Câu 3: Khái Niệm Cơ Sở Hạ Tầng và Kiến Trúc Thượng Tầng

Câu 3:
1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
a) Cơ sở hạ tầng: là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành kết cấu kinh tế của
một xã hội nhất định.Trong một xã hội, có thể tồn tại nhiều loại hình quan hệ sản
xuất khác nhau gồm: quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản xuất tàn dư của xã hội
cũ và quan hệ sản xuất mầm mống của một xã hội tương lai. Cơ sở hạ tầng chính là
sự tổng hợp của các quan hệ sản xuất ấy, trong đó quan hệ sản xuất thống trị bao
giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các quan hệ sản xuất khác. Do đó, cơ sở hạ
tầng của một xã hội cụ thể, bên cạnh những quan hệ sản xuất tàn dư và quan hệ sản
xuất mầm mống thì quan hệ sản xuất thống trị vẫn là đặc trưng cơ bản của xã hội ấy.
b) Kiến trúc thượng tầng: là toàn bộ những quan điểm chính trị, pháp quyền, triết
học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật,…cùng với những thể chế xã hội tương ứng như
nhà nước, đảng phái, giáo hội, các đoàn thể xã hội,…. được hình thành trên một cơ
sở hạ tầng nhất định.
Khi xã hội đã phân chia giai cấp thì kiến trúc thượng tầng cũng mang tính giai cấp.
Đó chính là cuộc đấu tranh về chính trị - tư tưởng của các giai cấp đối kháng, trong
đó nhà nước có vai trò đặc biệt quan trọng, nó là sự biểu hiện rõ nét nhất cho chế
độ chính trị của một xã hội nhất định.
2. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
Mỗi một xã hội đều có cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của nó, đây là hai
mặt của đời sống xã hội và được hình thành một cách khách quan, gắn liền với
những điều kiện lịch sử xã hội cụ thể. Không như các quan niệm duy tâm giải thích
sự vận động của các quan hệ kinh tế bằng những nguyên nhân thuộc về ý thức, tư
tưởng hay thuộc về vai trò của nhà nước và pháp quyền, trong Lời tựa tác phẩm
Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị, C.Mác đã khẳng định: “Không thể lấy
bản thân những quan hệ pháp quyền cũng như những hình thái nhà nước, hay lấy
cái gọi là sự phát triển chung của tinh thần của con người, để giải thích những quan
hệ và hình thái đó, mà trái lại, phải thấy rằng những quan hệ và hình thái đó bắt
nguồn từ những điều kiện sinh hoạt vật chất”.
• Trong mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng thì cơ
sở hạ tầng giữ vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng. Vai trò quyết định đó được thể hiện:
- Tính chất của kiến trúc thượng tầng do tính chất của cơ sở hạ tầng quy định. Các
mâu thuẫn trong lĩnh vực kinh tế, xét đến cùng, nó sẽ quyết định các mâu thuẫn
trong lĩnh vực chính trị - tư tưởng. Tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng như
nhà nước, pháp quyền, triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật v.v. đều trực tiếp
hay gián tiếp phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng và do cơ sở hạ tầng quy định.
- Cơ sở hạ tầng thay đổi thì sớm hay muộn kiến trúc thượng tầng cũng phải thay
đổi theo. C.Mác viết: “Cơ sở kinh tế thay đổi thì toàn bộ cái kiến trúc thượng tầng
đồ sộ cũng bị đảo lộn ít nhiều nhanh chóng”
- Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng không chỉ biểu
hiện trong giai đoạn chuyển đổi từ hình thái kinh tế - xã hội này sang hình thái kinh
tế - xã hội khác, mà còn diễn ra ngay trong một hình thái kinh tế - xã hội nhất định.
Khi có sự biến đổi căn bản trong cơ sở hạ tầng thì cũng sẽ dẫn đến sự biến đổi căn
bản trong kiến trúc thượng tầng.
• Trong quan hệ bịên chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng thì cơ sở
hạ tầng giữ vai trò quyết định như đã phân tích ở trên. Song, đến lượt nó, các yếu
tố cấu thành của kiến trúc thượng tầng cũng có tính độc lập tương đối trong quá
trình vận động, phát triển của nó và tác động mạnh mẽ đến cơ sở hạ tầng. Tuy
nhiên, mỗi yếu tố khác nhau có vai trò khác nhau, có cách thức tác động khác nhau
Ví dụ: trong xã hội có giai cấp thì nhà nước, pháp quyền là yếu tố tác động mạnh
nhất đối với cơ sở hạ tầng. Còn các yếu tố khác như triết học, đạo đức, tôn giáo,
nghệ thuật v.v. cũng đều có sự tác động đến cơ sở hạ tầng, nhưng chúng đều bị nhà
nước và pháp quyền chi phối. Song, sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với
cơ sở hạ tầng luôn diễn ra theo hai khuynh hướng khác nhau. Nếu kiến trúc thựơng
tầng phản ánh đúng, phù hợp với cơ sở hạ tầng, với các quy luật kinh tế thì nó sẽ
trở thành động lực thúc đẩy kinh tế phát triển nhanh hơn; ngược lại, nếu cơ sở hạ
tầng phản ánh sai, không phù hợp với các quy luật kinh tế thì nó sẽ kìm hãm sự
phát triển kinh tế và phát triển xã hội.
Tuy kiến trúc thượng tầng có sự tác động mạnh mẽ đối với sự phát triển kinh tế,
nhưng xét cho đến cùng nhân tố kinh tế vẫn đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng. 3. Vận Dụng
* Kiến trúc hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng (Kiến trúc hạ tầng
nào thì Kiến trúc thượng tầng nấy):
+ Trật tự kinh tế xét đến cùng quy định trật tự chính trị, mâu thuẫn trong kinh tế
gây ra mâu thuẫn trong chính trị. Giai cấp nào thống trị trong kinh tế thì giai cấp
đó thống trị trong chính trị.
+ Tất cả các yếu tố của Kiến trúc thượng tầng đều trực tiếp hay gián tiếp phụ
thuộc vào Kiến trúc hạ tầng và do Kiến trúc hạ tầng quy định.
+ Kiến trúc hạ tầng thay đổi hay mất đi thì sớm hay muộn Kiến trúc thượng
tầng cũng phải thay đổi hay mất đi để cho một Kiến trúc thượng tầng mới ra
đời, tuy nhiên đây là một quá trình phức tạp.
- Sự tác động của Kiến trúc thượng tầng đến Kiến trúc hạ tầng : Do Kiến trúc
thượng tầng và mỗi yếu tố của nó có tính độc lập tương đối và vai trò khác nhau
nên chúng tác động đến Kiến trúc hạ tầng theo những cách những xu hướng khác nhau.
+ Chức năng chính của Kiến trúc thượng tầng là xây dựng, củng cố, bảo vệ
Kiến trúc hạ tầng đã sinh ra nó, chống lại mọi nguy cơ làm suy yếu hay phá hoại
chế độ kinh tế hiện hành.
+ Kiến trúc thượng tầng tác động mạnh mẽ đến kinh tế - xã hội, nhưng nó
không thể làm thay đổi xu hướng phát triển khách quan của đời sống kinh tế -
xã hội. Sự tác động của nó chủ yếu diễn ra theo 2 hướng:
. Nếu phù hợp với Kiến trúc hạ tầng , với các quy luật kinh tế thì Kiến trúc
thượng tầng thúc đẩy sự tăng trưởng, đảm bảo sự phát triển bền vững cho Kiến trúc hạ tầng.
. Nếu không phù hợp với Kiến trúc hạ tầng , với các quy luật kinh tế thì Kiến
trúc thượng tầng kìm hãm sự tăng trưởng, gây bát ổn cho đời sống xã hội.
* Nhiều thành phần kinh tế với những hình thức tổ chức kinh doanh đa
dạng, đan xen hỗn hợp: Thành phần kinh tế Nhà Nước, Thành phần kinh tế
tập thể, thành phần Kinh tế tư bản nhà nước, thành phần Kinh tế cá thể, tiểu
chủ, Kinh tế hỗn hợp
+ Các thành phần kinh tế được tổ chức thành một cơ cấu Kinh tế thống nhất vận
hành theo định hướng XHCN do kinh tế Nhà nước quyết định. Thành phần kinh
tế Nhà nước, tức là thành phần kinh tế định hướng XHCN ngày càng giữ vai trò
chủ đạo trong đời sống xã hội.
+ Tính đa dạng, phức tạp và đan xen của cơ sở hạ tầng quy định tính phức tạp
nhiều mặt của kiến trúc thượng tầng ở nước ta, được biểu hiện cụ thể trên lĩnh
vực đời sống tinh thần của xã hội.
+ Kết cấu của kiến trúc thượng tầng được quy định bởi hệ tư tưởng Mác - Lênin
và tư tưởng Hồ Chí Minh. Đó là nền tảng tư tưởng duy nhất chỉ đạo toàn bộ đời
sống xã hội đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam mang bản chất của giai cấp công nhân.
Document Outline

• 1.Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
• 2.Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến