b ịthâết b i ạ , thành T r ơ oa b h ị y ủ di t ệ . Tuy sự th c ự l c ị h s l ử à nh v ư y ậ , nh n ư g theo th H ơ ồme, nguyên nhân c a ủ cu c ộ chiêến tranh này đã đư c ợ gằến liêằn v i ớ nh n ữ g huyêằn tho i ạ râết diêễm l . ệ Trong t c ệ cư i ớ c a ủ n t
ữ hâằn Têtt và Pêlê, vua c a ủ Tetxali t c ổ h c ứ t
ở hiên đình, các thâằn đêằu đư c ợ m i ờ tới d . ự Riêng n t
ữ hâằn bâết hòa Irít khồng đư c ợ m i ờ . T c ứ gi n ậ vì vi c
ệ đó, Irít đã ném vào gi a ữ bàn t c ệ m t ộ qu t
ả áo bằằng vàng trên đó có dòng ch : ữ "T n ặ g ngư i ờ đ p ẹ nhâết". Ba n t
ữ hâằn Hêra, Atêna và Aphrồđit tranh nhau danh hi u ệ ngư i ờ đ p ẹ nhâết và đêến nh ờ thâằn D t ớ phân x . ử Dớt b o h ả đ ọ i g p ặ chàng trai đ p
ẹ nhâết châu Á là Parít, con th ứ hai c a ủ Priam vua c a ủ T r ơ oa. Khi gặp Parít, Aphrồđit h a
ứ seễ giúp Parít lâếy đư c ợ Hêlen, ngư i ờ ph n ụ đ ữ p
ẹ nhâết châu Ấu nêếu x c ử ho mình thằếng cu c ộ . Parít đã th a ỏ mãn yêu câằu c a ủ Aphrồđit. Gi l ữ i ờ h a
ứ , Aphrồđit cho Parít mư n ợ chiêếc thằết l n ư g c a
ủ mình. Đây là chiêếc thằết l n
ư g nêếu ai thằết vào mình thì seễ làm cho ngư i ờ mình thích yêu mình say đằếm. Nh v ờ y ậ Parít đã lâếy đư c
ợ Hêlen đem vêằ thành T r ơ oa. Nh n ư g Hêlen lúc bâếy gi ờ đã là v c ợ a ủ Mênêlát, vua c a ủ Xpác. Vì v y ậ Mênêlát đã nh a
ờ nh mình là Agamennồng, vua c a ủ Mixen tâến cồng thành T r ơ oa đ ể c u ứ v . ợ
Trải qua 10 nằm, quân Hy L p ạ vây đánh thành T r ơ oa khồng có kêết qu . ả Trong m t ộ tr n ậ chiêến đâếu, quân Hy L p ạ bằết đư c
ợ cồ Cridêit, con gái c a ủ ngư i ờ coi vi c
ệ têế thâằn Apồlồ rồằi dành cho Agamennồng. Ông già chu c ộ con gái khồng đư c
ợ nên xin thâằn Apồlồ tr n ừ g tr q ị uân Hy L p ạ . B n ệ h d c ị h đã giáng xuồếng. Sau khi đư c
ợ nghe ồng già tên tri nói rõ nguyên nhân, quân Hy L p ạ bu c ộ ph i ả tr C ả ridêit.
Agamennồng khồng muồến ch u ị thi t ệ , đã tư c ớ cồ Cridêit mà trư c ớ đó đã thư n ở g cho Asin. Vì vi c ệ làm sai trái đó c a ủ Agamennồng, Asin t c ứ gi n ậ khồng ch u
ị tham chiêến, quân Hy L p ạ b t ị hâết bại, ngư i ờ b n ạ thân c a ủ Asin là Pat r ơ ồcl ơ b ịt t ử r n ậ . Vì thư n ơ g b n ạ Asin ph i
ả tham gia chiêến đâếu đ ể trả thù cho Pat r ơ ồcl . ơ Kêết qu ,
ả Asin đã giêết chêết Hécto, con vua Priam c a ủ T r ơ oa rồằi bu c ộ xác Hécto
dưới cồễ xe kéo khằếp chiêến trư n ờ g và quanh m c ộ a ủ Pat r ơ ồcl . ơ T p
ậ Iliát dài 15.683 câu, ch y ủ êếu miêu t g ả iai đo n ạ gay go nhâết t c ứ là nằm th ứ 10 c a ủ cu c ộ chiêến tranh âếy. T p
ậ Ôđixê dài 12.110 câu miêu t c ả n ả h tr v ở êằ c a ủ quân Hy L p
ạ . Sau chiêến thằếng quân T r ơ oa, vua
Ôđixê (còn có tên là Ulix ) ơ ph i ả tr i
ả qua 10 nằm đâằy gian nan nguy hi m ể m i ớ vêằ đêến quê hƣ n ơ g c a ủ mình là đ o I ả tác và đ c ƣợ g p ặ l i ạ ng i ƣờ v c ợ hung th y ủ đã m t ộ lòng ch đ ờ i
ợ suồết 20 nằm là Pênêlồếp. Hai t p
ậ Iliát và Ôđixê khồng nh n ữ g là hai tác ph m ẩ quan tr n
ọ g trong kho tàng vằn h c ọ thêế gi i ớ mà còn là nh n ữ g tác ph m ẩ có giá tr v ị êằ l c ị h s . ử Chính nh n ữ g t l ƣ i u ệ ch a ứ đ n ự g trong hai t p ậ th n ơ ày đã giúp các nhà s h ử c ọ khồi ph c ụ m t ộ th i ờ kì l c ị h s g ử i ọ là th i ờ kì Hồme.
Tiêếp theo Hồme là nhà th H ơ êdiồết v i ớ các t p ậ th G ơ ia ph c ả ác thâằn, Lao đ n ộ g và ngày tháng. Trong tập th t ơ h h ứ ai, tác gi đ ả ã nói lên s p ự há s n ả c a ủ nồng dân dƣ i ớ s t ự hồếng tr c ị a ủ tâằng l p ớ quý t c ộ , ca
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 ngợi cu c ộ sồếng lao đ n ộ g, "khồng có th l ứ ao đ n ộ g nào là nh c
ụ nhã, ch ỉcó ằn khồng ngồằi rồằi là xâếu xa", đồằng th i
ờ đã đúc kêết nhiêằu kinh nghi m ệ lao đ n ộ g. Đêến thêế k V ỉ II, VI TCN, th t ơ r
ữ tnh bằết đâằu xuâết hi n ệ . Các thi sĩ têu bi u
ể là Parồết, Acsilồcút, Xồlồng,
Têồnít, Xaphồ, Panhđa, Anacrêồng... Acsilồcút đƣ c ợ coi là ngƣ i ờ đ t ặ c s ơ c ở ho th t ơ r t ữ nh Hy L p ạ . Ông ph i
ả sồếng trong nghèo túng l i ạ b ị bâết h n
ạ h trong tnh yêu nên th ồn ơ g đ m ƣợ v sâ
ẻ ằu não chua chát, vêằ sau thì chuy n ể sang ca ng i ợ các lạc thú c a ủ cu c ộ sồếng. Đêến n sĩ ữ Xaphồ, th t ơ r ữ tnh Hy L p ạ đã đ t ạ đêến trình đ ộ râết điêu luy n ệ . Xaphồ đ c ƣợ g i ọ là "nàng thơ th m ứ i ƣờ " c a ủ th c ơ a Hy L p ạ sau chín nàng th t ơ rong thâằn tho i ạ vì th c ơ a ủ bà d u ị dàng uy n ể chuy n ể l i
ạ có cồết cách phong nhã thanh tao và th n ƣờ g đƣ m ợ v ẻ buồằn vì phâằn l n ớ đêằ tài đêằu có tnh châết th n ƣơ g c m ả . Ví d , ụ trong bài th " ơ T n ặ g n t ữ hâằn sằếc đ p ẹ ", tác gi ả đã câằu xin n t
ữ hâằn giúp mình thoát kh i ỏ s k ự h ổ não đư c ợ to i ạ nguy n ệ trong tnh yêu: Hỡi Aphrồđit, l n ệ h n c ữ a ủ thâằn D t ớ , Ngài là v n ị t ữ hâằn đâằy trí tu . ệ
Với nồễi u buồằn, con câằu xin ngài Hãy c u ứ v t ớ con, c u ứ v t ớ con thoát kh i
ỏ buồằn đau. ........................ Trên khồng trung c a ủ m t ặ đâết âm u Ngài ng c ự hiêến xa vùn v t ụ bay xuồếng M t
ộ con bồằ câu bay trên
chiêến xa Dâễu chiêến xa bay qua các tâằng mây Trong chồếc lát ngài đã xuồếng đây Bên mồi ngài n n ở ụ cười bâết h ủ Ngài h i ỏ tồi vì sao đau kh ? ổ
Vì sao mằết tồi đâễm l k ệ h n
ẩ câằu? ........................ Ngài b o t
ả ồi: "hãy nói đi khồng câằn giâếu giêếm. Con đã yêu ai? Ai đã làm con kh ổ não?
Hỡi Xaphồ, con thân yêu c a ủ ta! Chàng l n ạ h lùng ? C ư
hàng seễ yêu nồằng cháy Chàng t c ừ hồếi ? C ư
hàng seễ đêến tm con. Chàng khồng hồn con ? C ư hàng seễ quay tr l ở i
ạ Và càng nồằng nàn tm đồi mồi c a ủ con". Anacrêồng cũng là m t ộ nhà th t ơ r t ữ nh l n ớ . Th ơ c a ủ ồng ch y ủ êếu ca ng i ợ sằếc đ p ẹ , tnh yêu và hoan
lạc, tuy nhiên ồng râết
ghét têằn tài, vì theo ồng đó là l c ự lƣ n ợ g phá ho i ạ hài hòa c a ủ cu c ộ sồếng:
Vì nó mà khồng có anh em. Vì nó mà ngư i ờ thân khồng hòa m c ụ ,
Vì nó mà sinh ra chiêến tranh sát ph t ạ . Vả lại, đáng s n ợ hâết là Chúng ta, nh n ữ g ngư i ờ thư n
ơ g yêu lâễn nhau Cũng vì nó mà sinh ra thù ghét. Nhà th t ơ r t
ữ nh cuồếi cùng là Panhđa (522 - 422 TCN). Ông là đ i ạ bi u ể c a ủ vằn h c ọ quý t c ộ . Th c ơ a ủ ồng ch y ủ êếu ca ng i ợ đ i
ờ sồếng hào phóng xa hoa c a ủ gi i ớ quý t c ộ , tán dƣ n ơ g nh n ữ g k t ẻ hằếng cu c ộ trong đ i ạ h i ộ điêằn kinh Ôlempích. Thơ trữ tnh c a ủ Hy L p ạ có n ả h h n ƣở g l n ớ đồếi v i ớ th c ơ a c a ủ ph n
ƣơ g Tây sau này vêằ phong cách sáng tác cũng nh h ƣ ình th c ứ và đ t ặ c ơ s c ở ho m t ộ hình th c ứ vằn ngh m ệ i ớ H ở y L p ạ là k c ị h. Ngoài th t ơ r ữ tnh H ở y L p ạ có m t ộ sồế nhà th c ơ òn sáng tác vêằ ch đ
ủ êằ chính tr ,ị trong đó, bài Hành khúc c a ủ Tiêếctê ca ng i ợ s a ự nh dũng c a ủ ngƣ i ờ Xpác đ c ƣợ coi là mâễu m c ự c a ủ lo i ạ th c ơ a chiêến đâếu. Ngƣời La Mã vồến t ừ s m ớ đã ch u ị n ả h h n ƣở g c a ủ vằn hóa Hy L p ạ . Đ c ặ bi t
ệ sau khi đánh chiêếm thành phồế Tarent c ơ a ủ Hy L p ạ t ở rên bán đ o Ý ả
vào nằm 272 TCN, La Mã bằết đâằu têếp xúc v i ớ vằn h c ọ Hy Lạp, do đó đã ch u ị nhiêằu n ả h h n ƣở g c a ủ vằn h c ọ Hy L p ạ . Vằn h c
ọ La Mã cũng bao gồằm nhiêằu th l ể o i ạ nh s ƣ ử thi, th t ơ r t ữ nh, th t
ơ rào phúng, vằn xuồi, k c ị h. Thời c n
ộ g hòa, La Mã đã có nhiêằu thi sĩ và nhà so n ạ k c ị h, ví d , ụ Anđrồnicút đã d c ị h Ôđixê ra têếng La tnh, N v ơ iút viêết s t ử hi Cu c
ộ chiêến tranh Puních, Catulút đã sáng tác nhiêằu bài th t ơ r t ữ nh. Nói vêằ tnh yêu c a ủ ồng v i
ớ nàng Clồđia, em quan b o d ả ân Cồđiút, nhà th v ơ iêết:
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Anh v a ừ gi n ậ v a ừ yêu, Có th e ể m seễ h i ỏ vì sao anh nh v ư y ậ Anh ch n ẳ g biêết nh n ư g anh c m ả thâếy Đau kh v ổ ồ cùng vì v a ừ gi n ậ v a ừ yêu. Thời kì phát tri n ể nhâết c a ủ th c ơ a La Mã là th i ờ kì thồếng tr c ị a ủ Ôctavianút. Đ p ể h c ụ v c ụ ho chêế đ ộ chính tr c ị a
ủ Ôctavianút, nhóm tao đàn Mêxen đƣ c ợ thành l p ậ . Mêxen là m t ộ ng i ƣờ thân c n ậ c a ủ Ôctavianút, là M n ạ h Thƣ n ờ g Quân c a ủ La Mã đã đ n ứ g ra b o t ả r c
ợ ác thi nhân vằn sĩ. Trong nhóm này có nh n ữ g nhà th ơ n i ổ têếng nh V
ƣ iêếcgiliút, Hồratút, Ôviđiút.
Viêếcgiliút (70 - 19 TCN) là nhà th l ơ n ớ nhâết c a ủ La Mã, sinh ra trong m t
ộ gia đình nồng dân khá gi ả ở miêằn Bằếc Ý. Tác ph m
ẩ đâằu tên, đồằng th i ờ là tác ph m
ẩ làm ồng bằết đâằu có têếng tằm là t p ậ Nh n ữ g bài ca c a ủ người chằn nuồi. V i ớ nh n ữ g bài th r ơ âết đ p ẹ , tác ph m ẩ này đ c
ƣợ Mêxen chú ý, và qua Mêxen, đ c ƣợ Ôctavianút chú ý. Tác ph m
ẩ têếp theo là Khuyêến nồng. Tác ph m ẩ này đ c ƣợ sáng tác th t ể heo ý muồến c a ủ Mêxen. M c ụ đích chính tr c ị a ủ tác ph m
ẩ là tuyên truyêằn cho s ự phát tri n ể nồng nghi p ệ đã b n ị i ộ chiêến làm cho suy tàn. T p ậ th n
ơ ày có bồến phâằn: Phâằn 1, nói vêằ nồng nghi p
ệ . Phâằn 2, nói vêằ nghêằ trồằng vư n ờ . Phâằn 3, nói vêằ
nghêằ chằn nuồi ong. Tác gi ả đã b r ỏ a 7 nằm đ h ể oàn thành t p ậ th n ơ ày. Thêế nh n ư g ồng đã đư c ợ đêằn đáp x n
ứ g đáng: Ôctavianút râết thích t p
ậ Khuyêến nồng, đêến nồễi, nằm 31 TCN, sau khi đánh b i ạ Antồniút ở Hy L p ạ tr v
ở êằ, ồng đã nghe ngâm bài th
ơ này trong 14 ngày liêằn. Với nh n ữ g tác ph m ẩ trên, thiên tài th ơ ca c a ủ Viêếcgiliút đã đ c ƣợ xác nh n ậ . Nh n ƣ g tác ph m ẩ u
ƣ tú nhâết làm ồng tr t
ở hành ngồi sao sáng nhâết trong sồế các nhà
thơ La Mã là Ềnêit (Eneide). Đó là m t ộ t p ậ th t ơ s ự g ự ồằm 12 bài th .
ơ Viêếcgiliút đã sáng tác t p ậ th ơ này trong 10 nằm, nh n
ƣ g cho đêến khi ồng chêết, tác ph m ẩ này vâễn ch a ƣ hoàn thành. H n ơ n a ữ , ồng đã dặn l i
ạ sau khi ồng chêết thì h y ủ t p ậ th n ơ ày, nh n ƣ g Ôctavianút đã ra l n ệ h cồng bồế t p ậ th v ơ à gi ữ nguyên vằn b n ả nh k ƣ hi ồng b c ị hêết bâết ng . ờ Vêằ ch đ
ủ êằ, kêết câếu, tnh têết, ngồn ng c ữ a ủ t p ậ th Ề ơ nêit đêằu ph n ỏ g theo s t ử hi Hồme. M c ụ đích c a ủ tác ph m ẩ là ca ng i ợ s a ự nh dũng c a
ủ nhân dân La Mã và dòng h Ô ọ ctavianút. N i ộ dung c a ủ t p ậ s t ử hi Ềnêit nh sa ư u: Thành T r ơ oa b q ị uân Hy L p ạ thiêu h y ủ . Ềnê mang xác cha mình cùng v i ớ m t ộ sồế c d ư ân thành T r ơ oa sồếng sót ch y ạ sang đâết Ý. Nh n
ư g khi đoàn thuyêằn sằếp đêến n i
ơ thì vì thâằn Giunồng ghét ngư i ờ T r ơ oa nên n i
ổ giồng bão, đoàn thuyêằn b g ị i t ạ sang Cáctagi . ơ Ở đây, Ềnê đư c ợ n h
ữ oàng Điđồng góa chồằng ân câằn đón têếp. Cu c ộ g p ặ g ỡ đã th i ổ bùng lên ng n ọ l a ử yêu đư n ơ g trong trái tm cồ đ n ơ c a ủ nàng Điđồng góa b a ụ . Thêế nh n ư g sồế ph n ậ đã bằết Ềnê ph i ả t ừ bi t ệ nàng đ sa ể ng Ý thành l p ậ m t ộ vư n ơ g quồếc m i ớ . Trong c n ơ đau kh g
ổ iày vò, Điđồng đã t sá ự t
bằằng thanh kiêếm do Ềnê t n
ặ g. Ềnê đêến Xixin và t i
ạ đây, chàng đã mai táng cha mình. Tiêếp đó, nh c ờ ó m t ộ nhà n t ữ ên tri đ a ư đư n
ờ g, Ềnê đã xuồếng âm ph đ ủ g ể p ặ cha và đư c ợ cha cho biêết m t ộ trong nh n ữ g ngư i ờ thu c ộ dòng dõi c a ủ chàng là Ôgút (t c ứ Ôctavianút) seễ t o r ạ a th i ờ đ i ạ hoàng kim cho thêế giới và l p ậ nên m t ộ đêế quồếc r n ộ g l n ớ mà biên gi i ớ kéo dài đêến t n ậ ẤẤn Đ . ộ Đêến Ý, ngư i ờ T r ơ oa đư c ợ vua Latnh vui m n ừ g đón nh n ậ , h n ơ n a ữ còn h a ứ g ả con gái c a
ủ mình là Lavini cho Ềnê. Nh n ư g trư c ớ đó Lavini đã đư c ợ h a ứ gả cho vua Tuồếcnút c a ủ ngư i ờ Rutun, vì v y ậ chiêến tranh gi a ữ ngư i ờ T r ơ oa và c d ư ân đ a ị phư n ơ g đã n ổ ra. Kêết qu ả Ềnê giành đư c ợ thằếng l i ợ ... T p ậ th ơ đêến đây b ịb d ỏ . ở
Qua Ềnêit, Viêếcgiliút đã ca ng i ợ s p ự hồằn vinh c a ủ La Mã dƣ i ớ th i ờ thồếng tr c ị a ủ Ôctavianút, kh n ẳ g đ n ị h s m ứ n ệ h c a ủ ng i
ƣờ La Mã là thồếng tr ịc ả thêế gi i ớ . Với Ềnêit, tên tu i ổ c a ủ Viêếcgiliút đã tr ở thành bâết h . ủ Ngay lúc sinh th i ờ ồng đã đ c ƣợ m i ọ ng i ƣờ kính tr n ọ g. T n
ƣơ g truyêằn rằằng, khi ồng xuâết hi n ệ n ở hà hát, khán gi ả đã đ n ứ g d y ậ vồễ tay hoan nghênh nhi t ệ li t ệ . Cũng chính vì v y ậ , sau này, đêến th i ờ ph c ụ h n ƣ g, trong tác ph m ẩ Thâằn khúc c a ủ Đantê, Viêếcgiliút đã đ c ƣợ ch n ọ làm ng i ƣờ dâễn đƣ n ờ g cho nhà th đ ơ i xem đ a ị ng c ụ và tnh th . ổ
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Hồratút (65 - 8 TCN), vồến là con m t ộ ng i ƣờ nồ l đ ệ c ƣợ gi i ả phóng, đ c ƣợ nh n ậ m t ộ m n ả h đâết N ở am Ý. Ông đã t n ừ g đ c ƣợ sang h c ọ t i ạ Aten, ch u ị n ả h hƣ n ở g sâu sằếc c a ủ triêết h c ọ và th t ơ r t ữ nh Hy L p ạ . Vêằ sau, v i ớ t c ƣ ách là quan B o d ả ân, ồng tham gia quân đ i ộ , nh n ƣ g trong m t ộ tr n ậ chiêến đâếu, vì s ợ chêết, ồng đã v t ứ thuâễn, ch y ạ trồến kh i ỏ chiêến tr n ƣờ g. M n ả h đâết c a ủ ồng b t ị c ị h thu, b n ả thân ồng phải sồếng l u
ƣ vong ngoài đâết Ý. Sau khi đƣ c ợ ân xá, ồng m i ớ tr v ở êằ La Mã làm m t ộ viên th k ƣ í. Nh n ữ g bài th ơ đâằu tên c a
ủ ồng đã làm cho Mêxen chú ý nên đ c ƣợ Mêxen m i ờ ra nh p ậ nhóm tao đàn Mêxen và đ c ƣợ Mêxen t n ặ g m t ộ trang viên nh . ỏ Tác ph m ẩ têu bi u ể nhâết c a ủ ồng là t p ậ Th ơ ca ng i ợ gồằm 103 bài th . ơ T p ậ th n ơ ày đã th ể hi n ệ ch ủ nghĩa nhân đ o ạ , đồằng th i ờ cũng th ể hi n ệ thái đ c ộ a ủ ồng đồếi v i ớ cu c ộ sồếng là ch n ủ ghĩa h n ƣở g l c ạ . H n ơ n a
ữ , đêến Hồratút, vâằn lu t ậ th ơ têếng Latnh đã đ t
ạ đêến chồễ hoàn mĩ. Đánh giá s n ự ghi p ệ th ơ ca c a ủ mình đồếi v i ớ đ i
ờ sau, Hồratút đã viêết bài Bia k n ỉ i m ệ , trong đó có câu: Tồi d n ự g lên m t ộ cái bia k n ỉ i m ệ So với đồằng còn v n ữ g bêằn h n ơ , Và cũng cao h n ơ kim t t ự háp c a ủ quồếc vư n ơ g...
Ngoài ra, Hồratút còn có nh n ữ g đóng góp quan tr n ọ g vêằ lí lu n ậ th ơ ca và ngh t ệ hu t ậ k c ị h. Đ c ặ bi t ệ qua bài "Ngh t ệ hu t ậ th " ơ , ồng đã t n ổ g kêết lí lu n ậ mĩ h c ọ c a ủ Hy L p ạ mà ch y ủ êếu là d a ự vào ý kiêến c a ủ Arixtồết.
Ôviđiút (43 TCN - 17 CN) xuâết thân trong m t ộ gia đình k sĩ
ị giàu có. Sau khi hoàn thành vi c ệ h c ọ t p ậ , ồng đã đi du l c ị h H ở y L p ạ và Ti u ể Á. Tuy m n ộ g làm quan khồng đƣ c ợ th c ự hi n ệ nh n ƣ g nh c ờ ó ngƣ i ờ
vợ xuâết thân quý phái c a ủ mình, ồng đƣ c ợ têếp xúc v i ớ gi i ớ th n ƣợ g l u ƣ c a ủ La Mã. Hoạt đ n ộ g vằn h c ọ c a
ủ Ôviđiút chia làm ba th i ờ kì. Thời kì th n
ứ hâết: bao gồằm các t p ậ th ơ nói vêằ yêu đ n ƣơ g tnh ái th m ậ chí có m t ộ sồế mang tnh châết sằếc tnh dâm d c
ụ quá phóng túng. Các tác ph m ẩ têu bi u ể c a ủ th i ờ kì này là: Tình ca (3 t p ậ ). Nữ anh hùng: T p ậ th t ƣ nh c a ủ các n a
ữ nh hùng trong thâằn tho i ạ g i ử ngƣ i ờ yêu c a ủ h . ọ Ngh ệ thu t ậ yêu đư n ơ g: Ph n ƣơ g pháp quyêến rũ ng i ƣờ yêu. Thời kì th h ứ ai: Trong th i
ờ kì này, thi nhân ngày càng tr n ở ên nghiêm túc, h n ơ n a ữ Ôctavianút khồng
thích lồếi vằn đâằy sằếc tnh c a ủ ồng, vì v y ậ ồng đã chuy n ể h n
ƣớ g sáng tác. Các tác ph m ẩ th i ờ kì này là:
Các ngày lêễ: nói vêằ các ngày lêễ và nguồằn gồếc c a ủ nó. Biêến hình là tác ph m
ẩ xuâết sằếc nhâết c a ủ ồng, gồằm 15 chƣ n ơ g. N i ộ dung nói vêằ s b ự iêến đ i ổ t n ừ gƣ i ờ
thành cây cồếi, thành đ n ộ g v t ậ và phi sinh v t ậ theo thâằn tho i ạ . Kêết thúc t p ậ th l
ơ à nói vêằ Xêda biêến
thành ngồi sao theo truyêằn thuyêết lúc bâếy gi . ờ Trong t p ậ th n ơ ày có nhiêằu truy n ệ thú v ịnh : ư - Con trai c a ủ m t ặ tr i
ờ yêu câằu cha giao xe ng a ự l a ử cho mình qu n ả lí nh n ư g vì thiêếu kinh nghi m ệ nên suýt n a ữ thì đồết cháy c ả trái đâết.
- Nhà điêu khằếc yêu b c ứ tư n
ợ g cồ gái bằằng ngà voi c a ủ mình. - Bay lên tr i
ờ lâằn đâằu tên bằằng đồi cánh do mình chêế t o v ạ .v... T p ậ th B
ơ iêến hình đã nêu ra đ c ƣợ nh n ữ g hình tƣ n ợ g phong phú, sinh đ n ộ g bi u ể hi n ệ trí tu v ệ à óc tƣởng tƣợng tuy t ệ v i ờ c a ủ tác gi . ả Chính vì v y ậ , ngay t k
ừ hi Ôviđiút còn sồếng, tác ph m ẩ này đã râết n i ổ têếng. Thời kì th b ứ a: nằm 8 CN, theo m n ệ h l n ệ h c a
ủ Ôctavianút, Ôviđiút b ịđày đêến vùng Hằếc H i ả . Nguyên nhân c a ủ vi c ệ đi đày này t i ớ nay ch a ƣ rõ. Cằn c t ứ heo m t
ộ vài điêằu do Ôviđiút l r ộ a có th đ ể oán rằằng
Ôviđiút có liên quan đêến nh n ữ g chuy n ệ tnh v i ớ cháu gái c a ủ Ôctavianút. Cồ này t ừ nằm 7 CN đã b ị trục xuâết ra kh i ỏ La Mã. Trong c n ơ tuy t ệ v n
ọ g, Ôviđiút đã đồết b n ả th o ả c a ủ t p ậ Biêến hình. Tuy v y ậ , nguyên tác c a ủ t p ậ th n ơ ày nhờ có các bản sao đ t
ể ruyêằn nhau lúc bâếy gi , ờ nên tác ph m ẩ vâễn đ c ƣợ gi l ữ i ạ .
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Sau khi b đ ị i đày, b n ả thân ồng, v c ợ on và bè b n
ạ đêằu xin Ôctavianút ân xá cho ồng nh n ƣ g khồng đ c ƣợ , vì v y ậ ồng ph i ả c ở hồễ l u ƣ đày cho t i ớ khi chêết. Trong th i
ờ kì này ồng có viêết hai t p ậ th : ơ Nh n ữ g bài th b ơ uồằn và Th v ư êằ kinh. Tuy trong nh n ữ g t p ậ thơ này cũng có nh n ữ g bài hay nh : ƣ Đêm cuồếi cùng L ở a Mã, C n
ả h giồng bão trên đư n ờ g đi đày v.v... nh n ƣ g nói chung trong th i ờ kì này, c n ả h l u
ƣ đày đã làm tài nằng c a ủ ồng gi m ả sút nhiêằu. M c ặ dù v y ậ
Ôviđiút vâễn là nhà th c ơ ó đ a
ị v ịcao trong các thi nhân La Mã. c) K c ị h Ngh ệ thu t ậ k c ị h c a ủ Hy L p ạ bằết nguồằn t ừ các hình th c ứ ca
múa hóa trang trong các ngày lêễ h i ộ , nhâết là lêễ h i ộ thâằn Rƣ u
ợ nho Điồnixồết. Trong nh n ữ g ngày lêễ h i ộ này, ngƣ i
ờ ta múa hát hóa trang, khoác da c u ừ , đeo m t ặ n ạ diêễn l i ạ nh n ữ g s t ự ch trong thâằn tho i ạ . Lúc đâằu ch c ỉ ó nh n ữ g đ i ộ đồằng ca hát nh n ữ g bài ca ng i ợ thâằn R u ƣợ , sau thêm m t
ộ diêễn viên hát đêế, nh v ƣ y
ậ bằết đâằu có đồếi đáp. C s ơ ở c a ủ k c
ị h bằết đâằu xuâết hi n ệ . Sau khi hình th c ứ k c ị h ra đ i ờ , ng i ƣờ ta đã xây d n ự g nh n
ữ g sân khâếu ngoài tr i ờ râết l n ớ , ví d ụ sân khâếu ở Aten ch a ứ đ c ƣợ 17.000 ng i ƣờ , sân khâếu ở Mêgalồpồlit ( t ở rung tâm bán đ o P ả êlồpồned ) ơ ch a ứ đ c ƣợ 44.000 ng i ƣờ . Đồằng th i ờ chính quyêằn th n ƣờ g t c ổ h c ứ nh n ữ g cu c ộ thi diêễn k c ị h, có th i ờ kì còn
phát têằn cho cồng dân mua vé xem k c ị h, do đó ngh t ệ hu t ậ k c ị h càng phát tri n ể . K c ị h Hy L p ạ có hai lo i ạ : bi k c ị h và hài k c ị h. Nh n ữ g nhà so n ạ k c ị h têu bi u
ể nhâết là Etsin, Xồphồcl ơ và Ơripít.
Etsin (525 - 426 TCN) xuâết thân trong m t ộ gia đình quý t c ộ , ồng đã t n ừ g tham gia cu c ộ kháng chiêến chồếng Ba T . ƣ M c ặ dâằu t t ừ hêế k V ỉ I TCN, A
ở ten đã trình diêễn v ở bi k c ị h đâằu tên, nh n ƣ g thồng th n ƣờ g ngƣ i
ờ ta cho rằằng chính Etsin m i ớ th t ậ s l ự à ng i ƣờ sáng l p ậ bi k c ị h Hy L p ạ . Etsin đã sáng tác 70 v k ở c ị h nh n ƣ g ch c ỉ ó 5 v t
ở ruyêằn đêến ngày nay. Hâằu hêết tác ph m ẩ c a ủ ồng đêằu
lâếy đêằ tài trong thâằn tho i ạ Hy L p ạ , nh n ƣ g châết li u ệ c a ủ tác ph m ẩ l i ạ là tnh hình xã h i ộ đƣ n ơ g th i ờ . Chủ đêằ t ƣ t n ƣở g c a ủ bi k c
ị h Etsin là vâến đêằ sồế ph n
ậ , đó là yêếu tồế chi phồếi khồng th c ể n ƣỡ g đ c ƣợ . Nh n ữ g v k ở c ị h têu bi u ể c a
ủ ồng là Ôrextê, Prồmêtê. N i ộ dung ch ủ yêếu c a ủ v Ô ở rextê là: Vua Agồết là At r ơ t ớ ph m ạ m t ộ t i ộ l n
ớ : y làm cho em mình là Tyext ằ
ơ n th tị con mình đã nâếu chín. S ở dĩ Atơrớt làm nh ư v y ậ là vì Tyext d ơ d ụ ồễ v ợ c a ủ At r ơ t ớ . Con c a ủ At r ơ t ớ là Agamennồng có v l ợ à Clytaemnext r ơ a l i ạ có quan h á ệ m mu i ộ v i ớ con c a ủ Tyext ơ là Egixt . ơ Khi Agamennồng t ở hành T r ơ oa quay vêằ thì b v ị g ợ iêết chêết đ
ể báo thù vì Agamennồng giêết chêết con gái c a
ủ th ịlà Iphigiênia. Nh n ư g Clytaemnext r ơ a và tnh nhân l i ạ b c
ị on trai mình là Ôrextê giêết chêết đ b ể áo thù cho cha. Sau đó, trong phâằn n T
ữ hâằn giáng phúc, Ôrextê b đ ị a ư ra xét x ử t ở òa án do n t ữ hâằn Atêna t c ổ h c ứ . Kêết qu Ô ả rextê đư c ợ trằếng án. Vở k c
ị h Prồmêtê gồằm ba phâằn: Prồmêtê tr m ộ l a ử , Prồmêtê b x
ị iêằng và Prồmêtê đư c ợ tha. Nay ch ỉ còn phâằn th h ứ ai n i ộ dung nh s ư au: Prồmêtê lâếy l a ử c a ủ thâằn D t ớ ban cho ngư i ờ trâằn, b t ị hâằn D t
ớ đóng đinh vào vách núi Cồcad ơ và b ị thâằn th ợ rèn
Hêphaixtồết dùng búa sằết đánh vào ng c ự nh n
ư g thâằn Prồmêtê vâễn khồng khuâết ph c ụ . Etsin khồng nh n ữ g là ng i ƣờ sáng tác k c ị h b n ả đâằu tên, đồằng thời cũng là đ o d ạ iêễn và là ngƣ i ờ c i ả têến đ o c ạ n ụ h b ƣ ồế trí c n
ả h sân khâếu, trang trí cách bay, làm
têếng sâếm sét, dùng m t ặ n v ạ .v... Do đó ồng đ c ƣợ m n ệ h danh là "ngƣ i ờ cha c a ủ k c ị h Hy L p ạ ". Xồphồcl ( ơ 497 - 406 TCN) là ngƣ i ờ đ c ƣợ m n ệ h danh là "Hồme c a ủ ngh t ệ hu t ậ k c ị h" vì tác ph m ẩ c a ủ ồng đã ph n ả ánh th i ờ đ i ạ hoàng kim c a ủ Hy L p ạ - th i ờ Pêriclét. Cũng nh E ƣ tsin, các v k ở c ị h c a ủ ồng cũng th n ƣờ g xoáy quanh quan ni m ệ vêằ sồế ph n ậ , nh n ƣ g ồng kêết hợp sồế ph n ậ v i ớ vi c ệ ca ng i ợ tài nằng c a ủ con ngƣ i ờ . Tƣ n
ơ g truyêằn rằằng Xồphồcl đ ơ ã sáng tác 123 vở bi k c ị h, nh n ƣ g truyêằn l i ạ ngày nay ch ỉcòn 7 v . ở Ngoài ra còn có m t ộ v k ở c ị h trào phúng. Trong sồế các v k ở c ị h còn l i ạ c a ủ Xồphồcl , ơ n i ổ têếng nhâết là v ở đ Ơ íp làm vua. V k ở c ị h này d a ự theo
truyêằn thuyêết vêằ đ
Ơ íp, con vua Laiút và hoàng h u ậ Giồcaxta T ở épb . ơ
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 N i ộ dung nh sa ư u: Laiút đư c ợ thâằn Đenph b ơ áo m n
ộ g cho biêết sau này con trai c a
ủ ồng ta seễ giêết cha và lâếy m . ẹ Vì v y ậ
khi Laiút và Giồcaxta sinh ra đ Ơ íp, Laiút bèn sai ngư i ờ dùi th n ủ g bàn chân c a ủ đ a ứ bé và đem v t ứ vào núi. Ngư i ờ chằn súc v t ậ c a ủ vua Coranh thâếy đ a ứ bé tàn t t ậ bèn thư n ơ g h i ạ đem vêằ cho ch . ủ Vua Coranh gi đ ữ a ứ bé l i
ạ trong cung nuồi nâếng và nh n ậ đ a ứ bé làm con. Sau đó đ Ơ íp l i ạ đư c ợ thâằn Đenph b
ơ áo cho biêết sồế c a
ủ chàng là giêết cha rồằi lâếy m . ẹ S h ợ ãi trư c ớ sồế ph n ậ âếy, chàng b n ỏ hà ra đi t g ừ iã bồế m n ẹ uồi mà chàng tư n ở g là bồế m đ ẹ . ẻ Trên đư n ờ g, chàng đ n ụ g ph i ả m t ộ người l m ạ t
ặ , do đó cãi nhau và chàng nh t
ỡ ay giêết chêết ngư i ờ đó. Ngư i
ờ đó chính là Laiút, cha đ ẻ c a
ủ chàng. Chàng đêến Tépb v ơ à đã tr l ả i ờ đư c ợ mâếy câu đồế c a ủ con Xphanh, tr đ ừ ư c ợ mồếi h a ọ cho thành Tépb , ơ do đó đ c ể m ả n ơ chàng, nhân dân đã l p
ậ chàng lên làm vua. Thêế là đ Ơ íp tr t ở hành ch ủ nhân c a ủ cung đi n
ệ cha chàng và lâếy hoàng h u ậ c a ủ vua trư c ớ t c ứ là m ẹ chàng. Sau 15 nằm, đ Ơ íp đã có 4 con, chàng m i ớ biêết đư c ợ s t ự h t
ậ đau lòng âếy, do đó m ẹ đ Ơ íp t s ự át, đ Ơ íp g c ụ lên vai m , ẹ lâếy kim t đ
ự âm vào mằết mình đ k ể h i ỏ thâếy m i ọ ngư i ờ trên đ i ờ n a
ữ . Sau đó ồng già mù này lang thang phiêu b t ạ và b l ị ư n
ơ g tâm giày vò. Cuồếi cùng, ồng cùng v i
ớ cồ con gái Angtgồn vêằ sồếng trên núi Cồlồnồết n ở go i ạ ồ Aten. Nh v ƣ y ậ ch đ ủ êằ c a ủ k c ị h Xồphồcl ơ là con ng i ƣờ khồng th t ể ránh đ c ƣợ sồế ph n ậ nh n ƣ g con ngƣ i ờ trong k c ị h c a ủ ồng là con ng i ƣờ có trách nhi m ệ v i ớ sai lâằm c a ủ mình.
Ơripít (480 - 406 TCN) đã so n ạ 92 v ở k c ị h, nay ch c ỉ òn l i ạ 18 v ở bi k c ị h hoàn ch n ỉ h và 1 v h ở ài k c ị h. K c ị h c a ủ r
Ơ ipít cũng xoáy vào ch đ ủ êằ sồế ph n ậ , nh n ƣ g sồế ph n ậ đ
ở ây khồng đồằng nhâết v i ớ thêế l c ự thâằn linh ho c ặ m t ộ thêế l c ự tr u ừ tƣ n ợ g tồằn t i ạ n ở goài loài ng i ƣờ nh E ƣ tsin và Xồphồcl mà ơ là kêết quả c a ủ sự thồi thúc tnh c m ả , s đ ự âếu tranh gi a ữ tnh c m ả cao th n
ƣợ g và thâếp hèn. Chính vì thêế, có th n ể ói r Ơ ipít là ngƣ i ờ sáng t o r ạ a k c ị h tâm lí xã h i ộ , là b c
ậ têằn bồếi và là ngƣ i ờ thâằy c a ủ Sêếchxpia. V ở k c ị h têu bi u ể nhâết c a ủ r Ơ ipít là v M ở êđê. N i ộ dung nh sa ư u:
Nàng Mêđê bị chồằng ruồằng b ỏ đ y ể êu m t ộ ngư i ờ con gái tr đ ẻ p
ẹ . Vì ghen, Mêđê thêằ ph i ả giêết chồằng, người yêu c a ủ chồằng và hai đ a ứ con c a ủ mình v i ớ chồằng đ b ể áo thù. Mêđê b g ị iày vò b i ở nh n ữ g tnh c m ả mâu thuâễn: m t
ộ bên là lòng ghen tuồng và s t ự hù ghét v i ớ tâết cả nh n ữ g gì thu c ộ vêằ ngư i ờ chồằng ph b ụ c ạ , m t ộ bên là tnh thư n
ơ g sâu sằếc đồếi v i ớ con. Mêđê nói: ...Khi mà hai đ a ứ con khồng còn n a ữ Mẹ sồếng cu c ộ đ i ờ cay đằếng kh đ ổ au Các con seễ sang m t ộ thêế gi i ớ khác, và còn đâu
Đồi mằết đáng yêu đ n ể hìn m n ẹ a ữ ! ..................... Này con sen, ta khồng th .
ể Thồi đi ta khồng thể Ta b ỏ h n ẳ âm m u ư . Ta seễ đem lũ tr đ ẻ i xa Việc gì ph i ả dùng s ự bâết h n ạ h c a ủ chúng đ l ể àm kh b ổ ồế chúng? Vì nh t
ư hêế seễ tằng gâếp đồi s ự bâết h n ạ h c a ủ ta
Ta quyêết khồng! Hãy cút đi h i ỡ lòng tàn nhâễn. Nh n
ư g ngay lúc đó, lòng cằm gi n ậ vì c n ơ ghen l i ạ n i ổ
lên. Mêđê điên cuồằng, muồến t t
ự ay giêết chêết con mình: Chúng nó ph i
ả chêết, nêếu đã là tâết yêếu Thêế thì ta, k đ ẻ ã cho chúng cu c ộ đ i ờ
Seễ tự tay ta giêết chêết chúng. Tâết c đ ả êằu do sồế ph n ậ khiêến xui. ..................... Ôi! Chúc các con đư c ợ tồết lành Nh n ư g là t ở hêế gi i ớ bên kia. Cha các con đã cư p ớ mâết h n ạ h phúc c a ủ các con... S c
ự ằm phâễn đã chi phồếi đâằu óc t n ỉ h táo. Đó là c i ộ nguồằn s b ự âết h n ạ h l n ớ c a ủ ng i ƣờ đ i ờ .
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Trên đây là ba nhà so n ạ k c ị h têu bi u ể c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ , trong đó, r Ơ ipít là ng i ƣờ có n ả h h n ƣở g l n ớ nhâết đồếi v i ớ lo i ạ hình vằn h c ọ này c a ủ thêế gi i ớ . Bên c n ạ h bi k c ị h là ch y ủ êếu, H ở y L p ạ c đ ổ i ạ còn có hài k c ị h. Hài k c ị h têếng Hy L p
ạ là Komoidia gồằm hai ch l
ữ à Komos nghĩa là du hành cuồằng hoan và oide nghĩa là hát. Nh v ƣ y ậ komoidia nghĩa là v a ừ du hành vui nh n ộ v a
ừ hát. Vêằ sau, qua gia cồng, đã xuâết hi n ệ m t ộ lo i ạ vằn h c ọ m i ớ là hài k c ị h. Đêằ tài c a ủ hài k c ị h th n ƣờ g là nh n ữ g chuy n ệ l t ặ v t ặ trong cu c
ộ sồếng hằằng ngày. Khi trình diêễn thì cách dùng t , ừ đ t
ặ câu, chia màn, bồếi c n ả h... đêằu t d ự o h n ơ bi k c ị h nhiêằu. Vì v y ậ ph n ụ v ữ à tr c ẻ on khồng đ c ƣợ xem hài k c ị h. Nhà sáng tác hài k c ị h têu bi u ể c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i
ạ là Arixtồphan (450 - 388 TCN). Ông đã sáng tác 44 vở hài k c ị h, nay còn 11 v , ở trong đó có các v : ở Nh n
ữ g k ịsĩ, Đàn ong bò veễ, Đàn chim, Đàn nhái. Vở k c
ị h Đàn nhái viêết vêằ cu c ộ tranh cãi gi a ữ hai nhà viêết k c ị h n i ổ têếng là Etsin và r Ơ ipít. Hai ồng cãi
nhau ồằn ào làm cho thâằn Rư u ợ Điồnixồết ph i
ả kêu lên rằằng: "Các nhà bi k c ị h cãi nhau nh n ư h n ữ g người bán hàng, ch n ẳ g còn ra th t ể hồếng gì c " ả . Thái đ ộ c a ủ Arixtồphan là đ n ứ g vêằ phía Etsin b o ả th ủ và khồng đồằng tnh v i ớ phái cách tân r Ơ ipít. L Ở a Mã các nhà th ơ Anđrồnicút, N v ơ iút, Enniút, Plantút, Têrexiút, cũng là nh n ữ g nhà so n ạ bi k c ị h và hài k c ị h. Nằm 240 TCN, L
ở a Mã bằết đâằu diêễn k c ị h. Anđrồnicút là ng i ƣờ đâằu tên đƣ c ợ giao nhi m ệ v c ụ hu n ẩ b k ị c ị h b n ả cho các bu i ổ bi u ể diêễn âếy. T đ ừ ó, các nhà so n ạ k c ị h La Mã thƣ n ờ g d c ị h bi k c ị h và hài k c ị h Hy L p ạ , đồằng th i ờ ph n ỏ g theo k c ị h Hy L p ạ đ ể soạn nh n ữ g vở k c ị h l c ị h s ử c a ủ La Mã ho c ặ c i ả biêến các v k ở c ị h Hy L p ạ thành các v ở k c ị h La Mã. 2. S h ử c ọ a) S h ử c ọ Hy L p ạ Trƣớc kia ngƣ i ờ ta biêết đƣ c ợ l c ị h s ử xa x a ƣ c a ủ Hy L p ạ ch y ủ êếu nh t
ờ ruyêằn thuyêết và s t ử hi. Đêến thêế kỉ V TCN, Hy L p ạ m i ớ chính th c ứ có l c ị h s t ử hành vằn. Nh n ữ g nhà s h ử c ọ n i ổ têếng c a ủ Hy L p
ạ là Hêrồđồết, Tuxiđít, Xênồphồn. Hêrồđồết (484 - 425 TCN) là nhà sử h c ọ đâằu tên c a ủ Hy L p ạ , là ngƣ i ờ đ c ƣợ g i ọ là "ng i ƣờ cha c a ủ nêằn s h ử c ọ ph n ƣơ g Tây". Ông vồến là ng i ƣờ ngo i ạ kiêằu đêến ng c ụ ƣ A ở ten. Đ v ể iêết s , ử ồng đã đi du l c ị h nhiêằu n i ơ , sang t n ậ Ai C p ậ , Babilon, Ti u ể Á. M c ụ đích viêết s c ử a ủ ồng là "đ ể cho cồng lao c a ủ con ng i ƣờ khồng b p ị hai nh t ạ trong kí c ứ c a ủ chúng ta". Tác ph m ẩ c a
ủ Hêrồđồết gồằm có 9 quy n ể , viêết vêằ l c ị h s ử Hy L p ạ và các n c ƣớ phƣ n ơ g Đồng nh A ƣ txiri, Babilon, Ai C p ậ , nh n ƣ g trong đó quan tr n ọ g nhâết là b " ộ L c ị h s c ử a ủ chiêến tranh Hy L p ạ - Ba T " ư . Trong tác ph m ẩ này ồng đã ch n ứ g minh tnh châết chính nghĩa c a ủ cu c
ộ kháng chiêến chồếng Ba T c ƣ a ủ Hy L p ạ và hêết s c ứ ca ng i ợ nh n ữ g chiêến cồng oanh li t ệ c a ủ ngƣ i ờ Hy L p ạ M ở aratồng, Técmồpin. Tuy nhiên, tác ph m ẩ c a ủ Hêrồđồết còn h n ạ chêế
ở chồễ là ồng đã ghi chép tâết c n ả h n ữ g chuy n ệ ồng đ c ƣợ nghe k l ể i ạ , th m ậ chí có khi còn t t ự o r ạ a s k ự i n ệ l c ị h s . ử M c ặ dâằu v y ậ , tác ph m ẩ c a ủ ồng vâễn đáng đƣ c ợ trân tr n
ọ g vì nó có nhiêằu tài li u ệ l c ị h s q ử uý giá, và b n ả thân ồng vâễn x n ứ g đáng v i ớ t ƣ cách là ng i ƣờ đ t
ặ nêằn móng cho nêằn s h ử c ọ phƣ n ơ g Tây.
Tuxiđít (460 - 395 TCN) cũng là m t ộ nhà s h ử c ọ có v t ị rí quan tr n ọ g c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ . Nằm 431 TCN, khi cu c
ộ chiêến tranh Pêlồpồned b ơ ùng n , ổ ồng là m t ộ nhà ch h ỉ uy quân s t ự rong quân đ i ộ Aten. Vì v y ậ b n ả thân ồng đã t n ừ g thâếy thằếng l i ợ cũng nh ƣ thâết b i ạ c a ủ Aten. Bằằng nh n
ữ g điêằu mằết thâếy tai nghe và bằằng vi c ệ điêằu tra nghiên c u
ứ nghiêm túc, ồng đã viêết tác ph m ẩ Cu c ộ chiêến tranh Pêlồpồned n ơ hằằm m c ụ đích đ c ể ho đ i
ờ sau "biêết rõ ràng vêằ quá kh " ứ . Nêếu nh H ƣ êrồđồết là ngƣ i ờ đâằu tên đ t ặ nêằn móng cho s h ử c ọ phƣ n
ơ g Tây thì Tuxiđít là ng i ƣờ đâằu tên ở ph n
ƣơ g Tây đã viêết vêằ s m ử t
ộ cách nghiêm túc. Ông nói: "Tồi khồng đồằng ý v i ớ nhi m ệ v ụ c a ủ mình là ghi chép l i
ạ cái tồi biêết khi bằết g p
ặ lâằn đâằu hay là cái mà tồi có th ể gi t ả hiêết đ c ƣợ , mà ch g ỉ hi chép nh n ữ g s ự ki n ệ mà chính tồi m c
ụ kích hay là cái mà tồi nghe n ở g i
ƣờ khác sau khi đã nghiên c u ứ chính xác đêến m t ộ ch n ừ g m c ự nào đó t n ừ g s ự ki n ệ riêng bi t ệ ".
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Ông còn chú ý phê phán nh n ậ đ n ị h các s k ự i n ệ l c ị h s v ử à gi i ả thích các s k ự i n ệ bằằng bồếi c n ả h c a ủ nó nh đ ƣ iêằu ki n ệ t n ự hiên, điêằu ki n ệ v t ậ châết, chêế đ x ộ ã h i ộ ... Đồằng th i
ờ ồng cho rằằng tác ph m ẩ l c ị h s ử phải có tác d n ụ g giáo d c ụ . Ông nói: "Ph i ả giƣơng cao ng n ọ đuồếc l c ị h s l ử ên đ h ể n ƣớ g dâễn loài ng i ƣờ đang dò dâễm con đ n ƣờ g đi". Do ph n ƣơ g pháp chép s ử c a ủ ồng c n ẩ th n ậ nh v ƣ y ậ nên tác ph m ẩ c a ủ ồng có giá tr r ị âết quý báu, đúng nh ồn ƣ g nói, ồng viêết s ử "khồng ph i ả đ ể mong đ c ƣợ m t
ộ têếng khen nhâết th i ờ mà là đ t ể o ạ thành m t ộ kho tài li u ệ muồn đ i ờ quý báu c a ủ loài ng i ƣờ ". D đ ự n ị h c a
ủ Tuxiđít là viêết toàn b c ộ u c
ộ chiêến tranh Pêlồpồned , ơ nh n ƣ g ồng ch v
ỉ iêết đêến nằm 411 TCN t c ứ là nằm 20 c a ủ cu c
ộ chiêến tranh(*) thì cái chêết c a ủ ồng đã làm tác ph m ẩ b b ị d ỏ . ở
Xênồphồn (430 - 359 TCN) xuâết thân t m ừ t ộ gia đình giàu có A
ở ten. Trong sồế các tác ph m ẩ c a ủ ồng, quy n ể "L c ị h s H ử y L p ạ " là quan tr n ọ g nhâết. Đ v ể iêết têếp l c ị h s H ử y L p ạ mà Tuxiđít đang b d ỏ , ở
Xênồphồn đã ghi thêm nh n ữ g s k ự i n ệ x y ả ra t n
ừ ằm 411 - 362 TCN, tuy mong muồến kêế t c ụ s n ự ghi p ệ c a ủ Tuxiđit nh n ƣ g vêằ ph n ƣơ g pháp kh o c ả u ứ cũng nh
ƣ vêằ bút pháp, Xênồphồn kém xa Tuxiđít. Ngoài l c ị h s H ử y L p
ạ , Xênồphồn còn có m t ộ sồế tác ph m ẩ khác nh N ƣ êằn chính tr ịc a ủ Xpác, Hồằi c ứ vêằ
Xồcrát, v.v... Tuy tác ph m ẩ c a
ủ Xênồphồn có nhiêằu h n ạ chêế nh n ƣ g trong đó đã ghi l i ạ nh n ữ g t ƣ li u ệ quý giá. b) S h ử c ọ La Mã T k ừ ho n ả g gi a ữ thêế k V ỉ TCN, L ở a Mã đã có nh n ữ g tài li u ệ t n ƣơ g t n ự h l ƣ c ị h s ử biên niên g i ọ là Niên đại kí (Annales), nh n ƣ g nêằn s h ử c ọ th t ậ s ự c a
ủ La Mã đêến cuồếi thêế k ỉIII TCN m i ớ xuâết hi n ệ , và ngƣ i ờ đ c ƣợ coi là nhà s h ử c ọ đâằu tên c a ủ La Mã cũng là nhà so n ạ k c ị h N v
ơ iút. Ông đã tham gia cu c ộ chiêến tranh Puních lâằn th n ứ hâết, nh đ ờ ó ồng đã viêết t p ậ s t ử hi Cu c
ộ chiêến tranh Puních, nh n ƣ g tác ph m ẩ này ch c ỉ òn m t ộ sồế đo n ạ mà thồi.
Ngƣời đâằu tên viêết l c ị h s L
ử a Mã bằằng vằn xuồi là Phabiút (sinh nằm 254 TCN). Ông viêết l c ị h s L ử a Mã t t ừ h i ờ thâằn tho i ạ cho đêến th i ờ kì c a ủ ồng. Ngồn ng ồ ữ ng s d ử n ụ g viêết tác ph m ẩ này là têếng Hy Lạp, điêằu đó ch n ứ g t r ỏ ằằng lúc bâếy gi v ờ ằn xuồi La Mã ch a ƣ xuâết hi n ệ .
Ngƣời đâằu tên dùng vằn xuồi Latnh đ ể viêết s l
ử à Catồng (234 - 149 TCN). Tác ph m ẩ c a ủ ồng nhan đêằ
là Nguồằn gồếc, gồằm 7 chƣ n ơ g, trong đó 3 chƣ n
ơ g đâằu ghi chép các truyêằn thuyêết c a ủ Hy L p ạ và các đ a
ị phƣơng khác nói vêằ La Mã. Các chƣ n ơ g têếp theo viêết l c ị h s L ử a Mã cho t i ớ th i ờ kì c a ủ ồng. Ph n ƣơ g pháp viêết s ử c a
ủ ồng là khồng theo niên đ i
ạ mà trình bày theo vâến đêằ. Vì v y ậ có th ể coi ồng là nhà s h ử c ọ th c ự s đ ự âằu tên c a ủ La Mã. Tác ph m ẩ c a ủ ồng nay ch c ỉ òn m t ộ sồế đo n ạ . T C
ừ atồng vêằ sau, La Mã có nhiêằu nhà s h ử c
ọ xuâết sằếc, Pồlibiút, Titút Liviút, Taxitút, Plutác.
Pồlibiút (205 - 125 TCN) là ng i ƣờ Hy L p ạ , b đ ị a
ƣ sang La Mã làm con tn. Tác ph m ẩ c a ủ ồng là b ộ Thồng s g ử ồằm 40 quv n ể viêết vêằ l c ị h s H ử y L p ạ , La Mã và các nƣ c ớ phía Đồng Đ a ị Trung H i ả t n ừ ằm 264 - 146 TCN. Trong tác ph m ẩ c a ủ mình, ồng có ý th c ứ chú ý đêến tác d n ụ g giáo d c ụ c a ủ s h ử c ọ đồếi với cu c ộ sồếng. Ông nói: "S h ử c ọ là m t ộ th t ứ riêết h c ọ lâếy s v ự i c ệ th t ậ đ d ể y ạ ng i ƣờ đ i ờ ". Ngày nay tác ph m ẩ c a
ủ Pồlibiút khồng còn gi ữ l i ạ đ c ƣợ đâằy đ . ủ
Titút Liviút (59 TCN - 17 CN) là nhà s h ử c ọ xuâết sằếc c a ủ La Mã trong th i ờ kì tr v ị ì c a ủ Ôctavianút. Tác ph m ẩ sử h c ọ l n ớ nhâết c a ủ ồng là "L c ị h s L ử a Mã t k ừ hi xây thành t i
ớ nay". Sách này gồằm 142 chƣ n ơ g, trình bày l c ị h s L ử a Mã t đ
ừ âằu đêến nằm 9 TCN. Đ c ặ đi m ể c a ủ phư n ơ g pháp s h ử c ọ c a ủ Liviút là: - Nêu cao ch n ủ ghĩa yêu nư c ớ trong vi c ệ viêết s , ử đêằ cao quá kh ứ vinh quang c a ủ La Mã, ca ng i ợ s ự anh dũng c a ủ nhân dân La Mã. - Chú ý đêến tác d n ụ g giáo d c ụ c a ủ s h ử c ọ : nhâến m n ạ h các phong t c ụ tồết d p ẹ ngày x a ư , đem nh n ữ g tập quán tồết đ p ẹ âếy so sánh v i ớ hi n ệ tư n ợ g đồằi phong b i ạ t c ụ lúc bâếy gi . ờ Tác ph m ẩ c a ủ Liviút nay chỉ còn l i ạ 35 ch n ƣơ g, trong đó có giá tr l ị n ớ là 10 ch n ƣơ g đâằu, vì nh p ờ hâằn này mà đ i ờ sau biêết đƣ c ợ l c ị h s l ử iên t c ụ c a ủ La Mã.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Taxitút sồếng vào cuồếi thêế k I ỉ đâằu thêế k I ỉ I. Tác ph m ẩ c a ủ ồng là L c ị h s b
ử iên niên viêết vêằ l c ị h s t ử h i ờ kì đâằu c a
ủ đêế quồếc La Mã. Trong tác ph m ẩ này, tác gi ả đã v c ạ h trâằn s ự thồếi nát c a ủ chính th ể chuyên chêế ở La Mã. Plutác, ngƣ i ờ Hy L p ạ , sồếng cùng th i ờ v i ớ Taxitút. Tác ph m ẩ quan tr n ọ g c a ủ ồng là Ti u ể s so s ử ánh,
trong đó ồng đã so sánh t n ừ g đồi m t ộ các danh nhân Hy L p ạ và La Mã. Phương pháp s h ử c ọ c a ủ ồng là làm cho đ c ộ gi c ả ó th ể tm thâếy nh n ữ g chồễ đáng h c ọ t p ậ và nh n ữ g
chồễ đáng tránh trong các truy n ệ kí c a
ủ ồng. Khi đánh giá con ngư i
ờ ồng cho rằằng khồng ph i ả d a ự vào đ a ị v ịxã h i ộ mà ph i ả d a ự vào ph m ẩ châết và hành đ n ộ g c a ủ h . ọ Chính vì v y ậ , trong tác ph m ẩ c a ủ mình
ồng đêằ cao Xpactacút, th l ủ ĩnh c a ủ phong trào kh i ở nghĩa c a ủ nồ l ệ L ở a Mã. Tác ph m ẩ c a ủ Plutác viêết theo th ể truy n ệ kí v a ừ có giá tr s ị ử h c ọ v a ừ có giá tr v ị ằn h c ọ . Nh n ữ g thành t u ự nói trên c a ủ s ử h c ọ Hy L p ạ và La Mã đã góp phâằn quan tr n ọ g vào s p ự hát tri n ể c a ủ nêằn s h ử c ọ thêế gi i
ớ . ---------------------------
*Chiêến tranh Pêlồpồned k ơ éo dài 27 nằm, t 4 ừ 31 - 404 TCN. 3. Ngh t ệ hu t ậ Ngh ệ thu t ậ Hy L p
ạ và La Mã bao gồằm ba m t ặ ch
ủ yêếu là kiêến trúc, điêu khằếc, h i ộ h a ọ . Lúc đâằu vào kho n ả g thêế k V ỉ III, VII TCN, ng i ƣờ Hy L p ạ cũng h c ọ t p ậ ngh t ệ hu t ậ c c ổ a ủ ng i ƣờ Ai C p ậ và c a ủ ngƣ i ờ Crét. Nh n
ƣ g đêến thêế k ỉV, IV TCN, do nh n ữ g điêằu ki n ệ vêằ kinh têế xã h i ộ chi phồếi, ngh ệ thu t ậ Hy L p ạ đã khằếc ph c ụ đ c ƣợ tnh châết tƣ n ợ g tr n ƣ g, ch n ủ ghĩa, cồng th c ứ , v n ƣơ t i ớ ch n ủ ghĩa hi n ệ th c ự và đã đ t ạ đƣ c ợ nh n ữ g thành t u ự vồ cùng r c ự r . ỡ a) Kiêến trúc Trong các thành bang Hy L p ạ , Aten là n i
ơ có nhiêằu cồng trình kiêến trúc têu bi u ể : đêằn miêếu, r p ạ hát, sân v n ậ đ n ộ g...
Trong các cồng trình âếy têu bi u ể nhâết, đ p
ẹ nhâết là đêằn Páctênồng xây d n ự g vào th i ờ Pêriclét (thêế k ỉ VI CN). Ngồi
đêằn này xây bằằng đá trằếng, xung quanh có hành lang có 46 c t
ộ tròn trang trí râết đ p ẹ . Trên có b c ứ tường dài 276m có nh n ữ g b c ứ phù điêu d a
ự theo các đêằ tài thâằn tho i ạ và sinh ho t ạ xã h i ộ c a ủ Aten lúc bâếy gi . ờ Trong đêằn có tư n ợ g n t ữ hâằn Atêna, v t ị hâằn phù h c ộ a ủ Aten. Đêằn Páctênồng đư c ợ xây d n ự g dư i ớ s c ự h đ ỉ o ạ kĩ thu t ậ c a ủ kiêến trúc s I
ư chtnút và nhà điêu khằếc Phiđiát. Trư c ớ thêế k t ỉ h X
ứ VII, ngồi đêằn này còn đư c ợ b o t ả oàn tư n ơ g đồếi hoàn ch n ỉ h, nh n ư g đêến cuồếi thêế k X ỉ VII, trong th i ờ chiêến tranh gi a ữ Th N
ổ hĩ Kì và Vênêxia, ngồi đêằn này b c ị ư p ớ đi râết nhiêằu hi n ệ v t ậ . Nh n
ữ g cồng trình điêu khằếc còn l i ạ b E ị ngin (ngư i ờ Anh) nh t ặ nh n ạ h đ a ư vêằ đ ể v ở i n ệ B o ả tàng Đ i ạ Britên L ở uân Đồn. Ngoài Aten, c ở ác n i ơ khác cũng có nh n
ữ g cồng trình kiêến trúc đ p ẹ nh đ ƣ êằn thâằn D t ớ Ô ở lempi, các đêằn th ờ m ở t
ộ sồế thành phồế Hy Lạp trên đ o X ả ixin. Thành t u ự vêằ kiêến trúc c a ủ La Mã l i ạ càng r c ự r . ỡ Vêằ m t ặ này,
ngƣời La Mã đã có râết nhiêằu sáng
tạo. Các cồng trình kiêến trúc c a ủ La Mã bao gồằm tƣ n
ờ g thành, đêằn miêếu, cung đi n ệ , r p ạ hát, kh i ả hoàn mồn, c t ộ k n ỉ i m ệ , câằu đ n ƣờ g, ồếng dâễn nƣ c ớ ,... Nh n ữ g cồng trình này t t ừ h i ờ c n ộ g hòa đã có, nh n ƣ g đ c ặ bi t ệ phát tri n ể t ừ th i ờ
Ôctaviút. Chính Ôctavianút đã t h
ự ào nói rằằng ồng đã biêến La Mã bằằng g c
ạ h thành La Mã bằằng đá c m ẩ th c ạ h.
Trong sồế các cồng trình kiêến trúc L ở a Mã n i
ổ têếng nhâết là đêằn Pằngtênồng, r p ạ hát, các kh i ả hoàn mồn.
Đêằn Pằngtênồng bằết đâằu xây d n ự g t t ừ h i
ờ Ôgút. Đêằn xây hình tròn, mái tròn, hêết s c ứ mĩ quan và hùng vĩ.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Nhà hát hình tròn xây xong nằm 80, chu vi kho n ả g 400 mét, ch a ứ đư c ợ 50.000 ngư i ờ . Phía ngoài nhà
hát có 3 tâằng, mồễi tâằng có 80 c t ộ ki u ể Hy L p ạ , gi a ữ hai c t ộ có vòm tròn.
Khi nhà hát này xây xong, đ ở ây đã t c ổ h c ứ "Lêễ h i ộ 100 ngày". Nằm 106, ở đây còn t c ổ h c ứ lêễ h i ộ kéo dài 123 ngày. Trong nh n ữ g lêễ h i ộ này thư n
ờ g có các trò đua xe, đâếu thú, ngư i ờ đâếu v i ớ thú, h i ả chiêến (nhà hát đư c ợ dâễn nư c ớ vào thành hồằ). Các kh i
ả hoàn mồn do các hoàng đêế La Mã xây đ ằ ể n m n
ừ g chiêến thằếng, cũng xây theo ki u ể c a ử vòm. Để đời sau nh mã ớ i cồng tr n ạ g c a
ủ mình, hoàng đêế Tồragian (92 - 117) đã xây m t ộ c t ộ tr c ụ ao 27m. Trên tr c ụ ó b c
ứ phù điêu dài đêến 200m, trên đó ph n ả ánh cu c ộ chiêến tranh chinh ph c ụ ngư i ờ Đaxi ở Đồng Ấu. b) Điêu khằếc Ngh ệ thu t ậ điêu khằếc Hy L p ạ đêến thêế k V ỉ TCN có nhiêằu ki t ệ tác gằến liêằn v i ớ tên tu i ổ nh n ữ g ngh sĩ ệ tài nằng nh M
ƣ irồng, Phiđiát, Pồliclét. Mirồng chuyên mồ t n ả g i ƣờ đang v n ậ đ n ộ g mà tác ph m
ẩ thành cồng nhâết là l c ự sĩ ném đĩa sằết. Phiđiát khồng nh n
ữ g là nhà điêu khằếc mà còn là m t ộ kiêến trúc s , ƣ m t ộ nhà đúc tƣ n ợ g và m t ộ nhà
trang trí. Chính ồng đã ch đ ỉ o v ạ i c ệ trang hoàng mĩ thu t ậ A ở ten. Đ c ặ bi t ệ ồng n i ổ têếng thêế gi i ớ nh ờ các pho t n ƣợ g n t ữ hâằn Atêna - nh t ƣ ƣ n ợ g đồằng Atêna, tƣ n
ợ g Atêna đồằng trinh đ t ặ trong đêằn Pằngtênồng. Pho t n ƣợ g này t c ạ bằằng gồễ kh m
ả vàng và ngà voi, cao 12m, tay ph i ả câằm tƣ n ợ g thâằn thằếng l i
ợ , tay trái chồếng vào cái thuâễn.
Ngoài ra, Phiđiát còn có các t n ƣợ g "Ngư i ờ ch h
ỉ uy chiêến đâếu" đ t ặ q ở u n ả g tr n ƣờ g Aten, tƣ n ợ g thâằn D t ớ kh m ả vàng và ngà đ ở êằn Ôlempi. Tâết c n ả h n ữ g tác ph m ẩ trên nay khồng còn n a ữ , ch d ỉ a ự vào tài li u ệ ghi chép và s b ự ằết chƣ c ớ c a ủ ngƣời đ i ờ sau mà biêết.
Pồliclét sồếng đồằng th i ờ v i ớ Phiđiát. Tài nằng c a ủ ồng th h ể i n ệ c ở hồễ mồ t r
ả âết tnh vi và chính xác c ơ th c ể on ng i ƣờ , nh n ữ g tác ph m ẩ n i ổ têếng c a ủ ồng là: "Ngư i ờ câằm dáo", "N c
ữ hiêến sĩ Amadồng b ị thương", đ c ặ bi t ệ là tƣ n ợ g thâằn Hêra kh m ả vàng và ngà. Ngh ệ thu t
ậ điêu khằếc La Mã cùng m t ộ phong cách v i ớ ngh t ệ hu t ậ điêu khằếc Hy L p ạ . Ch ủ yêếu th h ể i n ệ ở hai m t ặ : tƣ n ợ g và phù điêu. Để trang s c ứ , đ n ƣờ g phồế, qu n ả g tr n
ƣờ g, đêằn miêếu, La Mã đã t o r ạ âết nhiêằu t n ƣợ g. Tƣ n ợ g c a ủ Ôgút đ c ƣợ d n ự g k ở hằếp n i ơ . Các b c ứ phù điêu thƣ n ờ g khằếc trên các c t ộ tr ụ k ỉni m ệ chiêến thằếng c a
ủ các hoàng đêế và trên vòm các khải hoàn mồn. N i ộ dung các b c ứ phù điêu thƣ n ờ g mồ t n ả h n ữ g s t ự ch l c ị h s , ử ví d t ụ rên vòm kh i ả hoàn mồn c a
ủ hoàng đêế Titút (79 - 81) khằếc c n
ả h đoàn quân thằếng tr n ậ tr v
ở êằ, các binh lính mang theo chiêến l i ợ ph m ẩ lâếy đƣ c ợ trong đêằn miêếu G ở iêrudalem. Trên các c t ộ tr ụ c a ủ T r ơ agian có nh n ữ g hình veễ mồ t ả cu c ộ chiêến tranh v i ớ ng i ƣờ Đaxi. c) H i ộ h a ọ Ngh ệ thu t ậ h i ộ h a ọ c a ủ Hy L p ạ và La Mã râết đ p ẹ , nh n
ƣ g têếc rằằng các tác ph m ẩ vêằ lĩnh v c ự này truyêằn l i
ạ đêến ngày nay râết ít. Nh n ữ g h a ọ sĩ têu bi u ể c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i
ạ là Pồlinhồết (Polygnote),
Apồlồđo (Apollodore). Tác ph m ẩ c a ủ Pồlinhồết còn l i ạ đêến ngày nay ch l ỉ à m t
ộ sồế hình trang trí trên đồằ gồếm mà thồi. Tuy v y ậ , đó là nh n ữ g mâễu m c ự mà ngƣ i ờ đ i ờ sau thƣ n ờ g bằết ch c
ƣớ . Còn Apồlồđo thì
tƣơng truyêằn chính ồng là ng i ƣờ đã sáng tác ra lu t
ậ sáng tồếi và viêễn c n ậ trong h i ộ h a ọ . Các tác ph m ẩ h i ộ h a ọ c a ủ La Mã c đ ổ i ạ còn đƣ c ợ gi l ữ i ạ ch y ủ êếu là các bích h a ọ , trên đó veễ phong c n ả h, các cồng trình
kiêến trúc, đồằ trang s c ứ , tnh v t ậ ... Còn chân dung ng i ƣờ tuy cũng có nh n ƣ g râết ít. Đ c ặ bi t ệ v ở ùng sa m c ạ Ar p ậ đã gi l ữ i ạ đ c ƣợ mâếy b c
ứ chân dung veễ bằằng màu trên gồễ râết đ p ẹ . Đó là hình c a ủ ng i ƣờ chêết dùng đ ể đ t ặ lên m t ặ c a ủ xác ƣ p ớ . 4. Khoa h c ọ t n ự hiên
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Vêằ khoa h c ọ t n ự hiên, Hy L p ạ c đ ổ i ạ có nh n
ữ g cồếng hiêến quan tr n ọ g vêằ các m t ặ Toán h c ọ , Thiên vằn h c ọ , V t ậ lí h c ọ , Y h c ọ v.v... Nh n ữ g thành t u
ự âếy gằến liêằn v i ớ tên tu i ổ nhiêằu nhà khoa h c ọ n i ổ têếng nhƣ Talét, Pitago, c
Ơ lít, Ácsimét, Arixtác, Ềratồxten... a) Talét (Thales, thêế k V ỉ II - VI TCN) quê M ở ilồ, m t ộ thành bang Hy L p ạ T ở i u ể Á. Ông đã du l c ị h nhiêằu
nơi, do đó đã têếp thu đ c ƣợ các thành t u ự c a ủ Babilon và Ai C p ậ . Phát minh quan tr n ọ g nhâết c a ủ Talét là t l ỉ t ệ h c ứ . D a ự vào cồng th c ứ âếy ồng đã tnh đ c ƣợ chiêằu cao c a ủ Kim t t ự háp bằằng cách đo bóng c a ủ nó. Talét còn là m t ộ nhà thiên vằn h c ọ . Ông đã tnh trƣ c ớ đ c ƣợ ngày nh t ậ th c
ự , nằm 585 TCN, ồng tuyên bồế v i ớ m i ọ ngƣ i
ờ đêến ngày 28-5-558 seễ có nh t ậ th c ự , qu n ả hiên đúng nh v ƣ y ậ . Tuy nhiên, ồng đã nh n ậ th c
ứ sai vêằ trái đâết vì ồng cho rằằng trái đâết n i ổ trên n c ƣớ , vòm tr i
ờ hình bán câằu úp trên m t ặ đâết. b) Pitago (Pythagoras, kho n ả g 580 - 500 TCN) quê đ ở o ả Xamồết trên bi n
ể Ềgiê, ồng cũng đã đi du l c ị h ở nhiêằu n c ƣớ phƣ n
ơ g Đồng, đã têếp thu đ c ƣợ nhiêằu thành t u ự Toán h c ọ c a ủ nh n ữ g nƣ c ớ này. Trên c s
ơ ở đó ồng đã phát tri n ể thành đ n
ị h lí mang tên ồng vêằ quan h g ệ i a ữ ba c n ạ h c a ủ tam giác vuồng. Ông còn phân bi t ệ các lo i
ạ sồế chằễn, sồế l
ẻ và sồế khồng chia hêết. Vêằ thiên vằn h c ọ , Pitago têến b h ộ n ơ Talét. Ông đã nh n ậ th c ứ đƣ c ợ qu đ
ả âết hình câằu và chuy n ể đ n ộ g theo quyễ đ o n ạ hâết đ n ị h. c) c Ơ lít (Euclid, kho n ả g 330 - 275 TCN) là ng i ƣờ đ n
ứ g đâằu các nhà Toán h c ọ A
ở lêếchxằngđri. Trên c ơ sở t n ổ g kêết các thành t u ự nghiên c u ứ c a ủ ng i ƣờ tr c ƣớ , ồng so n ạ thành sách Toán h c ọ s ơ đ n ẳ g, đó là c s ơ ở c a ủ mồn Hình h c ọ , trong đó ch a ứ đ n ự g đ n ị h đêằ c Ơ lít n i ổ têếng.
d) Acsimét (Archimede, 287 - 212 TCN) quê X ở iraquyd , ơ m t ộ thành bang Hy L p ạ đ ở o X ả irin. Vêằ Toán h c ọ , ồng đã tnh đ c ƣợ sồếpibằằngm t ộ r sồến ị ằằmgi a
ữ haisồế3 và3 .Đólàsồế pi chính xác s m ớ nhâết trong l c ị h s p ử h n ƣơ g Tây. Ông còn tm đ c ƣợ cách tnh th t ể ch và di n ệ tch toàn phâằn c a ủ nhiêằu hình khồếi. Vêằ v t ậ lí h c ọ , phát minh quan tr n ọ g nhâết c a ủ Acsimét là vêằ m t ặ l c ự h c ọ , trong đó đ c ặ bi t ệ nhâết là nguyên lí đòn b y ẩ . V i ớ nguyên lí này, ngƣ i ờ ta có th d ể ùng m t ộ l c ự nh đ ỏ n ể âng lên m t ộ v t ậ n n ặ g gâếp nhiêằu lâằn. Tƣ n
ơ g truyêằn, ồng đã nói m t ộ câu n i
ổ têếng: "Hãy cho tồi m t ộ đi m ể t a
ự chằếc chằến, tồi có th c ể âết lên c q ả u đ
ả âết". Ngoài ra, ồng còn có nhiêằu phát minh khác nh đ ƣ n
ƣờ g xoằến ồếc, ròng r c ọ , bánh xe rằng c a ƣ ...
Ông cũng đã phát minh ra m t ộ nguyên lí quan tr n ọ g vêằ th y ủ l c ự h c ọ . Đó là tâết c ả m i ọ v t ậ th ả xuồếng n c ƣớ đêằu ph i ả ch u ị m t ộ l c ự đ y ẩ t d ừ i
ƣớ lên trên bằằng tr n ọ g l n ƣợ g n c ƣớ ph i ả chuy n ể đi. T n
ƣơ g truyêằn rằằng vua c a ủ thành bang Xiraquyd c ơ ó m t ộ cái v n ƣơ g mi n
ệ , chóp mũ làm bằằng vàng pha đồằng. M t ộ hồm nhà vua m i ờ Acsimét đêến và h i ỏ có th b ể iêết đƣ c ợ t l ỉ ệ vàng và đồằng t ở rong
chóp mũ khồng. Lúc âếy Acsimét ch a ƣ tr l ả i ờ đƣ c ợ , nh n ƣ g sau đó nh ờ m t ộ lâằn tằếm trong b n ể c ƣớ ồng đã phát minh đ c
ƣợ nguyên lí trên và do đó đã gi i ả đ c ƣợ bài toán c a ủ nhà vua. Vui m n ừ g vêằ phát hi n ệ đó, ồng kêu to: " r Ơ êca! r
Ơ êca!" nghĩa là: "Ta đã
tm ra rồằi! Ta đã tm ra rồằi!". D a
ự vào các phát minh trên, Acsimét đã chêế ra máy ném đá đ đ
ể ánh quân La Mã, máy phóng gồễ đ ể bằến thuyêằn quân đ c ị h. Ông còn biêết s d ử n ụ g gƣ n ơ g 6 m t ặ đ đ ể ồết thuyêằn đ c ị h. H t ệ hồếng đòn b y ẩ đ c ƣợ s d ử n ụ g đ ể h t ạ h y ủ nh n ữ g chiêếc thuyêằn l n
ớ ba tâằng. Acsimét còn phát minh ra máy b m ơ nƣ c ớ để hút nƣ c ớ ra kh i
ỏ thuyêằn khi thuyêằn b t ị h n ủ g. Trong cu c ộ chiêến tranh gi a ữ La Mã và Cáctagi , ơ Xiraquyd l ơ iên hi p ệ v i ớ Cáctagi , ơ vì v y ậ nằm 212 TCN, khi Xiraquyd b ơ L
ị a Mã tàn phá, quân La Mã xồng vào bằết ồng khi ồng đang veễ m t ộ đồằ án khoa h c ọ . Tr c ƣớ khi b sá ị t h i
ạ , ồng đã quát quân gi c
ặ : "Chúng mày muồến làm gì thì làm nh n ƣ g khồng đƣ c ợ phá h y ủ đồằ án c a ủ tao".
e) Arixtác (Aristarque, 310 - 230 TCN) quê ở đ o X ả amồết. Ông là ng i
ƣờ đâằu tên nêu ra thuyêết h ệ thồếng m t ặ tr i
ờ . Ông đã tnh toán khá chính xác th t ể ch c a ủ m t ặ tr i ờ , qu đ ả âết, m t ặ trằng và kho n ả g cách gi a ữ các thiên th â ể ếy.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Ý kiêến quan tr n ọ g nhâết c a ủ ồng là khồng ph i ả m t ặ tr i
ờ quay xung quanh trái đâết mà là trái đâết t ự quay xung quanh tr c ụ c a
ủ nó và quay xung quanh m t ặ tr i ờ . Nh n ƣ g bâếy gi ờ ý kiêến c a ủ ồng khồng nh n ữ g khồng đƣ c ợ cồng nh n ậ mà còn b b ị u c ộ t i
ộ là đã quâếy râằy s n ự gh n ỉ g i ơ c a ủ các thiên thâằn.
Eratồxten (Eratosthene, 284 - 192) quê X ở iren, thành bang thu c ộ đ a ị c a ủ Hy L p ạ p ở hía Tây Ai C p ậ , châu Phi. Ông là m t ộ nhà khoa h c ọ gi i ỏ vêằ nhiêằu lĩnh v c ự : Thiên vằn h c ọ , Toán h c ọ , V t ậ lí h c ọ , Đ a ị lí h c ọ , Ngồn ng h ữ c ọ , S ử h c ọ . Ông ph t ụ rách thƣ
viện Alêếchxằngđri. Thành tch khoa h c ọ n i ổ b t ậ c a
ủ ồng là ồng đã tnh đ c ƣợ đ ộ dài c a ủ vòng kinh
tuyêến trái đâết là 39.700 km, và tnh đƣ c ợ góc t o n ạ ên b i ở hoàng đ o v ạ à xích đ o. ạ Đêến th i
ờ La Mã, vêằ các lĩnh v c
ự này tuy khồng phát tri n ể bằằng Hy L p ạ nh n ƣ g cũng có nh n ữ g thành t u ự quan tr n ọ g và m t ộ sồế nhà khoa h c ọ têu bi u ể . Nhà khoa h c ọ n i ổ têếng nhâết c a
ủ La Mã là Pliniút (Plinius, 23 - 79). Tác ph m ẩ đâằu tên c a ủ ồng là L c ị h sử t n ự hiên gồằm 37 ch n ƣơ g. Đó là b n ả t p ậ h p ợ các tri th c ứ c a ủ các ngành khoa h c ọ nh T ƣ hiên vằn h c ọ , V t ậ lí h c ọ , Đ a ị lí h c ọ , Nhân lo i ạ h c ọ , Đ n ộ g v t ậ h c ọ , Th c ự v t ậ h c ọ , Nồng h c ọ , Y h c ọ , Luy n ệ kim h c ọ , H i ộ h a ọ , Điêu khằếc... th i ờ bâếy gi . ờ Do v y ậ , đây là m t ộ tác ph m ẩ tƣ n ơ g t n ự h b ƣ B ộ ách khoa toàn th c ƣ a ủ La Mã c ổ đ i ạ . Nằm 79, núi l a ử Vêduyv l ơ i ạ ho t ạ đ n
ộ g. Ông đêến gâằn đ n ể ghiên c u ứ hi n ệ tƣ n ợ g phun l a ử và b p ị hún th c ạ h thiêu chêết.
Clồết Ptồlêmê (Claude Ptồlémée), là m t ộ nhà Thiên vằn h c ọ , Toán h c ọ , Đ a ị lí h c ọ ngƣ i ờ Hy L p ạ sinh trƣởng A ở i C p
ậ , sồếng vào thêế k ỉII. Trên c s ơ đ
ở úc kêết các kiêến th c ứ vêằ thiên vằn h c ọ c a ủ Ai C p ậ , Babilon và Hy L p ạ , ồng đã so n ạ b sá ộ ch T n ổ g h p
ợ - Kêết câếu toán h c
ọ (Compositon mathématque),
trong đó, ồng cũng cho rằằng qu đ ả âết hình câằu, nh n ƣ g so v i
ớ Pitago và Acsimét thì quan đi m ể c a ủ ồng thụt lùi m t ộ b c
ƣớ vì ồng cho rằằng qu đ ả âết là trung tâm c a ủ vũ tr . ụ Quan đi m ể này c a ủ Ptồlêmê đã chi
phồếi nêằn thiên vằn h c
ọ châu Ấu trong suồết 14 thêế k ,ỉ mãi đêến th i ờ Ph c ụ h n ƣ g, thuyêết này m i ớ b ị thuyêết h t ệ hồếng m t ặ tr i ờ c a ủ Cồpécních đánh đ . ổ Ptồlêmê còn so n ạ sách Đ a ị lí h c
ọ (Géographie) gồằm 8 chƣ n
ơ g. Trong sách này Ptồlêmê đã veễ m t ộ bản đồằ thêế gi i ớ : Vùng Bằếc c c
ự là Xcằngđinavi, vùng Nam c c ự là l u ƣ v c ự sồng
Nin, phía Tây là Tây Ban Nha, phía Đồng là Trung Quồếc, th i ờ bâếy gi b ờ n ả đồằ này đƣ c ợ xem là râết chính xác. Vêằ y h c ọ , ngƣ i ờ đ c ƣợ suy tồn là th y ủ t c ổ a ủ y h c ọ phƣ n
ơ g Tây là Hipồcrát (Hippocrate, 469 - 377 TCN), m t ộ thâằy thuồếc Hy L p ạ quê ở đ o C ả ồết trên bi n ể Ềgiê. Ông đã gi i ả phóng y h c ọ ra kh i ỏ mê tn d ị đoan, cho rằằng b n ệ h t t ậ do ngo i ạ c n ả h gây nên, vì v y ậ ph i ả dùng các bi n ệ pháp nh c ƣ ho uồếng thuồếc ho c ặ m x ổ đ ẻ c ể h a
ữ tr .ị Ông nói: "Thuồếc khồng ch a ữ đƣ c
ợ thì dùng sằết mà ch a ữ , sằết khồng ch a ữ đ c ƣợ thì dùng l a ử mà ch a ữ , l a ử khồng ch a ữ đƣ c ợ thì khồng th n ể ào ch a ữ đ c ƣợ n a ữ ". Thời Hy L p ạ hóa, vua Philađenph ( ơ 309 - 246 TCN) thu c ộ vƣ n ơ g triêằu Plồtêmê A ở i C p ậ là m t ộ ng i ƣờ
hay đau ồếm, muồến tm thuồếc trƣ n
ờ g sinh bâết lão nên đã tch c c
ự thi hành chính sách khuyêến khích sự phát tri n ể c a ủ y h c ọ . Ông khồng nh n ữ g đã giúp đ c
ỡ ác thâằy thuồếc vêằ v t
ậ châết mà còn cho phép m t ổ t ử hi c a ủ ph m ạ nhân đ n ể ghiên c u ứ , do đó y h c ọ đã có nh n ữ g thành t u ự m i ớ . Đâằu thêế k I ỉ II TCN, nhà gi i ả phâễu h c
ọ Hêcrồpin (Hécropile) đã ch n
ứ g minh rằằng não là khí quan t d ƣ uy, c m ả giác do h ệ thâằn kinh truyêằn đ t ạ , xem m c ạ h m n ạ h yêếu nhanh ch m ậ có th b ể iêết đ c ƣợ tnh hình s c ứ kh e ỏ . Nhà phâễu thu t ậ Hêraclit (Héraclide) t
ở hành Tarentum (Ý) đã biêết dùng thuồếc mê khi m b ổ n ệ h nhân. Phát minh này sau đó b b ị
ỏ quên đêến mãi nằm 1860 m i ớ đ c ƣợ áp d n ụ g l i ạ . Đêến th i ờ La Mã, đ i ạ bi u
ể xuâết sằếc nhâết vêằ y h c
ọ là Claođiút Galênút (131 - đâằu thêế k ỉIII) quê ở Pécgam (Ti u ể Á), trên c s ơ t ở êếp thu các thành t u ự y h c ọ tr c ƣớ đó, nhâết là c a
ủ Hipồcrát, ồng đã viêết nhiêằu tác ph m ẩ đ ể l i ạ t i
ớ sau này, trong đó có m t ộ sồế đêến th i ờ trung đ i ạ đ c ƣợ d c ị h thành têếng Ar p ậ ,
Do thái, Latnh. Điêằu đó ch n ứ g t c ỏ ác tác ph m ẩ c a ủ ồng đêến th i ờ trung đ i ạ vâễn có uy tn râết l n ớ , ví d s ụ ách Phư n ơ g pháp ch a ữ b n ệ h đ c
ƣợ dùng làm sách giáo khoa trong th i ờ gian dài.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Tóm l i ạ , cách đây trên dƣ i
ớ 2.000 nằm, nêằn khoa h c ọ c a ủ Hy L p ạ , La Mã c đ ổ i ạ đã có nh n ữ g thành t u ự râết l n ớ . Nh n ữ g thành t u ự âếy đã đ t ặ c s ơ c ở ho s p ự hát tri n ể huy hoàng c a ủ nêằn khoa h c ọ th i ờ c n ậ hi n ệ đ i ạ ; đồằng th i ờ là m t ộ têằn đêằ quan tr n ọ g c a ủ s p ự hát tri n ể c a ủ nêằn triêết h c ọ Hy-La. 5. Triêết h c ọ Hy L p ạ và La Mã là quê hƣ n ơ g c a ủ nêằn triêết h c ọ phƣ n ơ g Tây. Trên c ơ s c ở hêế đ c ộ hiêếm h u ữ nồ l , ệ đ i ạ bi u ể cho các khuynh h n ƣớ g chính tr k ị hác nhau, quan đi m ể c a ủ các nhà triêết h c ọ Hy-La râết đa d n ạ g, nh n
ƣ g chung quy cũng bao gồằm hai phái chính là triêết h c ọ duy v t ậ và triêết h c ọ duy tâm. a) Triêết h c ọ duy v t ậ Nhà triêết h c ọ đâằu tên c a ủ Hy L p ạ cũng là nhà toán h c ọ Talét. Quan đi m ể triêết h c ọ c a ủ ồng là quan điểm duy v t ậ t p
ự hát. Ông cho rằằng nư c ớ là nguyên tồế c b ơ n ả c a ủ vũ tr . ụ Nƣ c ớ luồn luồn v n ậ đ n ộ g nh n ƣ g tr c ƣớ sau khồng thay đ i ổ và do đó hòa tan m i ọ v t ậ . B i ở v y ậ nƣ c
ớ là nguồằn gồếc c a ủ vũ tr v ụ à sinh m n ệ h c a ủ con ngƣ i ờ .
Tiêếp theo Talét, Anaximằngđr (
ơ Anaximandre, 611 – 547 TCN) quê M ở ilê cũng là m t ộ nhà triêết h c ọ duy v t
ậ . Ông cho rằằng nguồằn gồếc c a ủ vũ tr l ụ à vồ c c ự . Vồ c c ự chia thành hai m t ặ đồếi l p ậ nh k ƣ hồ và ƣớt, nóng và l n ạ h, rồằi kêết h p ợ v i ớ nhau ph c ứ t p ạ mà hình thành m i ọ v t ậ nh ƣ đâết, nƣ c ớ , khồng khí, l a ử ... đồằng th i
ờ , ồng cho rằằng vũ tr k ụ hồng ng n ừ g phát tri n ể , khồng ng n
ừ g hình thành, khồng ng n ừ g sinh s n ả ra nh n ữ g v t ậ m i ớ . Nh v ƣ y
ậ , ồng là nhà triêết h c ọ có quan đi m ể bi n ệ ch n ứ g đâằu tên ở Hy L p ạ . H c ọ trò c a ủ Anaximằngđr l
ơ à Anaximen (Anaximene, 585 - 525 TCN). Ông cho rằằng nguồằn gồếc c a ủ v n ạ v t ậ là khồng khí. M i ọ v t ậ đêằu do s c ự o dãn c a
ủ khồng khí mà thành. V n ạ v t ậ do khồng khí sinh ra rồằi l i ạ quay vêằ tr t
ở hành khồng khí. Các sinh v t ậ bao gồằm ng i ƣờ , đ n ộ g v t ậ , th c ự v t ậ nh ờ th ở khồng khí nên m i ớ có s c ứ sồếng và m i ớ v n ậ đ n ộ g đ c ƣợ . Nh v ƣ y ậ , m c ặ dâằu ch a ƣ chính xác, nh n ƣ g quan đi m ể triêết h c ọ c a
ủ Anaximen cũng là quan đi m ể c a ủ duy v t ậ bi n ệ ch n ứ g. Quan đi m ể duy v t ậ bi n ệ ch n
ứ g âếy đêến Hêraclit (Héraclite, 540 - 480 TCN) đ c ƣợ phát tri n ể thêm m t ộ b c ƣớ . Hêraclit quê E ở phed ( ơ Ti u ể Á), là m t ộ nhà triêết h c ọ c đ ổ i ạ l n ớ c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ . Ông sồếng cu c ộ đ i ờ kh h ổ n ạ h n ẩ d t ậ đ c ể huyên tâm suy nghĩ.
Ông cho rằằng nguồằn gồếc c a ủ v n ạ v t ậ là l a
ử . Tuy ý kiêến này khồng đúng nh n ƣ g cái đáng quý c a ủ ồng là quan đi m ể bi n ệ ch n ứ g t n
ƣơ g đồếi đúng đằến. Ông đã nh n ậ th c ứ đƣ c
ợ rằằng "đâếu tranh là nguồằn gồếc c a ủ v n ạ v t ậ ", vì đâếu tranh gi a ữ hai m t ặ đồếi l p ậ là c s ơ ở c a ủ m i ọ tồằn t i ạ và t ƣ t n ƣở g. Đồằng th i ờ , v n ạ v t ậ mà m i ọ hi n ệ t n ƣợ g, m i ọ s v ự i c ệ trong t ự nhiên và trong xã h i
ộ luồn luồn biêến đ n ộ g. Trong quá trình v n ậ đ n ộ g âếy hai m t ặ đồếi l p ậ dâằn dâằn chuy n
ể hóa lâễn nhau. Trên c s ơ
ở âếy, ồng đã nói m t ộ câu bâết h : ủ "R a ử chân d ở òng n c ƣớ ch y
ả , câết chân lên rồằi th
ả chân xuồếng, chồễ nƣ c ớ âếy đã khác tr c ƣớ rồằi". Tóm l i ạ , quan đi m ể triêết h c ọ ch y ủ êếu c a ủ Hêraclit có th t
ể óm tằết trong câu nói sau đây c a ủ ồng: "Vũ trụ cũng nh ƣ m i ọ v t ậ khồng ph i ả do bâết c ứ v t ị hâằn nào sáng t o r ạ a. Tr c ƣớ kia, hi n ệ nay và sau này, nó là ng n ọ l a
ử vĩnh viêễn và linh ho t
ạ thiêu đồết theo quy lu t
ậ và cũng tằết theo quy lu t ậ ". Tác ph m ẩ c a
ủ Hêraclit là Bàn vêằ gi i ớ t
ự nhiên, têếc rằằng nay ch c ỉ òn l i ạ m t ộ sồế đo n ạ mà thồi. Đêến thêế k V ỉ , IV TCN, trên c s ơ t ở êến b c ộ a ủ khoa h c ọ t n ự hiên, triêết h c ọ duy v t ậ cũng phát tri n ể thêm m t
ộ bƣớc nhằằm phân tch c s ơ ở tồằn t i ạ c a ủ thêế gi i ớ v t ậ châết. Triêết h c ọ duy v t ậ th i
ờ kì này gằến liêằn tên tu i ổ c a ủ Empêđồcl , ơ Anaxag , ơ Đêmồcrit, Ềpiquya... Empêđồcl (
ơ Empédocle 490 - 430 TCN) quê ở Agrigiằngt đ ơ o
ả Xixin. Ông cho rằằng nguồằn gồếc c a ủ vũ trụ khồng ph i ả do đ n
ơ nguyên tồế sinh ra mà là do 4 yêếu tồế là đâết, khồng khí, l a ử , nư c ớ t o t ạ hành. Trong quá trình phát tri n ể c a ủ sinh v t
ậ thì đâằu tên xuâết hi n ệ th c ự v t ậ , rồằi đêến đ n ộ g v t ậ rồằi đêến con
ngƣời. Trong quá trình phát tri n ể âếy, nh n ữ g loài có th t ể hích nghi v i ớ hoàn c n ả h thì sinh tồằn, nh n ữ g
loài khồng thích nghi đƣ c ợ thì di t ệ vong. Empêđồcl b ơ c ị hêết vì r i ơ xuồếng núi l a ử Etna X ở ixin.
Anaxago (Anaxagore, 500 - 428 TCN) quê C
ở ladồmen. Ông xuâết thân t g ừ ia đình giàu có, nh n ƣ g ồng coi thƣờng phú quý, ch u ị sồếng nghèo kh ,
ổ lâếy đó làm kiêu hãnh. Ông là thâằy giáo và là b n ạ c a ủ Pêriclét, ngƣ i ờ đ n ứ g đâằu nhà n c ƣớ Aten t n
ừ ằm 443 TCN đêến nằm 429 TCN. Lúc đâằu ồng có têếng tằm râết l n ớ nh n ƣ g đêến cuồếi đ i ờ ồng b ịbu c ộ t i ộ ng o ạ m n ạ v i ớ các thâằn và b t ị r c ụ xuâết kh i ỏ Aten, rồằi vì
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 tu i ổ già ồng b c ị hêết n ở i ơ l u ƣ đày. Trên bia m c ộ a
ủ ồng viêết: "Anaxago vĩ đ i ạ nằằm ở trong m , ộ linh hồằn c a
ủ ồng bay lên đêến chồễ chân lí cao nhâết". Quan đi m ể triêết h c ọ c a ủ ồng là vũ tr d
ụ o vồ sồế nguyên tồế t o n ạ
ên. Sồế nguyên tồế vồ cùng t n ậ đó l i ạ chia thành nh n ữ g nguyên tồế m i ớ , do đó hình thành v n ạ v t ậ trong vũ tr . ụ Nh n ƣ g s ở dĩ vũ tr ụ hình thành, v n ạ v t ậ biêến chuy n ể là do tác đ n ộ g c a ủ "lí tnh vũ tr "
ụ (nous), mà lí tnh vũ tr l ụ à "th ứ thuâằn
khiêết và tnh têế nhâết trong muồn v t ậ ".
Anaxago còn là nhà toán h c ọ và thiên vằn h c
ọ . Ông nói rằằng ánh sáng M t ặ Trằng là nh n ậ v t ậ c a ủ M t ặ Trời. Trên M t
ặ Trằng cũng có đâết và sinh v t ậ .
Đêmồcrit (Démocrite, 460 - 370 TCN) quê A ở pđer ơ v ở ùng T r ơ ax ,
ơ ồng là nhà triêết h c ọ duy v t ậ l n ớ nhâết c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i ạ . Ông còn gi i
ỏ vêằ râết nhiêằu b ộ mồn khoa h c ọ khác nh t ƣ oán, v t ậ lí h c ọ , y h c ọ , thiên vằn h c ọ , sinh v t ậ h c ọ , ngồn ng h ữ c ọ , tâm lí h c ọ , giáo d c ụ h c ọ ... vì v y
ậ Mác và Ăngghen coi ồng là "b ó
ộ c bách khoa đâằu tên trong sồế nh n ữ g ng i ƣờ Hy L p ạ ".
Đêmồcrit cho rằằng nguyên tồế đâằu tên t o ạ thành v n ạ v t ậ là nguyên t ( ử atom). Nguyên t l ử à đ n ơ v ị nh n ỏ hâết khồng th p ể hân chia đ c ƣợ n a ữ . Tâết c c ả ác nguyên t ử t ừ x a
ƣ đêến nay đêằu giồếng nhau nh n
ƣ g khác nhau vêằ hình dáng, khồếi lƣ n ợ g và tr t ậ t . ự Các nguyên t ử đêằu t ở rong "chân khồng" và kêết h p ợ v i ớ nhau mà sinh ra v n ạ v t ậ . Tóm l i
ạ , Đêmồcrit nói: "Nguồằn gồếc c a ủ v n ạ v t ậ là nguyên t v
ử à chân khồng", ngay c l ả inh hồằn cũng do các nguyên t k ử êết h p ợ v i ớ nhau mà t o t ạ hành. Nh ƣ v y ậ , khồng ph i ả là thâằn mà là t n ự hiên tr t ở hành c s ơ ở phát tri n ể c a ủ vũ tr . ụ
Vêằ chính tr ,ị ồng là ng i ƣờ n ủ g h c ộ hêế đ ộ dân ch . ủ Ông nói: "S b ự âết h n ạ h trong các n c ƣớ dân ch c ủ òn thích h n ơ cái g i ọ là h n ạ h phúc d i ƣớ s t ự hồếng tr c ị a ủ chêế đ ộ quân ch , ủ vì s t ự d ự o bao gi c ờ ũng tồết hơn sự nồ d c ị h". Đêến th i ờ Hy L p ạ hóa, ngƣ i ờ kêế th a ừ và phát tri n ể h c ọ thuyêết c a
ủ Đêmồcrit là Ềpiquya.
Ềpiquya (Epicure, 341 - 270 TCN) quê
ở Samồết. Nằm 306 TCN, ồng đêến Aten mua m t ộ v n ƣờ hoa đ ể làm n i ơ d y ạ h c ọ . T n
ƣơ g truyêằn ồng đã viêết 300 tác ph m ẩ nh n ƣ g khồng có m t ộ tác ph m ẩ nào truyêằn lại đêến ngày nay.
Ềpiquya cũng cho rằằng vũ tr l ụ à do v t ậ châết t o t ạ hành mà phâằn t n ử h n ỏ hâết là nguyên t . ử Nguyên t ử khồng nh n ữ g l n
ớ bé và hình dáng khác nhau mà tr n ọ g l n
ƣợ g cũng khác nhau. Tuy v y ậ ồng khồng hoàn toàn ph n ủ h n
ậ thâằn, mà cho rằằng thâằn là m t ộ th c ự th h ể n ạ h phúc và bâết h . ủ Ch c ỉ ó điêằu ồng
cho rằằng thâằn khồng hêằ quan tâm đêến cu c ộ sồếng c a ủ con ng i ƣờ t ở râằn gian. Vêằ nh n ậ th c ứ lu n
ậ , Ềpiquya cho rằằng c m
ả tnh là nguồằn gồếc th t ậ s c ự a ủ nh n ậ th c ứ , do v y ậ b n ả thân c m
ả giác khồng có sai lâằm. Sai lâằm là do s g ự i i
ả thích và phán đoán c a ủ con ng i ƣờ đồếi v i ớ c m ả giác. Vêằ thái đ c
ộ hính tr ,ị ồng cho rằằng nhà n c
ƣớ là nguồằn gồếc c a ủ m i ọ s b ự âết h n ạ h và bâết mãn c a ủ con ngƣời, vì v y ậ ồng khuyên m i ọ ng i ƣờ nên sồếng n ẩ d t ậ . Kêế th a ừ triêết h c ọ Hy L p ạ , đêến thêế k I ỉ TCN, triêết h c ọ La Mã cũng tƣ n ơ g đồếi phát tri n ể . Nhà triêết h c ọ duy v t
ậ xuâết sằếc nhâết c a
ủ La Mã là Lucrêtút (98 - 54 TCN). Tác ph m
ẩ duy nhâết mà ồng đ l ể i ạ là t p ậ th c ơ h a
ƣ hoàn thành Bàn vêằ b n ả châết c a ủ s v ự t ậ . Quan đi m ể triêết h c ọ c a ủ ồng ch y ủ êếu là th a ừ kêế quan đi m ể c a
ủ Ềpiquya. Ông chồếng l i ạ quan đi m ể triêết h c ọ c a ủ tồn giáo, bác b q ỏ uan ni m
ệ mê tn vào thâằn thánh, cho rằằng con ng i ƣờ cũng nh mu ƣ ồn sinh v t ậ khồng ph i
ả do thâằn thánh sinh ra mà do nguyên t t ử o t ạ hành. Ông cho rằằng v t ậ châết có tnh b o t ả oàn vĩnh c u ử , khồng th b ể t ị êu h y ủ hoàn toàn mà ch c ỉ ó nh n ữ g hi n ệ tƣ n ợ g tan rã c a ủ nh n ữ g v t ậ th m ể à thồi. V t ậ châết l i ạ luồn luồn v n ậ đ n ộ g theo nh n ữ g quy lu t ậ n i ộ tại c a
ủ nó. Hồằn và tnh thâằn c a ủ con ng i ƣờ cũng là v t ậ châết do nguyên t t ử o t ạ hành. Hồằn và tnh thâằn gằến ch t ặ v i ớ c t ơ h c ể on ng i ƣờ , khi c ơ th c ể on ng i
ƣờ tan rã thì hồằn và tnh thâằn cũng tan rã và trở vêằ tr n ạ g thái nguyên t . ử
Lucrêtút cũng đã nêu ra gi t ả hiêết vêằ s x ự uâết hi n ệ loài ng i ƣờ . Ông cho rằằng t ừ tr n ạ g thái đ n ộ g v t ậ có th p ể hát tri n ể đêến con ng i ƣờ có trình đ v
ộ ằn hóa cao. Lúc đâằu con ngƣ i ờ sồếng nh ƣ bâằy thú hoang, dâằn dâằn biêết s d ử n ụ g cồng c ụ s n
ả xuâết bằằng gồễ, đá và kim lo i ạ . S p ự hát tri n ể c a ủ xã h i ộ loài ng i ƣờ
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 chính là d a ự trên c s ơ s ở t
ự êến hóa vêằ cồng c l ụ ao đ n ộ g âếy. Nh ờ v y ậ loài ng i ƣờ t c
ừ hồễ ằn sồếng các hoa qu t ả n
ự hiên đêến chồễ biêết dùng l a ử đ n ể âếu chín th c ứ ằn. Gia đình, nhà n c ƣớ khồng ph i ả ngay t ừ
đâằu đã có mà là kêết qu c ả a ủ m t ộ giai đo n ạ phát tri n ể nhâết đ n ị h. Cùng v i ớ s ự phát tri n ể c a ủ đ i ờ sồếng con ng i ƣờ , ngồn ng , ữ khoa h c ọ , ngh t ệ hu t ậ cũng ra đ i ờ và phát tri n ể . Do l p ậ tr n
ƣờ g chồếng tồn giáo c a
ủ ồng nên vêằ sau giáo h i
ộ Kitồ tuyên bồế ồng là ngƣ i ờ điên. H n ọ gằn c n ả ảnh h n ƣở g t t ƣ ƣ n ở g c a
ủ Lucrêtút, nên mãi đêến nằm 1473 tác ph m ẩ c a ủ ồng m i ớ đ c ƣợ xuâết b n ả lâằn đâằu tên. b) Triêết h c ọ duy tâm Trƣờng phái triêết h c ọ duy tâm c a ủ Hy L p ạ và La Mã c đ ổ i ạ cũng có nhiêằu đ i ạ bi u ể n i ổ têếng. H l ọ à nh n ữ g h c ọ gi t
ả hồng minh và có tài hùng bi n ệ . Để chồếng l i ạ phái duy v t
ậ , phái duy tâm lúc đâằu th n ƣờ g xuâết hi n ệ d i ƣớ hình th c ứ ng y ụ bi n ệ và l p ậ thành m t ộ trƣ n ờ g phái - phái ng y ụ bi n ệ . Ph n ƣơ g pháp bi n ệ lu n ậ c a ủ h ọ là n n ặ g vêằ ch n ủ ghĩa hình th c ứ và thƣ n
ờ g thiên vêằ lồếi ch i ơ ch . ữ Khi tranh lu n ậ thì đ t ặ câu h i ỏ liên têếp đ d ể ồằn đồếi ph n
ƣơ g đêến chồễ bí. Tính châết duy tâm ch y ủ êếu c a ủ phái ng y ụ bi n
ệ là cho rằằng khồng có chân lí khách quan mà ch ỉcó nh n ậ th c ứ ch q ủ uan ho c ặ ch ủ nghĩa t n ƣơ g đồếi mà thồi. Đại bi u ể đâằu tên c a ủ phái ng y ụ bi n
ệ là Prồtagồrát (Protagoras, 485 - 410 TCN). Ông cho rằằng m i ọ nh n ậ th c
ứ đêằu có tnh châết ch ủ quan. Nh n ậ th c ứ là do c m ả giác c a ủ con ngƣ i ờ kêết h p ợ v i ớ t n ự hiên mà sinh ra, do đó nh n ậ th c ứ c a ủ mồễi ng i ƣờ m t ộ khác. Vì v y ậ , cái gì mà ngƣ i ờ ta nh n ậ thâếy h p ợ lí thì sự th c ự nó là h p ợ lí - "con ng i ƣờ là th c ƣớ đo c a ủ m i ọ s ự v t ậ ". Nh n ƣ g đồằng th i ờ , mồễi s ự v t ậ đêằu có hai m t ặ , v l ả i ạ có th c
ể ó hai cách phán đoán đêằu h p ợ lí. Ví d , ụ t t ậ b n ệ h đồếi v i ớ ng i ƣờ ồếm là xâếu, nh n ƣ g đồếi v i
ớ thâằy thuồếc là tồết. M t ộ đ i ạ bi u ể khác c a ủ phái ng y ụ bi n
ệ là Goócgiát (Gorgias, 487 - 380 TCN). Ông là m t ộ nhà diêễn thuyêết, m t ộ nhà vằn, nhà th x ơ uâết sằếc.
Ông cho rằằng "tồằn t i ạ khồng tồằn t i
ạ ". Nêếu có cái gì th c ự s ự tồằn t i ạ chằng n a ữ thì cũng khồng th ể dùng ngồn ngữ đ d ể iêễn t đ ả c ƣợ , vì ngồn ng k ữ hồng đ đ ủ ể diêễn t t ả t ƣ ƣ n ở g. T đ ừ ó ồng kêết lu n ậ chân lí là khồng có. Nhà triêết h c ọ ng y ụ bi n ệ l n ớ nhâết c a ủ Hy L p
ạ là Xồcrát (Socrate 469 - 399 TCN), con c a ủ m t ộ nhà điêu
khằếc. Ông cho rằằng m c ụ đích c a ủ triêết h c ọ khồng ph i ả là đ n ể h n ậ th c ứ t n ự hiên mà là đ n ể h n ậ th c ứ bản thân mình. Vêằ phƣơng pháp lu n ậ , Xồcrát ph n ả đồếi vi c ệ d y ạ lí thuyêết, ch t ủ r n ƣơ g ch c ỉ âằn đ t ặ ra nh n ữ g câu h i ỏ để đồếi phƣơng tr ả l i ờ , nh ƣ v y ậ có th đ ể t ạ t i
ớ chân lí. Ông cho rằằng giáo d c ụ th c ự châết là "thu t ậ bà đ " ỡ t c ứ là giáo d c ụ gi v ữ ai trò giúp cho t t ƣ n ƣở g sinh ra. Ông nói b n ả thân ồng khồng ph i ả là m t ộ "Ng i ƣờ hi u ể biêết" mà ch l ỉ à m t ộ "ng i ƣờ thích hi u ể biêết".
Vêằ chính tr ,ị ồng ch t ủ r n ƣơ g vi c ệ tr ịn c
ƣớ khồng nên do nhiêằu ng i ƣờ mà ph i ả do nh n ữ g nhà thồng thái có tài nằng và đ o ạ đ c ứ , nói m t ộ cách khác là do m t ộ sồế quý t c ộ . Ch t ủ r n
ƣơ g đó rõ ràng là trái v i ớ nguyên tằếc c ơ b n ả c a ủ chêế đ d ộ ân ch c ủ a ủ Aten. Nằm 399 TCN, Xồcrát b đ ị a ƣ ra xét x ử ở Aten và b k ị êết t i ộ truyêằn bá h c ọ thuyêết kì qu c ặ đâằu đ c ộ thanh niên và làm h i ạ đêến chêế đ d ộ ân ch v ủ à s t ự ồằn t i ạ c a ủ quồếc gia và b x ị ử t ử bằằng thuồếc đ c ộ . Suồết đ i
ờ Xồcrát khồng viêết m t ộ tác ph m ẩ nào nh n ƣ g s d ở ĩ đ i ờ sau biêết đ c ƣợ t t ƣ ƣ n ở g c a ủ ồng ch ủ yêếu nh c ờ ác tác ph m ẩ c a ủ h c ọ trò ồng là Platồng.
Arixtồết cũng cho rằằng, vêằ m t ặ lồgich h c ọ , Xồcrát cũng có nh n
ữ g cồếng hiêến nhâết đ n ị h đ c ặ bi t ệ , chính ồng là ng i ƣờ đâằu tên nêu ra ph n ƣơ g pháp quy n p ạ và đ n ị h nghĩa. Nhà triêết h c ọ duy tâm l n ớ nhâết c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i
ạ là Platồng (427 - 347 TCN). Ông xuâết thân t m ừ t ộ gia đình quý t c ộ có quyêằn thêế A ở ten, là h c ọ trò c a
ủ Xồcrát. Ông đã ba lâằn đi Xixin đ ể truyêằn bá ch t ủ rư n ơ g chính tr ịc a ủ mình, nh n
ư g khồng thành cồng. Kho n ả g nằm 387 TCN, ồng m t ở rư n ờ g gi n ả g triêết h c ọ A ở ten g i
ọ Là Acađêmi (Académie). Do đó vêằ sau p ở hư n ơ g Tây ch ữ này đư c ợ dùng đ c ể h H ỉ c ọ vi n ệ , Vi n ệ hàn lâm.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Platồng viêết nhiêằu tác ph m ẩ còn truyêằn t i ớ ngày nay, nh n ƣ g quan đi m ể c a ủ Platồng râết ph c ứ t p ạ và th n
ƣờ g xuyên mâu thuâễn nên khái quát t ƣ t n ƣở g triêết h c ọ c a ủ ồng khồng đ n ơ gi n ả . H t ạ nhân c a ủ quan đi m ể triêết h c ọ c a ủ Platồng là ý ni m
ệ và linh hồằn bâết di t ệ . Ý ni m ệ vĩnh viêễn khồng đ i ổ và là mâễu hình c a ủ s v ự t ậ cá bi t ệ . Vì v y ậ thêế gi i ớ th c ự t i
ạ xung quanh chúng ta khồng ph i ả là m t ộ thêế gi i ớ chân th c ự mà ch l ỉ à s p ự h n ả ánh khồng đâằy đ c ủ a ủ ý ni m ệ hoàn thi n ệ . Ch c ỉ ó ý ni m ệ m i ớ là chân lí. Nh n ƣ g ch c ỉ ó ý ni m ệ thì ch a ƣ thành vũ tr mà ụ câằn ph i ả có m t ộ l c ự l n ƣợ g tác đ n ộ g g i ọ là "ồng t o" ạ ,
"hóa cồng" (demiourgos). Hóa cồng dùng ý ni m ệ đ s ể ằếp xêếp l i ạ m i ọ s v ự t ậ làm cho vũ tr t ụ r t ở hành có tr t ậ t . ự Vêằ mĩ h c
ọ , Platồng cho rằằng m i ọ s v ự t ậ cá bi t ệ ch l ỉ à s ự bằết ch c ƣớ ý ni m ệ , mà tác ph m ẩ ngh t ệ hu t ậ lại bằết chƣ c ớ s v ự t ậ cá bi t ệ , t c ứ là "bằết chƣ c ớ s b ự ằết ch c ƣớ " mà cái đ p ẹ là chân th t ậ và hoàn h o ả , do đó cái đ p ẹ th c ự s l ự à ý ni m ệ mà ngh t ệ hu t ậ khồng th b ể i u ể đ t ạ đ c ƣợ . Vêằ m t ặ giáo d c ụ , Platồng ch t ủ r n ƣơ g giáo d c ụ nên do nhà nƣ c ớ t c ổ h c ứ , m c ụ đích ch y ủ êếu là đào t o ạ nh n ữ g k t ẻ hồếng tr .ị
Vêằ chính tr ,ị Platồng râết cằm ghét chêế đ d ộ ân ch . ủ Ông cho rằằng A ở ten "bình dân đ c ƣợ t d ự o quá trớn", th m ậ chí chó ng a ự l a
ừ cũng muồến làm gì thì làm khồng theo s c ự h h ỉ uy c a ủ ch . ủ A Ở ten, dân t d ự o và nồ l , ệ cồng dân và ngo i
ạ kiêằu, thâằy giáo và h c ọ trò, ng i ƣờ nhiêằu tu i ổ và ít tu i ổ đêằu khồng phân bi t ệ . H n ơ n a ữ lúc bâếy gi đ ờ o đ ạ c ứ tồết đ p ẹ khồng đƣ c ợ đêằ cao, ch ủ nghĩa l i ợ k t ỉ h n ị h hành, s ự
phân hóa giàu nghèo càng trâằm tr n ọ g. Vì v y ậ , Platồng nêu ra m t ộ mâễu hình nhà nƣ c ớ lí t n ƣở g đ l ể àm thay đ i ổ tnh hình âếy. Trong tác ph m ẩ "Nư c ớ c n
ộ g hòa", ồng nêu ra rằằng nhà nư c ớ lí tư n ở g do ba tâằng l p ớ h p ợ thành:
- Các nhà hiêằn triêết là tâằng l p
ớ câằm quyêằn lãnh đ o. ạ Tâằng l p
ớ này khồng nên có tài s n ả riêng, cũng
khồng nên có gia đình, vì v y ậ dêễ n y
ả sinh lòng tham lam v ịk .ỉ Nh n
ữ g nhà hiêằn triêết câằm quyêằn nên sồếng t p ậ th , ể nh v ư y ậ có th t ể ránh đư c ợ s l ự o lằếng vêằ cu c ộ sồếng. - Tâằng l p ớ th h
ứ ai là các chiêến sĩ. Tâằng l p ớ này có nhi m ệ v b ụ o v ả T ệ q ổ uồếc. H c ọ ũng khồng nên có gia đình và tài s n ả . - Tâằng l p ớ th b
ứ a la sồế cồng dân còn l i ạ t c ứ là nồng dân, th t ợ h c
ủ ồng, lái buồn... Tâằng l p ớ này có nhi m ệ v c ụ ung câếp c a ủ c i ả cho nhà nư c ớ và cung ph n ụ g hai tâằng l p ớ trên. H c ọ ó th c ể ó gia đình và tài sản riêng, nh n ư g các nghêằ nghi p ệ đêằu do nhà nư c ớ qu n ả lí. Con cái c a ủ m i ọ ngư i ờ cũng thu c ộ vêằ nhà nư c ớ . Cha m k
ẹ hồng biêết con cái, con cái cũng khồng biêết cha m . ẹ Nh n ữ g đ a ứ tr s ẻ
ơ sinh nêếu yêếu đuồếi thì giêết đi, còn nh n ữ g đ a ứ tr k ẻ h e ỏ m n ạ h thì đem đêến nhà nuồi tr đ ẻ n ể uồi nâếng. Còn nồ l t ệ hì khồng đư c ợ coi là m t ộ tâằng l p ớ , nh n ư g trong nhà nư c ớ c a
ủ Platồng vâễn có nồ l , ệ h n ơ n a ữ Platồng hêết s c ứ nhâến m n ạ h s p ự hân bi t ệ gi a ữ ch v ủ à nồ l , ệ ồng nói: "Câằn ph i ả biêết rằằng nồ l ệ vĩnh viêễn khồng th t ể r t ở hành b n ạ c a ủ ch , ủ vì nh n ữ g ngư i ờ vồ tch s k ự hồng th ể thành b n ạ c a ủ nh n ữ g ngư i ờ đ n
ứ g đằến, dâễu rằằng h c ọ ùng gi m ữ t ộ ch c ứ v ụ đáng kính nh n ư hau".
Vêằ sau Platồng còn viêết tác ph m ẩ Pháp lu t ậ , tuy l i ờ leễ có mêằm d o h ẻ n ơ nh n ƣ g t t ƣ ƣ n ở g t p ậ quyêằn và chêế đ c ộ ồng h u ữ thì khồng thay đ i ổ . T t ƣ ƣởng triêết h c ọ c a ủ Platồng có n ả h h n ƣở g râết l n ớ đồếi v i ớ s p ự hát tri n ể c a ủ ch n ủ ghĩa duy tâm ở ph n ƣơ g Tây. Nhà triêết h c ọ vĩ đ i ạ nhâết c a ủ Hy L p ạ c đ ổ i
ạ là Arixtồết (384 - 322 TCN).
Arixtồết (Aristote) là con c a ủ m t ộ ng y ự c a ủ vua Makêđồnia, sinh X ở tadia (Stagire) thu c ộ Makêđồnia, là h c ọ trò c a
ủ Platồng và là thâằy giáo c a ủ Alêếchxằngđr đ ơ i ạ
đêế. Sau khi Alêếchxằngđr
ơ lên làm vua, nằm 335 TCN ồng đêến Aten m t ở rư n ờ g d y ạ h c ọ . Nằm 323 TCN, Alêếchxằngđr c ơ hêết, ở Aten n i
ổ lên phong trào chồếng Makêđồnia, ồng ph i ả ch y ạ kh i ỏ Aten đêến
đảo Ơbê rồằi chêết ở đó.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Arixtồết là m t ộ h c ọ gi u
ả yên bác vêằ nhiêằu lĩnh v c ự nh t ƣ riêết h c ọ , toán h c ọ , v t ậ lí h c ọ , sinh v t ậ h c ọ , sinh lí h c ọ , y h c ọ , s ử h c ọ ... đƣ c ợ g i ọ là b B ộ ách khoa toàn th ƣ c a ủ Hy L p ạ . Vêằ triêết h c ọ , ồng ch u ị n ả h h n ƣở g râết l n ớ c a ủ t ƣ t n
ƣở g Đêmồcrít và Platồng, nên t t ƣ n ƣở g triêết h c ọ c a ủ ồng có m t ặ gâằn v i ớ ch n ủ ghĩa duy v t ậ nh n ƣ g cuồếi cùng l i ạ sa vào ch
ủ nghĩa duy tâm. Ông là m t ộ nhà triêết h c ọ nh n ị guyên lu n ậ . M t ộ m t ặ , Arixtồết kh n ẳ g đ n ị h v t ậ châết tồằn t i ạ vĩnh viêễn - s v ự t ậ c t ụ h đ ể ƣ c ợ t o n ạ ên b i ở bồến nguyên nhân là châết li u ệ , hình th c ứ , đ n ộ g l c ự và m c ụ đích. Do đó trong s v ự t ậ c t ụ h , ể châết li u ệ và hình th c ứ khồng th t ể ách r i
ờ nhau, khồng có hình th c
ứ thì khồng có châết li u
ệ ; khồng có châết li u ệ thì khồng có hình th c ứ ; b i ở v y ậ tuy t
ệ nhiên khồng có thêế gi i ớ ý ni m ệ n ở goài v t ậ châết th c ự t i ạ . Đó là chồễ khác nhau cằn b n ả c a ủ triêết h c ọ Arixtồết v i ớ triêết h c ọ duy tâm c a ủ Platồng. Nh n ƣ g m t ặ khác ồng l i ạ cho rằằng "hình th c
ứ " là nhân tồế tch c c ự nằng đ n ộ g, và nêu ra m t ộ lo i ạ "hình th c ứ khồng có châết li u ệ , đó là "l c ự thúc đ y ẩ đâằu tên" c a ủ m i ọ v t
ậ , là lí tnh (nous). Theo Arixtồết, lí tnh là "t d ƣ uy c a ủ t ƣ duy", là "t d
ƣ uy thuâằn túy", là "thâằn tnh" v.v... Nh v ƣ y ậ vêằ đi m ể này, Arixtồết đã sa vào ch n ủ ghĩa duy tâm. Vêằ phƣơng pháp lu n
ậ , Arixtồết có cồng lao râết l n ớ trong vi c ệ sáng t o ạ ra mồn lồgích h c ọ : dùng ph n ƣơ g pháp quy n p ạ t ừ kinh nghi m ệ rút ra nguyên lí, t n ừ guyên lí dùng ph n ƣơ g pháp diêễn d c ị h (tam đo n ạ lu n ậ ) đ ể rút ra nh n ữ g kêết lu n ậ cá bi t ệ . Vêằ mĩ h c
ọ , Arixtồết cho rằằng tác ph m ẩ ngh t ệ hu t ậ khi mồ ph n ỏ g s ự v t ậ cá bi t ệ nhằằm m c ụ đích làm cho đ c ặ tr n ƣ g c a ủ s v ự t ậ đ c ƣợ bi u ể hi n ệ ra. Vêằ giáo d c
ụ , Arixtồết cho rằằng m c ụ đích c a ủ giáo d c ụ là phát tri n ể lí tnh, đồằng th i ờ ch t ủ rƣ n ơ g nhà n c ƣớ nên m t ở rƣ n ờ g d y ạ con em quý t c ộ đ h ể đ ọ ƣ c ợ phát tri n
ể hài hòa vêằ thân th , ể đ o ạ đ c ứ và trí tu . ệ
Ngoài ra, ồng còn có nhiêằu đóng góp quan tr n ọ g vêằ các m t ặ khác nh đ ƣ ã miêu t t ả i ớ 100 loài đ n ộ g v t ậ và chia đ n ộ g v t ậ thành hai nhóm l n ớ là đ n ộ g v t ậ có x n ƣơ g sồếng và đ n ộ g v t ậ khồng có xƣ n ơ g sồếng; phân lo i ạ đá và các khoáng v t ậ ; chia vằn h c ọ thành th l ể o i ạ s t ử hi, bi k c ị h, hài k c ị h, chia các th ể chêế chính tr t ị hành quân ch , ủ đ c ộ tài, dân ch v ủ .v... Arixtồết đã đ ể l i ạ cho đ i ờ sau trên 150 tác ph m ẩ vêằ nhiêằu lĩnh v c ự khoa h c ọ khác nhau. T t ƣ n ƣở g c a ủ ồng có n ả h h n ƣở g râết l n ớ và lâu dài p ở h n ƣơ g Tây. Đêến th i ờ Hy L p ạ hóa, thu c ộ vêằ triêết h c ọ duy tâm có hai tr n ƣờ g phái quan tr n ọ g là phái Xtồixit
(Stoicisme) và phái Xinit (Cynisme), có ngƣ i ờ d c
ị h là phái Khuyêến nho. Ngƣời sáng l p
ậ phái Xtồixit là Dênồng (Zénon), quê đ ở o S ả
íp, sồếng vào thêế k I ỉ V TCN, đêến d y ạ h c ọ ở Aten.(1)
Phái Xtồinit chia triêết h c
ọ làm ba phâằn: luân lí h c ọ , lu n ậ lí h c ọ và v t ậ lí h c ọ , trong đó luân lí h c ọ chiêếm đ a
ị v ịtrung tâm. Phái này cho rằằng con ng i
ƣờ có hai phâằn là tâm hồằn và lí tnh. Chính nh c ờ ó tâm
hồằn và lí tnh mà con ngƣ i ờ có th q ể uan h ệ v i ớ toàn vũ tr .
ụ Tâm hồằn là cằn nguyên ch đ ủ n ộ g c a ủ s ự tồằn t i ạ c a ủ loài ngƣ i ờ . Cũng nh c ƣ on ngƣ i ờ , vũ tr c
ụ ó hai nguồằn gồếc là b đ ị n ộ g và ch đ ủ n ộ g, v t
ậ châết và lí tnh. Lí tnh c a ủ vũ trụ là thâằn, là ng n ọ l a ử đâằu tên sáng t o ạ ra sinh m n ệ h. Thêế gi i
ớ do nó sinh ra seễ b ịnó h y ủ di t ệ rồằi l i ạ t o r ạ a tr n ạ g thái mới. S h ự y ủ di t ệ thêế gi i ớ âếy g i ọ là tnh tâết nhiên c a ủ vũ tr h ụ o c ặ là "sồế ph n ậ ". Phái Xtồixit đêằ xƣ n ớ g lí t n ƣở g thêế gi i ớ ho c ặ lí t n ƣở g vũ tr , ụ cho rằằng tr c ƣớ lí t n ƣở g vũ tr , ụ m i ọ dân t c ộ , m i ọ quồếc gia, m i
ọ cá nhân đêằu bình đ n ẳ g,(2) do đó dân t ự do và nồ l , ệ ng i ƣờ Hy L p ạ và ngo i ạ kiêằu đêằu bình đ n ẳ g. H ọ tn t n ƣở g có th t ể hành l p ậ m t ộ xã h i ộ lí t n ƣở g, m t ộ quồếc gia vũ tr . ụ Ch ủ nghĩa thêế gi i ớ là đi m ể têến b c ộ a ủ phái này. Đêến th i ờ La Mã, thu c
ộ vêằ phái Xtồinit có ba nhà triêết h c
ọ là Xênéc, Epíchtêtút và Mácut Ôrêliút.
Xênéc (Sénèque, 4-65) là thâằy h c ọ c a ủ b o c ạ húa Nêrồn. T t ƣ ƣởng triêết h c ọ ch y ủ êếu c a
ủ ồng là vâến đêằ đ o ạ đ c ứ . Ông ch t ủ rƣ n ơ g con ngƣ i ờ ph i ả đ c ộ l p ậ vêằ n i
ộ tâm và yên tnh vêằ tnh thâằn.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Vêằ quan đi m ể chính tr ,ị ồng th a ừ nh n ậ s b ự ình đ n ẳ g c a ủ m i ọ ng i ƣờ k c ể n ả ồ l , ệ cồng kích s g ự iàu có, đêằ cao s v ự ui s n ƣớ g trong c n ả h thanh bâằn. Nh n ƣ g b n
ả thân ồng vì Nêrồn ban cho nhiêằu tài s n ả nên khồng th c ể ó thái đ d ộ t
ứ khoát vêằ vâến đêằ này.
Vêằ sau Nêrồn bằết ồng ph i
ả chêết, ồng đã cằết tnh m c ạ h t t ự . ử Tác ph m ẩ c a
ủ ồng gồằm có: Bàn vêằ nhân t , ừ Bàn vêằ phâễn n , ộ Bàn vêằ s y ự ên tnh c a ủ tnh thâằn, Bàn vêằ cu c ộ sồếng h n ạ h phúc.
Ềpíchtêtút (Epictetus, thêế k I ỉ – đâằu thêế k I ỉ I) là h c ọ trò c a ủ Xênéc. Khi ồng d y ạ h c ọ L ở a Mã, b n ả thân hoàng đêế T r
ơ agian cũng đã nghe ồng gi n ả g. Đ c ặ đi m ể triêết h c ọ c a ủ ồng là ch n
ủ ghĩa bi quan và luân lí cá nhân ch ủ nghĩa.
Máccút Ôrêliút (Marchus Orelius, 121 - 180) là hoàng đêế La Mã (161 - 180) nên ồng đ c ƣợ g i ọ là "nhà triêết h c ọ trên ngồi báu". Quan đi m ể triêết h c ọ ch y ủ êếu c a ủ ồng là: con ng i
ƣờ là do thâằn xêếp đ t ặ nên con ng i ƣờ ph i ả làm tròn nghĩa v c ụ a ủ mình dù ph i ả ch u ị đ n ự g m i ọ khó khằn và th t ử hách. Phái triêết h c ọ đáng chú ý th h ứ ai th i ờ Hy L p
ạ hóa là phái Xinit (phái Khuyêến nho). Ngƣời đƣợc coi là k ẻ sáng l p
ậ phái này là Ăngtxten (Antsthene, 444 - 365 TCN), h c ọ trò c a ủ Xồcrát. Phái Xinít n y ả sinh trong gi i ớ trí th c ứ nghèo kh ổ c ở ác thành th l ị n ớ . H ọ cũng nh X ƣ ồcrát, khồng làm nghêằ nghi p ệ gì c ,
ả sồếng râết thiêếu thồến, coi s n ự ghèo kh l ổ à m t ộ triêết lí c a ủ cu c ộ sồếng. Do đó h p ọ h n ả đồếi tài s n ả , gia đình, lu t ậ l , ệ đ o đ ạ c ứ , chêế đ n ộ ồ l . ệ .. Kh u ẩ hi u ệ c a ủ h ọ là tr v ở êằ v i ớ t n ự hiên, tr ở vêằ với cu c ộ sồếng gi n ả d .ị Do v y ậ phái này đ c ƣợ nh n ữ g ng i ƣờ t d ự o bâết mãn v i ớ chêế đ đ ộ n ƣơ g th i ờ và nồ l n ệ ghe theo. Tuy ng i ƣờ sáng l p
ậ ra phái Xinít là Ăngtxten, nh n ƣ g đ i ạ bi u ể n i ổ têếng nhâết l i ạ là Điồgien (Điogene, 413 - 327 TCN), h c ọ trò c a ủ Ăngtxten.
Điồgien sồếng hêết s c ứ kh h ổ n ạ h, đ r
ể âu dài, ban ngày đi chân đâết khằếp phồế, tay chồếng g y ậ , vai mang b ,ị ban đêm vêằ ng t ủ rong m t ộ cái thùng rư u ợ n ở go i ạ ồ. Ông khinh thư n ờ g tâết c m ả i ọ ngư i ờ , m i ọ thứ và t c ự oi s m ứ n ệ h chân chính c a
ủ mình là chi phồếi m i ọ ngư i ờ .
Tương truyêằn có lâằn
ở Coranh, Alêếchxằngđr đ ơ i ạ đêế g p
ặ Điồgien đang ngồằi sư i ở nằếng bu i ổ sáng bên
vệ đường. Alêếchxằng h i ỏ : "Nhà triêết h c ọ kia, ngư i
ơ có muồến yêu câằu ta gì khồng?" Điồgien l n ạ h lùng
trả lời: "Có, xin ngài đ n ừ g che m t ặ tr i ờ c a
ủ tồi". Nghe nói, sau đó Alêếchxằngđr v ơ êằ nói v i ớ nh n ữ g người thân c n
ậ rằằng: "Nêếu ta khồng ph i ả là Alêếchxằngđr
ơ thì ta muồến làm Điồgien". Do thái đ k ộ hinh mi t ệ đồếi v i ớ m i ọ ngư i ờ , m t ộ hồm vào lúc gi a ữ tr a ư , Điồgien câằm m t ộ chiêếc đèn lồằng đang thằếp sáng đi gi a ữ đư n
ờ g phồế đồng đúc c a
ủ Aten nói: "Tồi đang đi tm m t ộ con ngư i ờ ". Ý ồng
muồến nói thằếp đuồếc đi gi a
ữ ban ngày cũng khó tm đư c ợ m t ộ ngư i ờ chân chính. ----------------------------- 1. Lớp h c ọ c a ủ Dênồng m ở ở m t
ộ hành lang. Hành lang têếng Hy L p ạ là stoa poikile. Vì v y ậ phái triêết h c ọ c a ủ Dênồng g i ọ là Stoicisne, có th ể d c
ị h là phái Hành lang (doctrine du Portque). 2. T t ừ hêế k I ỉ , m t ộ ngư i ờ thu c
ộ phái Xtồixít là Giuđacút (Judacus) đã nói: "M i ọ ngư i ờ sinh ra đêằu bình đ n ẳ g". Đêến thêế k X
ỉ VIII, Ruxồ (Rousseou) cũng nói m t ộ câu tư n ơ g t . ự 6. Lu t ậ pháp a) Lu t ậ pháp c a ủ Hy L p ạ c ổ đ i ạ . Hy L p ạ c đ ổ i
ạ bao gồằm râết nhiêằu thành bang, trong đó thành bang têu bi u ể là Aten, vì v y ậ vêằ m t ặ luật pháp tnh hình ở Aten cũng t n ƣơ g đồếi têu bi u
ể . Điêằu đáng chú ý là vi c ệ ban hành lu t ậ pháp A ở ten thƣ n ờ g là kêết qu c ả a ủ sự đâếu tranh c a ủ quâằn chúng và th n ƣờ g gằến liêằn v i ớ nh n ữ g c i
ả cách vêằ chính tr ,ị hiêến pháp và lu t ậ Đracồng T n
ƣơ g truyêằn rằằng tr n ọ g quá trình ra đ i ờ c a ủ nhà n c
ƣớ , Têdê (Thésée) đã th o r
ả a hiêến pháp đâằu tên c a
ủ Aten. Theo hiêến pháp này, b m ộ áy nhà nƣ c ớ c a ủ Aten gồằm có ba b p ộ h n ậ ch y ủ êếu là H i ộ đồằng quý t c
ộ , Quan châếp chính và Đ i ạ h i ộ cồng dân.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Tuy ngay khi m i ớ thành l p ậ , nhà nƣ c ớ Aten đã là nhà n c ƣớ dân ch , ủ nh n ƣ g tâằng l p ớ quý t c ộ th ịt c ộ vâễn là tâằng l p ớ có thêế l c
ự nhâết vêằ chính tr v
ị à kinh têế. Trong b má ộ y nhà n c ƣớ , H i ộ đồằng quý t c ộ có quyêằn vêằ t p
ƣ háp, giám sát và quyêết đ n ị h m i ọ vi c ệ quan tr n
ọ g. Vêằ kinh têế, thồng qua vi c ệ cho vay n ợ lãi, tâằng l p ớ quý t c ộ đã chiêếm đ c ƣợ nhiêằu ru n ộ g đâết c a
ủ nồng dân, đồằng th i
ờ biêến nhiêằu nồng dân ho c ặ v c ợ on h t ọ hành nồ l ệ vì n .
ợ Tình hình đó làm cho mâu thuâễn xã h i ộ A
ở ten ngày càng gay gằết. Đ c ặ bi t ệ do s l ự ũng đo n ạ vêằ pháp lu t ậ c a ủ tâằng l p ớ quý t c
ộ , đêến cuồếi thêế k V
ỉ II TCN, quâằn chúng đã n i ổ d y
ậ đâếu tranh đòi tâằng l p ớ quý t c ộ ph i ả bãi b l ỏ x ệ ét x ử đ c ộ đoán d a ự trên nh n ữ g t c ụ l ệ truyêằn mi n ệ g và ph i ả ban hành lu t ậ thành vằn. Do s đ ự âếu tranh c a
ủ quâằn chúng, nằm 621 TCN, tâằng l p ớ quý t c
ộ đã giao cho quan châếp chính đ n ƣơ g thời là Đracồng th o r ả a m t ộ b l ộ u t ậ g i ọ là lu t
ậ Đracồng. Nguyên vằn c a ủ b l ộ u t ậ này khồng đ c ƣợ truyêằn l i ạ , ch b
ỉ iêết rằằng đây là m t ộ b ộ lu t ậ hêết s c ứ khằếc nghi t ệ , ví d c ụ h p ỉ h m ạ t i ộ ằn cằếp v t ặ nh ƣ lâếy tr m ộ rau qu c ả ũng b ịx t ử . ử (Vì v y ậ vêằ sau t ừ ng " ữ lu t ậ Đracồng" thƣ n ờ g đƣ c ợ dùng đ c ể h n ỉ h n ữ g bộ luật ho c ặ các pháp l n
ệ h hà khằếc). Sau khi so n ạ th o ả , b l ộ u t ậ này đƣ c
ợ khằếc lên bia đá đ t ặ n ở h n ữ g nơi cồng c n ộ g đ c ể ho m i ọ ngƣ i ờ đêằu biêết. - Nh n ữ g pháp l n ệ h c a ủ Xồlồng (Solon). Việc ban bồế lu t ậ Đracồng khồng gi i ả quyêết đ c
ƣợ các mâu thuâễn trong xã h i ộ vì đ o l ạ u t ậ này khồng đêằ c p
ậ đêến vâến đêằ c i ả cách xã h i
ộ . Do đó quâằn chúng l i ạ têếp t c
ụ đâếu tranh, yêu câằu c a ủ quâằn chúng lúc bâếy gi l ờ à ph i ả "làm thêế nào đ ể gi i ả phóng con n k ợ h i ỏ nh n ữ g món n , ợ chia l i ạ ru n ộ g đâết, h n ơ n a ữ phải c i ả cách tr t ậ t đ ự ang tồằn t i ạ ".
Trƣớc tnh hình đó, nằm 594 TCN, tâằng l p ớ quý t c ộ ph i ả nhƣ n ợ g b ộ bằằng cách c ử Xồlồng làm quan
châếp chính và giao cho ồng nhi m ệ v ụ c i ả t l ổ i ạ chêế đ c ộ hính tr c ị a ủ Aten. Th c ự hi n ệ tr n ọ g trách c a
ủ mình, ngay sau khi lên câằm quyêằn, Xồlồng đã ban hành các pháp l n ệ h sau đây: Pháp l n ệ h vêằ ru n ộ g đâết: Tr l ả i ạ cho nồng dân nh n ữ g th a ử ru n ộ g tr c ƣớ đây đã làm v t ậ thêế châếp vì khồng tr đ ả c ƣợ n c ợ ho quý t c ộ . Đồằng th i ờ quy đ n ị h m c ứ chiêếm h u ữ ru n ộ g đâết tồếi đa. Pháp l n ệ h vêằ nồ l ệ vì n : ợ Tr ả l i ạ t ự do cho nồ l v ệ ì n ; ợ câếm ch ỉvi c ệ lâếy thân mình ho c ặ v ợ con mình để tr n ừ , ợ th m ậ chí câếm c v ả i c ệ kí kêết nh n ữ g vằn t ự vay n l ợ âếy b n ả thân ng i ƣờ vay n l ợ àm v t ậ b o ả đ m ả . Pháp l n ệ h vêằ vi c ệ phân chia đ n
ẳ g câếp và quyêằn l i ợ nghĩa v c ụ a ủ mồễi đ n ẳ g câếp: Cằn c t ứ heo tài s n ả , cồng dân Aten đ c
ƣợ chia thành bồến đ n ẳ g câếp: Đ n ẳ g câếp th n ứ hâết: gồằm nh n ữ g ngƣ i ờ có thu ho c ạ h hàng nằm t 5 ừ 00 mê đim lúa mì tr l ở ên (1 mê đim = 52,5 lít). Đ n ẳ g câếp th h ứ ai: 300 mê đim tr ở lên và có th n ể uồi đƣ c ợ m t ộ con ng a ự chiêến. Đ n ẳ g câếp th b ứ a: 200 mê đim tr l ở ên (trung nồng). Đ n ẳ g câếp th t ứ : ƣ D i
ƣớ 200 mê đim (bâằn nồng). Vêằ m t ặ quyêằn l i ợ và nghĩa v , ụ đ n ẳ g câếp th n ứ hâết đ c ƣợ gi c ữ ác ch c ứ v c ụ ao nhâết nh q ƣ uan châếp chính, tham gia H i ộ đồằng tr n ƣở g lão, đ c ƣợ tham gia k b ị inh, đồằng th i ờ có nghĩa v p ụ h i ả cung câếp têằn để xây d n ự g h m ạ đ i ộ và têế lêễ. Đ n ẳ g câếp th h ứ ai đ c ƣợ gi c ữ ác ch c ứ v ( ụ tr
ừ quan châếp chính và thành viên H i ộ đồằng trƣ n ở g lão) và cũng đƣ c ợ tham gia k b ị inh. Đ n ẳ g câếp th b ứ a cũng đƣ c ợ gi m ữ t ộ sồế ch c ứ v v ụ à đ c ƣợ sung vào b b
ộ inh trang b ịbằằng vũ khí n n ặ g. Đ n ẳ g câếp th t ứ ƣ đ c ƣợ tham gia Đ i ạ h i
ộ nhân dân, có quyêằn bâằu c n ử h n ữ g ng i ƣờ gi c ữ ác ch c ứ v ụ cồng c n ộ g nh n ƣ g khồng đ c ƣợ n ứ g c ; ử vêằ quân s h ự c ọ h đ ỉ c ƣợ sung vào b ộ binh trang b n ị h . ẹ Pháp l n ệ h vêằ vi c ệ thành l p ậ "H i ộ đồằng 400 ngư i
ờ " và Tòa án nhân dân: Aten vồến có 4 b l ộ c ạ . Gi đ ờ ây mồễi b l ộ c ạ đƣ c ợ c ử 100 đ i ạ bi u ể thu c ộ đ n ẳ g câếp th b ứ a tr l ở ên l p ậ thành t c ổ h c ứ này. H i ộ đồằng 400 ngƣời tồằn t i ạ song song v i ớ H i ộ đồằng tr n ƣở g lão nh n ƣ g ch c ứ nằng c a ủ nó là gi i ả quyêết nh n ữ g cồng vi c ệ hàng ngày gi a ữ các kì Đ i ạ h i ộ nhân dân, còn H i ộ đồằng tr n ƣở g lão thì qu n ả lí chung m i ọ cồng vi c ệ
và là Tòa án tồếi cao. Còn Tòa án nhân dân là m t ộ c q
ơ uan mà dân nghèo cũng đ c ƣợ tham gia bồằi th m ẩ .
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Ngoài ra còn có Pháp l n ệ h vêằ vi c ệ th a ừ nh n ậ quyêằn chuy n ể như n ợ g tài s n ả , vêằ vi c ệ câếm xuâết kh u ẩ nồng ph m ẩ nh n
ư g khuyêến khích xuâết kh u ẩ rư u ợ nho và dâằu ồliu. Nh v ƣ y ậ nh n ữ g pháp l n ệ h c a ủ Xồlồng đã h n ạ chêế m t ộ phâằn quyêằn l i ợ c a ủ tâằng l p ớ quý t c ộ , đem l i ạ nhiêằu quyêằn l i
ợ cho nồng dân, châếm d t ứ vĩnh viêễn vi c
ệ biêến nồng dân thành nồ l , ệ thúc đ y ẩ s p ự hát tri n ể c a ủ cồng thƣ n ơ g nghi p
ệ và làm cho tnh châết dân ch c ủ a ủ nhà nƣ c ớ Aten đ c ƣợ hoàn thi n ệ thêm m t ộ b c ƣớ . - Nh n ữ g pháp l n ệ h c a ủ Clixten (Clisthènes) Cuồếi thêế k V ỉ I TCN, tâằng l p ớ quý t c ộ l i ạ giành đƣ c ợ chính quyêằn, m i ọ quyêằn dân ch ủ b x ị óa b . ỏ Quâằn chúng nhân dân d i ƣớ s l ự ãnh đ o c ạ a ủ Clixten n i ổ d y ậ kh i ở nghĩa l t ậ đ c ổ hính quyêằn c a ủ quý t c ộ .
Clixten lên làm quan châếp chính sồế 1, nằm 508 TCN, ồng ban hành m t ộ sồế pháp l n ệ h đ h ể oàn thi n ệ hơn n a ữ chêế đ ộ dân ch c ủ a ủ Aten. Pháp l n ệ h chia l i ạ khu v c ự hành chính: xóa b 4 ỏ b l ộ c ạ cũ, l p ậ thành 10 b ộ l c ạ m i ớ . Nh n ƣ g đâết đai c a ủ cái g i ọ là b l ộ c ạ m i ớ này khồng m ở t ộ chồễ mà r ở i ả rác khằếp c b ả a khu v c ự thành phồế, n i ộ đ a ị và ven bi n ể . M c ụ đích c a ủ pháp l n ệ h này nhằằm tri t ệ đ ể xóa b m ỏ i ọ tàn tch c a ủ chêế đ t ộ h ịt c ộ . Pháp l n ệ h thành l p ậ H i ộ đồằng 500 ngư i ờ và H i ộ đồằng 10 tư n ớ g lĩnh: H i ộ đồằng 500 ngƣ i ờ gồằm đ i ạ bi u ể c a ủ 10 b l ộ c ạ . Mồễi b l ộ c ạ đƣ c ợ c 5 ử 0 ng i ƣờ . Tâết c c ả ồng dân t 2 ừ 0 tu i ổ tr l ở ên đêằu có th đ ể ƣ c
ợ bâằu làm thành viên c a ủ H i ộ đồằng. H i ộ đồằng 500 ngƣ i ờ là c q
ơ uan hành chính cao nhâết c a ủ nhà n c ƣớ . Cồng vi c ệ hàng ngày do m t ộ b ộ ph n ậ th n ƣờ g tr c ự 50 đ i ạ bi u ể c a ủ cùng m t ộ b l ộ c ạ ph ụ trách. Nhi m ệ kì c a ủ b p ộ h n ậ thƣ n ờ g tr c ự là 36 ngày mồễi nằm, t c ứ là mồễi nằm c m ả i ƣờ b ộ l c ạ thay phiên nhau tr c ự cồng vi c ệ c a ủ h i ộ đồằng. H i ộ đồằng 10 t n
ƣớ g lĩnh gồằm 10 viên t n ƣớ g do 10 b l ộ c ạ c r ử a. H i
ộ đồằng này lúc đâằu ch n ỉ ằếm quyêằn ch h ỉ uy quân s . ự Ngƣ i ờ ch h
ỉ uy tồếi cao do 10 tƣ n ớ g lĩnh luân l u ƣ đ m ả nhi m ệ . Vêằ sau H i ộ đồằng này nằếm c
ả quyêằn hành chính cao nhâết c a ủ nhà n c ƣớ . Pháp l n ệ h tr c ụ xuâết qua vi c ệ b p ỏ hiêếu bằằng v ỏ sò (ostracisme): Đ n ể gằn ng a ừ m i ọ âm m u ƣ đ o ả
chính, hàng nằm vào mùa xuân, m t ộ cu c ộ Đ i ạ h i ộ cồng dân bâết th n ƣờ g đ c ƣợ tri u ệ t p ậ đ t ể r n ƣ g câằu
ý kiêến xem trong cồng dân Aten có ai là k n ẻ guy hi m ể đồếi v i ớ nêằn t d ự o c a
ủ cồng dân khồng. Nêếu Đ i ạ h i ộ này có nêu tên ngƣ i ờ nào thì ph i ả tri u ệ t p ậ đ i ạ h i ộ th h ứ ai và têến hành b
ỏ phiêếu kín bằằng v sò. ỏ Nêếu ng i ƣờ nào b 6 ị 000 phiêếu tr l
ở ên ghi tên mình thì 10 ngày sau b t ị r c ụ xuâết kh i ỏ Aten trong 10 nằm nh n ƣ g khồng b t ị c ị h thu tài s n ả . Mãn h n ạ , ng i ƣờ đó l i ạ đ c ƣợ tr v ở êằ Aten và l i ạ đ c ƣợ khồi ph c ụ quyêằn cồng dân. Pháp l n ệ h vêằ vi c ệ m r ở n
ộ g sồế cồng dân và dân t d ự o: cho m t
ộ sồế kiêằu dân có cồng trong quá trình
đâếu tranh chồếng chêế đ c ộ huyên quyêằn đƣ c ợ tr t
ở hành cồng dân Aten và gi i ả phóng m t ộ sồế nồ l ệ thành kiêằu dân. 7.Nh n ữ g pháp l n ệ h c a
ủ Ephiantet (Ephialtès) và Piriclet (Périclès) Đâằu thêế k V ỉ TCN, A ở ten l i ạ diêễn ra cu c
ộ đâếu tranh gay gằết và lâu dài gi a ữ phái b o ả th v ủ à phái dân ch . ủ Trong vòng 30 nằm khi thì phái dân ch t
ủ hằếng khi thì phái b o t ả h t
ủ hằếng. Đêến nằm 462 TCN, m t ộ lâằn n a ữ phái dân ch ủ l i ạ đ c ƣợ lên câằm quyêằn. Thủ lĩnh c a ủ phái dân ch l
ủ à Ephiantet đã ban bồế pháp l n ệ h thu h p ẹ quyêằn l c ự c a ủ H i ộ đồằng tr n ƣở g lão. T ừ quyêằn xét x n ử h n ữ g v á ụ n tồn giáo, toàn b ộ quyêằn hành c a ủ H i ộ đồằng tr n ƣở g lão tr c ƣớ kia đêằu trao l i ạ cho các c ơ quan dân c . ử Quyêằn l p ậ pháp thu c ộ vêằ Đ i ạ h i ộ nhân dân Quyêằn t p ƣ háp thu c ộ vêằ Tòa án nhân dân Quyêằn hành pháp thu c ộ vêằ H i ộ đồằng nhân dân Nh n ữ g nhà l p ậ pháp ph i ả ch u ị trách nhi m ệ vêằ h u ậ quả nh n ữ g d ƣ lu n ậ mà h đ ọ a ƣ ra thồng qua tr c ƣớ Đ i ạ h i ộ nhân dân đ đ ể êằ phòng nh n ữ g chính sách phiêu l u ƣ m o h ạ i m ể c a ủ nh n ữ g k đ ẻ âằu c c ơ hính tr ịmà trong m t ộ lúc quâằn chúng ch a ƣ có điêằu ki n ệ suy nghĩ đã tán thành.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091
Nằm 461 TCN, Ephiantet b ịphái quý t c ộ ám sát. Périclès tr t ở hành th l ủ ĩnh c a ủ phái dân ch . ủ Tiêếp t c ụ đ n ƣờ g lồếi c a
ủ Ephiantet, Périclès đã ban hành nhiêằu pháp l n ệ h đ t ể ri t ệ đ d ể ân ch h ủ óa nêằn chính tr ị c a ủ đâết n c ƣớ : - Pháp l n ệ h b n ổ hi m ệ các ch c ứ v b
ụ ằằng cách bồếc thằm: tr c ừ h c ứ Tƣ n ớ g quân, các ch c ứ v l ụ n ớ nh k ỏ ể c q
ả uan châếp chính đêằu đƣ c ợ b ổ nhi m
ệ bằằng cách bồếc thằm. Nh v ƣ y ậ tâết c m ả i ọ cồng dân khồng phân bi t ệ thu c ộ tâằng l p ớ nào đêằu có th đ ể m ả nhi m ệ các ch c ứ v t ụ rong b ộ máy nhà nƣ c ớ . - Pháp l n ệ h quy đ n ị h ch c ứ nằng c a ủ các c q ơ uan nhà nư c ớ và quyêằn dân ch c ủ a ủ cồng dân: Cũng nhƣ trƣớc kia b m ộ áy nhà n c ƣớ c a ủ Aten gồằm 4 c q ơ uan ch y ủ êếu: Đ i ạ h i ộ nhân dân, H i ộ đồằng 500 ng i ƣờ , Tòa án nhân dân và H i ộ đồằng 10 tư n ớ g lĩnh. Đại h i ộ nhân dân là c ơ quan quyêằn l c ự cao nhâết trong nƣ c ớ , mồễi tháng h p ọ t 2
ừ đêến 4 lâằn. Trong các phiên h p ọ âếy, đ i ạ h i ộ thảo lu n ậ và quyêết ngh ịnh n ữ g vâến đêằ l n ớ c a ủ nhà nƣ c ớ nh ƣ chiêến tranh và gi n ả g hòa, bâằu c n ử h n ữ g ngƣời sung vào các c q ơ uan nhà n c ƣớ , ban hành lu t ậ l , ệ xét duy t ệ cồng vi c ệ c a ủ Tòa án, cồng nh n ậ ho c ặ t c ƣớ đo t
ạ quyêằn cồng dân, cung câếp l n ƣơ g th c ự cho thành phồế v.v... Trong đ i ạ h i ộ , m i
ọ cồng dân đêằu có quyêằn đêằ ngh t
ị hồng qua bâết kì d á ự n nào ho c ặ bãi b m ỏ t ộ pháp lệnh hi n
ệ hành nào đó. Nêếu đêằ ngh đ ị ƣ c ợ Đ i ạ h i
ộ nhân dân thồng qua nh n
ƣ g sau xét thâếy trái v i ớ hiêến pháp c b ơ n ả c a ủ Aten thì ng i
ƣờ đêằ ngh ịb ịtruy c u ứ trách nhi m ệ , có th b ể ịph t ạ têằn, th m ậ chí b ị x t ử . ử H i ộ đồằng 500 ngư i ờ gồằm nh n ữ g ng i ƣờ t 3 ừ 0 tu i ổ tr ở lên do 10 "b l ộ c
ạ " bâằu ra bằằng cách b p ỏ hiêếu (phiêếu là m t ộ hòn đá nh ) ỏ . Mồễi b l ộ c ạ bâằu m t ộ nhóm 50 ng i ƣờ , các nhóm luân l u ƣ làm vi c ệ trong m t ộ nằm. Trong th i ờ gian tr c ự (kho n
ả g 36 ngày), các nhóm này đ m ả nhi m ệ các cồng vi c ệ ngo i ạ giao, thi hành quyêết đ n ị h c a ủ Đ i ạ h i ộ nhân dân, d t ự h o đ ả êằ án cồng vi c ệ đ đ ể a ƣ ra Đ i ạ h i ộ nhân dân th o ả luận, truy tồế tr c ƣớ tòa án ho c ặ tồếng giam nh n ữ g ng i ƣờ ph m ạ t i ộ , giám sát cồng vi c ệ c a ủ các nhân viên nhà nƣ c ớ . Tòa án nhân dân là c q ơ uan t p ƣ háp cao nhâết c a ủ Aten. C q ơ uan này gồằm 6000 ng i ƣờ t 3 ừ 0 tu i ổ tr ở lên đƣ c ợ 10 b l ộ c ạ bâằu ra, mồễi b l ộ c ạ 600 ngƣ i ờ , trong đó 500 ngƣ i ờ là y ủ viên chính th c ứ c a ủ H i ộ đồằng th m ẩ phán. Trong khi x á
ử n, vì khồng có cồng tồế viên nên m i ọ y ủ viên th m
ẩ phán đêằu có quyêằn bu c ộ t i ộ và b c
ị áo cũng có quyêằn phát bi u ể ý kiêến bào ch a ữ . H i ộ đồằng 10 tư n ớ g lĩnh đ c ƣợ đ i ạ h i
ộ cồng dân bâằu hàng nằm bằằng cách gi t
ơ ay, sau đó cũng bằằng cách c c ử ồng khai đ p ể hân cồng trách nhi m ệ cho các v t ị ƣ n ớ g lĩnh: T l ƣ n ệ h b b ộ inh, T l ƣ n ệ h h i ả quân, T l ƣ n ệ h b o v ả A ệ ten, T l ƣ n ệ h quân c n ả g Pirê,... t n ƣớ g quân sồế m t ộ có quyêằn l n ớ h n ơ quan châếp chính. Th c ự têế, đây là m t ộ t c ổ h c ứ khồng nh n ữ g có quyêằn vêằ m t ặ quân s m
ự à còn có quyêằn vêằ m t ặ dân s n ự a ữ , do v y ậ đây là c q ơ uan có quyêằn l c ự râết l n ớ trong b má ộ y nhà n c ƣớ A ở ten. Chính sách lư n ơ g b n ổ g và phúc l i ợ : Đ c ể ho nh n ữ g cồng dân thu c ộ tâằng l p ớ dƣ i ớ có th t ể hoát li s n ả xuâết, đ m ả nhi m ệ các ch c ứ v v ụ à các nghĩa v đ ụ ồếi v i ớ nhà n c
ƣớ , lâằn đâằu tên trong l c ị h s , ử Pêriclét ban hành chêế đ t ộ r l ả ƣ n ơ g cho các đồếi t n ƣợ g nh sa ƣ u: Thành viên c a ủ H i ộ đồằng 500 ng i
ƣờ , mồễi ngày 5 ồ bồn Quan châếp chính, mồễi ngày 4 ồ bồn Ủy viên bồằi th m
ẩ , mồễi ngày 2 ồ bồn Th y ủ th ,
ủ binh lính, sĩ quan cũng đ c ƣợ câếp l n ƣơ g: Ngƣ i
ờ chèo thuyêằn, mồễi ngày 2 đrát mơ Sĩ quan đƣ c
ợ câếp nhiêằu gâếp hai ba lâằn. Đồằng th i
ờ , Pêriclét còn thi hành m t
ộ sồế chính sách phúc l i ợ nh c
ƣ âếp têằn cho cồng dân đ ể mua vé xem k c
ị h (mồễi lâằn 2 ồ bồn, bằằng sinh ho t ạ phí m t ộ ngày c a ủ m t ộ ng i ƣờ ) và câếp phát l n ƣơ g th c ự cho ngƣời nghèo. Nh v ƣ y ậ , t
ừ Xồlồng đêến Pêriclét, tnh châết dân ch c ủ a ủ lu t
ậ pháp Aten ngày càng tri t ệ đ . ể Tuy v y ậ , hạn chêế l n ớ nhâết c a ủ nêằn dân ch A ủ ten là ch c ỉ ó nh n ữ g ngƣ i
ờ có quyêằn cồng dân m i ớ đƣ c ợ h n ƣở g quyêằn dân ch , ủ nh n ƣ g sồế ng i
ƣờ có quyêằn cồng dân râết ít, ch c ỉ hiêếm kho n ả g 20% t n ổ g sồế c ƣ dân. Còn phụ n , ữ nh n ữ g ng i ƣờ t d ự o, nh n ƣ g m c ẹ a ủ h k ọ hồng ph i ả là ngƣ i
ờ Aten, kiêằu dân và nồ l đ ệ êằu khồng đ c ƣợ h n ƣở g quyêằn cồng dân.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Luật pháp c a ủ La Mã c đ ổ i ạ Luật 12 b n ả g Khoảng nằm 514 TCN, nhà n c ƣớ c n ộ g hòa c a ủ La Mã đã đ c ƣợ thành l p ậ , lúc đâằu b m ộ áy nhà n c ƣớ ở La Mã gồằm có Vi n ệ Nguyên lão, Đ i ạ h i
ộ nhân dân và quan châếp chính (2 ng i ƣờ ). Tuy chêế đ c ộ n ộ g hòa đã đƣ c ợ thiêết l p ậ nh n ƣ g vêằ quyêằn l i ợ kinh têế, chính tr v ị à đ a ị v x ị ã h i
ộ , bình dân khồng đƣ c ợ bình đ n ẳ g v i ớ quý t c ộ . Vì v y
ậ bình dân đã đâếu tranh lâu dài v i ớ quý t c ộ đ ể gi i
ả quyêết các vâến đêằ đó. Nh n ữ g thằếng l i ợ đâằu tên c a
ủ bình dân là giai câếp quý t c ộ ph i
ả đồằng ý cho bình dân đ c ƣợ c q ử uan B o d ả ân đ b ể ênh v c ự quyêằn lợi cho bình dân, đ c ƣợ chia ru n ộ g đâết, đ c ƣợ t c ổ h c ứ Đ i ạ h i ộ bình dân. Đ c ặ bi t ệ , vêằ m t ặ pháp lu t ậ , quý t c ộ ph i
ả đồằng ý ban hành lu t ậ thành vằn. Nằm 454 TCN, La Mã đã c 3 ử ng i ƣờ sang Hy L p ạ đ t ể m hi u ể lu t ậ pháp c a ủ Hy L p ạ , nhâết là c a ủ
Xồlồng. Nằm 452 TCN, khi 3 ngƣ i ờ này tr v ở êằ, La Mã thành l p ậ y ủ ban 10 ngƣ i ờ đ so ể n ạ lu t ậ . Sau m t ộ nằm làm vi c ệ , y ủ ban này so n ạ đƣ c ợ m t ộ b l ộ u t ậ , khằếc trên 10 b n ả g đồằng đ t ặ q ở u n ả g trƣờng đ m ể i ọ ng i
ƣờ đêằu biêết sau đó m i ớ giao cho h i ộ ngh B ị ách nhân đ i ộ (*), t c ổ h c ứ quan tr n ọ g nhâết trong Đ i ạ h i ộ nhân dân phê chu n ẩ . Do n i ộ dung c a ủ 10 b n ả g ch a ƣ t p ậ h p ợ hêết m i ọ lu t ậ l ệ tr c ƣớ đó c a
ủ La Mã nên nằm 450 TCN l i ạ c ử m t ộ y ủ ban 10 ng i ƣờ m i ớ trong đó có 3 y ủ viên là bình dân. y Ủ ban này so n ạ thêm hai b n ả g n a ữ , vì v y ậ b l ộ u t ậ này g i ọ là lu t ậ 12 b n ả g. Vằn b n ả b l ộ u t
ậ này tuy đã thâết truyêằn, nh n ƣ g có th k ể hồi ph c ụ đ c ƣợ nh n ờ h n ữ g đo n ạ trích dâễn c a ủ các h c ọ gi L ả a Mã t ở h i ờ kì sau đó. N i ộ dung c a ủ b l ộ u t ậ đêằ c p ậ đêến nhiêằu m t ặ trong đ i ờ sồếng xã h i ộ nh t ƣ h l ể ệ tồế t n ụ g xét x , ử vi c ệ kêế th a ừ tài s n ả , vi c ệ cho vay n , ợ quan h g ệ ia đình, đ a ị v p ị h n ụ v ữ .v... Tinh thâằn ch y ủ êếu c a ủ b l ộ u t ậ là b o ả v t ệ nh m n ạ g, tài s n ả và danh d c ự ho m i ọ ngƣ i ờ . "Nh n ữ g điêằu quy đ n ị h c a ủ 12 b n ả g câếm sát h i ạ m t ộ cách phi pháp m t ộ ngƣ i ờ , dù ng i
ƣờ đó là thêế nào đi n a ữ " (điêằu 6 b n ả g IX). Nh n ƣ g "nêếu đi ằn tr m ộ ban đêm mà b g ị iêết t i ạ chồễ thì vi c ệ giêết k đ ẻ ó đ c ƣợ coi là h p ợ pháp" (điêằu 12, b n ả g VIII). Các t i ộ "ng i ƣờ l n ớ mà đi phá ho i
ạ hay ban đêm cằết tr m ộ hoa l i ợ ở trên ru n
ộ g làm bằằng cày", "đồết nhà hay đồết đồếng r m ơ g ở âằn nhà", "ằn tr m ộ b b ị ằết qu t ả ang" đêằu b ị x t ử . ử T i ộ t h ử ình cũng "áp d n ụ g trong tr n ƣờ g h p ợ m t ộ ng i ƣờ nào đó đ t ặ ra bài hát có n i ộ dung vu khồếng hay lằng nh c ụ ng i ƣờ khác" (b n ả g VIII). Th m ẩ phán và nh n ữ g ng i ƣờ làm ch n ứ g nêếu ằn hồếi l ộ ho c ặ làm ch n ứ g gi m ả o c ạ ũng b x ị t ử ( ử điêằu 3 b n ả g IX và điêằu 23 b n ả g VIII). B l ộ uật dành toàn b b ộ n ả g III đ ể bênh v c ự quyêằn l i ợ c a ủ ch n ủ . ợ Nêếu ng i ƣờ mằếc n k ợ hồng tr đ ả c ƣợ nợ thì b c ị h n ủ ợ đ a ƣ ra tòa. Nêếu ng i ƣờ mằếc n v ợ âễn khồng th c ự hi n ệ đ c ƣợ s p ự hán x c ử a ủ Tòa án và khồng có ngƣ i ờ b o l ả ãnh thì ch n ủ c
ợ ó quyêằn bằết ngƣ i ờ vay n v
ợ êằ nhà mình giam câằm trong 60 ngày. Trong th i ờ gian âếy, ng i ƣờ vay n ợ b ịđ a ƣ ra ch 3 ợ lâằn đ ể g p
ặ quan hành chính và bằết ng i ƣờ vay n ợ phải tr ả n . ợ Sau lâằn th b ứ a, ng i ƣờ mằếc n c ợ ó th ể b ịx t ử h ử o c ặ bán ra nƣ c ớ ngoài. Trong phiên ch ợ th b ứ a, ch n ủ c ợ ó quyêằn tùng x o n ẻ g i ƣờ mằếc n . ợ Nêếu x o n ẻ hiêằu hay ít ch ủ n k ợ hồng ph i ả ch u ị trách nhi m ệ gì vêằ vi c
ệ âếy (đó là điêằu 2, 3, 4, 5, 6 b n ả g III). Vêằ quan h g
ệ ia đình, các điêằu lu t ậ th h ể i n ệ rõ tnh châết c a ủ chêế đ g ộ ia tr n ƣở g. Ng i ƣờ cha có quyêằn bán con làm nồ l 3 ệ lâằn và ch sa ỉ u lâằn th 3 ứ , ng i ƣờ con m i ớ thoát kh i ỏ s l ự t ệ hu c ộ vào ngƣ i ờ cha.
Ngƣời chồằng có quyêằn ra l n ệ h cho v c ợ âằm lâếy nh n ữ g th c ứ a ủ riêng c a ủ mình rồằi đu i ổ v đ ợ i ra kh i ỏ nhà (điêằu 2, 3 b n ả g IV). Luật 12 b n ả g cũng có m t ộ điêằu kho n ả quan tr n ọ g đêằ c p ậ đêến lĩnh v c
ự chính tr .ị Đó là "Lu t ậ 12 b n ả g ra l n ệ h x t ử h ử ình k n ẻ ào xúi gi c ụ quân thù c a
ủ nhân dân La Mã tâến cồng nhà nƣ c ớ La Mã hay k n ẻ ào n p ộ m t ộ cồng dân La Mã cho k t ẻ hù." (điêằu 5 b n ả g IX). Tóm l i ạ , n i ộ dung c a ủ lu t ậ 12 b n ả g ch m ỉ i ớ đêằ c p ậ đêến m t ộ sồế m t ặ trong đ i ờ sồếng xã h i ộ , nhiêằu m c ứ hình ph t ạ quy đ n ị h quá khằếc nghi t ệ , nh n ƣ g nó có tác d n ụ g h n ạ chêế s x ự ét x ử đ c ộ đoán c a ủ quý t c ộ , đồằng th i ờ đ t ặ c s ơ c ở ho s p ự hát tri n ể c a ủ lu t ậ pháp L ở a Mã c ổ đ i ạ . - Nh n ữ g pháp l n ệ h khác
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Do lu t ậ 12 b n
ả g có nhiêằu vâến đêằ ch a ƣ đêằ c p ậ t i
ớ , nhiêằu yêu câằu c a ủ bình dân ch a ƣ đ c ƣợ gi i ả quyêết, trái l i ạ trong b n ả g XI l i
ạ ghi rõ "câếm bình dân kêết hồn v i ớ quý t c ộ ", nên cu c ộ đâếu tranh c a ủ bình dân vâễn têếp t c ụ . Vì v y ậ t g ừ i a ữ thêế k V ỉ TCN vêằ sau, nhà n c ƣớ La Mã ph i
ả ban hành nhiêằu pháp l n ệ h b ổ sung.
Nằm 445 TCN, ban bồế lu t
ậ Canulêiut cho phép bình dân đƣ c ợ kêết hồn v i ớ quý t c
ộ . Tiêếp đó bình dân đ c ƣợ bâằu làm T l ƣ n
ệ h quân đoàn có quyêằn l c ự ngang v i ớ quan Châếp chính. Nằm 367 TCN, l i ạ thồng qua 3 pháp l n ệ h quan tr n ọ g: 1. Nh n ữ g món n m
ợ à bình dân vay, nêếu đã tr l ả ãi, ph i ả đƣ c ợ coi nh đ ƣ ã tr g
ả ồếc, sồế còn thiêếu seễ tr ả hêết trong 3 nằm. 2. Khồng ai đƣ c
ợ chiêếm quá 500 jujera đâết cồng t c ứ là bằằng kho n ả g 125 ha. 3. B c ỏ h c ứ T l ƣ n
ệ h quân đoàn, khồi ph c ụ chêế đ b
ộ âằu quan Châếp chính hàng nằm, trong 2 quan Châếp chính ph i ả có 1 ng i ƣờ là bình dân.
Nằm 326 TCN, thồng qua pháp l n ệ h th t ủ êu chêế đ n ộ ồ l đ ệ ồếi v i ớ cồng dân La Mã.
Nằm 287 TCN, ban hành pháp l n ệ h quy đ n ị h quyêết ngh c ị a ủ Đ i ạ h i ộ bình dân, có hi u ệ l c ự nh p ƣ háp luật đồếi v i ớ m i ọ cồng dân La Mã. Thời c n ộ g hòa, c q ơ uan l p ậ pháp là Đ i ạ h i
ộ nhân dân, đồằng th i ờ Vi n
ệ Nguyên lão cũng có vai trò râết quan tr n ọ g. Đêến th i ờ kì quân ch , ủ Đ i ạ h i ộ nhân dân ng n ừ g ho t ạ đ n ộ g nên quyêết đ n ị h c a ủ Vi n ệ Nguyên Lão và m n ệ h l n ệ h c a ủ nguyên th l ủ à lu t ậ pháp ch y ủ êếu c a ủ La Mã. Nh n
ƣ g đêến cuồếi thêế k I ỉ II, quyêằn l p ậ pháp c a ủ Vi n
ệ Nguyên lão cũng khồng còn n a ữ , nên m n ệ h l n ệ h c a ủ nguyên th t ủ c ứ là pháp lu t ậ . Mệnh l n ệ h c a ủ nguyên th g ủ ồằm có sằếc l n ệ h, ch t ỉ h ,ị d , ụ quyêết đ n ị h... Sằếc l n ệ h là m n ệ h l n ệ h ban bồế đồếi với c d
ƣ ân toàn đêế quồếc. Ch t ỉ h ịlà m n ệ h l n ệ h đồếi v i ớ quan l i ạ . D l ụ à m n ệ h l n ệ h vêằ m t ộ vâến đêằ cá bi t ệ . Quyêết đ n
ị h là ý kiêến vêằ m t
ộ vâến đêằ gây nhiêằu tranh lu n
ậ , nhâết là vêằ các v á ụ n. Vêằ m t ặ lu t ậ h c ọ , nh n ữ g ng i ƣờ gi i ả thích pháp lu t
ậ đâằu tên là các thâằy cúng. Nh n
ƣ g đêến cuồếi thêế k ỉIV
TCN, bằết đâằu có nh n ữ g ng i ƣờ thêế t c ụ chú ý gi i ả thích pháp lu t ậ . Ng i ƣờ đâằu tên đƣ c ợ nhằếc đêến là Flaviut, m t ộ quan ch c ứ c a
ủ La Mã. Ông cồng bồế tr c ƣớ cồng chúng nh n ữ g ngày m p ở hiên tòa và nh n ữ g ngày khồng m p
ở hiên tòa, đồằng th i ờ h n ƣớ g dâễn cho m i ọ ng i ƣờ biêết cách th c ứ và th t ủ c ụ ki n ệ cáo. Trong các thêế k t ỉ êếp theo, L
ở a Mã có khá nhiêằu nhà lu t ậ h c
ọ , trong sồế đó, Giulianút và Gaiút sồếng vào thêế k I ỉ I là nh n ữ g ng i ƣờ tƣ n ơ g đồếi têu bi u
ể . Giulianút đã vâng l n
ệ h hoàng đêế Ađrianút t p ậ h p ợ các sằếc l n ệ h tr c ƣớ đó so n ạ thành m t ộ t p ậ g i ọ là "Các sằếc l n
ệ h chung". Còn Gaiút thì viêết m t ộ quy n ể sách giáo khoa vêằ lu t ậ pháp và trình t k ự i n ệ cáo g i ọ là "B c ậ thang lu t ậ h c ọ ". Luật La Mã đêến th i ờ trung đ i ạ và c n ậ đ i ạ có n ả h hƣ n ở g râết l n ớ c ở hâu Ấu. ---------------------------- *C 1 ứ 00 chiêến sĩ l p ậ thành m t ộ đ n ơ v g ị i ọ là Bách nhân đ i
ộ (Centurie). Toàn La Mã có 193 Bách nhân đ i ộ . T c ổ h c ứ này thành l p ậ khi nhà nư c ớ La Mã ra đ i ờ vào gi a ữ thêế k V ỉ I TCN. 8.Sự ra đ i ờ và phát tri n ể c a ủ đ o K ạ itồ L ở a Mã c đ ổ i ạ
Cho đêến đâằu cồng nguyên, ng i
ƣờ La Mã vâễn tn đa thâằn. Tuy nhiên, t n
ừ ằm 63 TCN, La Mã thồn tnh vùng Palextn, n i ơ mà t t ừ hêế k V ỉ I TCN, c d ƣ ân đã theo m t
ộ tồn giáo nhâết thâằn g i ọ là đ o D ạ o thái.
Ngƣời truyêằn bá tồn giáo này là Mồid . ơ H ọ th
ờ chúa Giêhồva và tn rằằng ngƣ i ờ Do thái là dân ch n ọ l c ọ c a ủ chúa, do v y ậ m t ộ tƣ n ơ g lai tƣ i ơ đ p ẹ seễ đêến v i ớ h . ọ Kinh thánh c a ủ đ o D ạ o thái gồằm có 3 phâằn là Lu t
ậ pháp, Tiên tri và ghi chép Thánh tch. Vêằ sau, đ o K ạ itồ kêế th a ừ kinh thánh c a ủ đ o D ạ o thái và g i ọ ba b p ộ h n ậ âếy là kinh C u ự c ƣớ . Sau khi b L
ị a Mã thồếng tr ,ị đ i ờ sồếng c a ủ nhân dân v ở ùng phía Đồng Đ a ị Trung H i ả càng c c ự kh , ổ trong khi đó t t ƣ n ƣở g c a ủ phái triêết h c
ọ khằếc k ỉ(Stoicism) v i ớ các n i ộ dung nh t ƣ hâằn thồếng tr t ị hêế
giới, sồếng nhâễn nh c ụ ch u ị đ n ự g là đ c ứ tnh tồết đ p ẹ , m i ọ ng i ƣờ đêằu bình đ n ẳ g, đang đƣ c ợ l u ƣ hành ở La Mã.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 Chính giáo lí c a ủ đ o ạ Do thái, t ƣ t n ƣở g c a ủ phái khằếc k v ỉ à đ i ờ sồếng c c ự kh k
ổ hồng có lồếi thoát c a ủ nhân dân b ịáp b c ứ là nh n
ữ g yêếu tồế dâễn đêến s r ự a đ i ờ c a ủ đ o K ạ itồ. Theo truyêằn thuyêết, ng i ƣờ sáng l p ậ ra đ o K ạ
itồ là chúa Giêxu Crit (Jesus Christ) con c a ủ chúa Tr i ờ đâằu thai vào ng i
ƣờ con gái đồằng trinh Maria và đƣ c ợ sinh ra B
ở étlêem vùng Palextn (lúc bâếy gi n ờ ằằm trong lãnh th c ổ a
ủ đêế quồếc La Mã) vào kho n ả g nằm 5 ho c
ặ 4 TCN. Đêến nằm 30 tu i ổ , chúa Giêxu v a ừ truyêằn đ o ạ , v a ừ ch a ữ b n ệ h, có th ể làm cho ngƣ i ờ chêết sồếng l i ạ . Trong khi truyêằn đ o ạ , chúa Giêxu khuyên m i ọ ng i ƣờ ph i ả nhâễn nh c ụ ch u ị đ n ự g m i ọ đau kh ổ đ ở i ờ , sau khi chêết seễ đƣ c ợ h n ƣở g h n ạ h phúc vĩnh viêễn ở thiên đƣ n ờ g. Đồằng th i ờ chúa Giêxu lên án s ự giàu có, cho rằằng ng i ƣờ giàu muồến lên n c ƣớ chúa cũng khó nh c ƣ on l c
ạ đà muồến chui qua lồễ kim. Sau 3 nằm truyêằn đ o ạ , các giáo tr n ƣở g đ o D ạ
o thái cho chúa Giêxu là k c ẻ hồếng l i ạ tồn giáo truyêằn thồếng c a
ủ mình, chính quyêằn La Mã thì cho ồng là k t ẻ uyên truyêằn t t ƣ ƣ n ở g chồếng l i ạ La Mã. Nhân đó, Giuđa (Judas), m t
ộ trong 12 tồng đồằ c a ủ chúa đã bán chúa đ l ể âếy 12 đồằng b c ạ trằếng. Chúa Giêxu b đ ị a ƣ đêến trƣ c ớ Đ i ạ giáo trƣ n ở g Do thái Caiph ơ rồằi đ a ƣ đêến tòa án La Mã D ở o thái do Pồngx P ơ ilát (Ponce Pilate) làm đ i ạ di n ệ . Tòa án La Mã x t ử c
ử húa Giêxu bằằng cách đóng đinh lên th p ậ giá n ở úi Canve (calvaire) g
ở âằn Giêrudalem. Sau khi chồn đ c ƣợ 3 ngày, chúa Giêxu sồếng l i ạ , têếp t c
ụ thuyêết giáo, 40 ngày sau, chúa bay lên tr i
ờ . Sau đó các tồng đồằ c a ủ chúa t a
ỏ đi truyêằn giáo khằếp đêế quồếc La Mã. Kêế th a ừ nhiêằu quan ni m ệ c a ủ đ o D ạ o thái, đ o K ạ itồ cho rằằng chúa tr i ờ sáng t o r ạ a tâết c ả k c ể l ả oài ngƣời. Song h l ọ i ạ đ a ƣ ra thuyêết tam v n ị hâết th t ể c ứ là chúa Tr i
ờ (chúa cha) chúa Giêxu (chúa con) và
Thánh thâằn tuy là ba nh n ƣ g vồến là m t ộ . Đ o K ạ itồ cũng có quan ni m ệ vêằ thiên đƣ n ờ g, đ a ị ng c ụ , linh hồằn bâết t , ử thiên thâằn, ma qu . ỷ Kinh thánh c a ủ đ o K ạ
itồ gồằm 2 phâằn là C u ự ư c ớ và Tân ư c ớ . C u ự c ƣớ là kinh thánh c a ủ đ o D ạ o thái mà đ o K ạ itồ têếp nh n ậ , còn Tân c ƣớ là kinh thánh th c ự s c ự a ủ đ o K ạ itồ. Kinh Tân c
ƣớ vồến viêết bằằng têếng Hy L p
ạ , gồằm có 4 phâằn là Phúc âm, Ho t ạ đ n ộ g c a ủ các s đ ứ ồằ, Th ƣ tn và Kh i ả thi l c ụ .
Đạo Kitồ có 7 nghi lêễ quan tr n ọ g th n ƣờ g g i ọ là 7 bí tch. Đó là: - R a ử t i ộ : nghi th c ứ vào đ o. ạ - Thêm s c ứ : c n ủ g cồế lòng tn. - Thánh th : ể ằn bánh thánh. - Gi i ả t i ộ : x n ƣ g t i ộ đ đ ể ƣ c ợ xá t i ộ . - X c ứ dâằu: xoa n c ƣớ thánh vào ng i
ƣờ sằếp chêết. - Truyêằn ch c ứ : phong ch c ứ cho giáo sĩ. - Hồn phồếi. Vêằ t ổ ch c
ứ , lúc đâằu các tn đồằ c a ủ đ o K ạ itồ bao gồằm nồ l , ệ nồ l đ ệ c ƣợ gi i
ả phóng, dân nghèo thành th .ị H l ọ p ậ thành nh n ữ g cồng xã nh . ỏ Đó khồng nh n ữ g là nh n ữ g đoàn th c ể a ủ các giáo h u ữ mà còn là nh n ữ g t c ổ h c ứ giúp đ l ỡ âễn nhau và làm vi c ệ t ừ thi n ệ .
Các cồng xã đêằu có quyễ chung đ t ể êu dùng và t c ổ h c ứ nh n ữ g b a ữ t c ệ chung. M i ọ thành viên c a ủ cồng xã đêằu bình đ n ẳ g. Quyêằn lãnh đ o c ạ
ác cồng xã Kitồ giáo trong th i ờ kì này thu c ộ vêằ các nhà truyêằn giáo l u ƣ đ n ộ g, các s đ ứ ồằ. H đ ọ êằu là đ i ạ bi u ể c a
ủ quâằn chúng nghèo kh . ổ Do thái đ c ộ hồếng l i
ạ chính quyêằn La Mã, sau khi ra đ i ờ , đ o K ạ
itồ b ịchính quyêằn La Mã th n ẳ g tay đàn áp mà v t
ụ àn sát tn đồằ Kitồ giáo khồếc li t
ệ đâằu tên diêễn ra nằm 64 dƣ i ớ th i ờ hoàng đêế Nêrồn. Tuy bị đàn áp nh n ƣ g đ o K ạ itồ vâễn têếp t c ụ phát tri n ể . Đêến thêế k I
ỉ I, các cồng xã Kitồ giáo đã liên hi p ệ lại và t c ổ h c ứ thành giáo h i ộ . T đ ừ ây giáo h i
ộ Kitồ cũng có nhiêằu thay đ i
ổ . Trong hàng ngũ tn đồằ khồng ph i ả ch ỉcó ng i
ƣờ nghèo mà càng ngày càng có nhiêằu ng i ƣờ khá gi v ả à giàu sang cũng theo đạo. Quyêằn lãnh đ o ạ giáo h i ộ cũng chuy n ể dâằn sang tay nh n ữ g ng i ƣờ thu c ộ tâằng l p ớ trên. Nh n ữ g hình th c
ứ nhằằm tằng thêm tnh h u ữ ái tr c ƣớ kia nh ằ ƣ n t c ệ chung, phân chia tài s n ả , v.v... châếm d t ứ
và đƣợc thay bằằng vi c ệ bồế thí t t ừ hi n ệ . Đồằng th i ờ , đ o K ạ
itồ còn nêu ra nguyên tằếc "v n ƣơ g quồếc thì
trả cho vua, thiên quồếc thì tr c ả ho chúa Tr i ờ ", t c
ứ là tồn giáo khồng dính dáng đêến chính tr .ị Do nh n ữ g thay đ i
ổ âếy, đêến nằm 311, các hoàng đêế La Mã đã ra l n ệ h ng n ừ g sát h i ạ tn đồằ đ o ạ Kitồ.
Nằm 313 hai hoàng đêế Cồnxtantnút và Lixiniút ban hành sằếc l n ệ h Milanồ, chính th c ứ cồng nh n ậ đ a ị v h ị p ợ pháp c a ủ đ o K ạ
itồ. Nằm 325 Cồnxtantnút tri u ệ t p ậ cu c ộ đ i ạ h i ộ các giáo ch đ ủ o ạ Kitồ N ở ixê
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com) lOMoARcPSD|36401091 (Ti u ể Á) đ x ể ác đ n ị h giáo lí, châến ch n ỉ h t c ổ h c ứ giáo h i ộ . Nằm 337, trƣ c
ớ lúc chêết, Cồnxtantnút đã ch u ị phép r a ử t i ộ . Nh v ƣ y
ậ , ồng là hoàng đêế La Mã đâằu tên theo Kitồ giáo. Đêến cuồếi thêế k I ỉ V đ o ạ Kitồ chính th c ứ đ c ƣợ th a ừ nh n ậ là quồếc giáo c a ủ đêế quồếc La Mã.
Sau đó, Gierồm (Jérome 347 - 420) đã d c ị h kinh C u ự ƣ c ớ và kinh Tân c ƣớ t t ừ êếng Hy L p ạ ra têếng Latnh. Tác ph m ẩ này đƣ c ợ coi là b k ộ inh thánh chính th c ứ c a ủ đ o ạ Kitồ. Tóm l i
ạ , nêằn vằn minh Hy L p ạ và La Mã c ổ đ i ạ vồ cùng xán lạn. Nh n ữ g thành t u ự r c ự r ỡ thu c ộ các lĩnh v c ự khác nhau trong vằn minh Hy-La, là c s ơ đ
ở âằu tên và cũng là mâễu m c ự c a ủ nêằn vằn minh ph n ƣơ g Tây sau này. Vì v y
ậ Ăngghen nói: "Khồng có c s ơ ở vằn minh Hy L p
ạ và đêế quồếc La Mã thì cũng khồng có châu Ấu hi n ệ đ i ạ đ c ƣợ ."(*) -------------------------
*F. Ăngghen: Chồếng Đuyrinh, NXB S t ự h t ậ , Hà N i ộ , 1960, trang 373.
Downloaded by H?ng Di?u (hangngahuong55@gmail.com)