Đề cương cuối kỳ môn Triết học Mác - Lênin
Đề cương cuối kỳ môn Triết học Mác - Lênin gồm 10 câu hỏi tự luận có kèm theo giải thích chi tiết, giúp sinh viên dễ dàng ôn tập và củng cố kiến thức, chuẩn bị tốt cho kỳ thi kết thúc môn học. Mời bạn đọc đón xem!
Môn: Triết học Mác - Lênin (TRI114)
Trường: Đại học Ngoại Thương
Thông tin:
Tác giả:
Tài liệu liên quan:
Preview text:
lOMoAR cPSD| 35883770 lOMoAR cPSD| 35883770
Đề cương triết học bản chuẩn
Câu 1. Phạm trù ý thức: nguồn gốc, kết cấu, bản chất, ý nghĩa phương pháp luận a, Nguồn gốc
• Tuỳ thuộc vào lập trường và thế giới quan khác nhau của các nhà triết học
thì có các quan niệm khác nhau về phạm trù Ý thức.
- Theo chủ nghĩa duy tâm: Ý thức là bản thể đầu tiên, tồn tại vĩnh viễn, là
nguyên nhân sinh thành, chi phối sự tồn tại, biến đổi của toàn bộ thế giới vật chất.
- Theo chủ nghĩa duy vật siêu hình: xuất phát từ thế giới hiện thực để lý
giải nguồn gốc của Ý thức: coi ý thức cũng chỉ là một dạng vật chất đặc
biệt, do vật chất sinh ra.
- Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng: Ý thức xuất hiện là kết quả của quá
trình tiến hóa lâu dài của giới tự nhiên, của lịch sử trái đất, đồng thời là
kết quả trực tiếp của thực tiễn xã hội - lịch sử của con người.
⇨ Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Ý thức có thể ra
đời phải có hai nguồn gốc cơ bản: Nguồn gốc về mặt tự nhiên và
nguồn gốc về mặt xã hội.
• Nguồn gốc tự nhiên:
- Khi nói đến nguồn gốc tự nhiên cho sự ra đời của ý thức, thực chất là đề
cập đến 2 nhân tố, 2 tiền đề cơ bản: Bộ óc của con người với tư cách là cơ
quan phản ánh và thế giới hiên thực khách quan bên ngoài và sự tác động
của hiện thực khách quan lên bộ óc để tạo ra quá trình phản ánh mang
tính năng động và sáng tạo.
- Bộ óc của người có cấu trúc đặc biệt phát triển, rất tinh vi và phức tạp,
bao gồm 14 đến 15 tỷ tế bào thần kinh, thông qua hoạt động sinh lý thần
kinh cấp cao của bộ óc mới phản ánh được tác động của hiện thực khách
quan ở bên ngoài nên tiền đề vật chất đầu tiên không thể thiếu cho sự
hình thành của ý thức chính là bộ óc của con người với tư cách là cơ quan
phản ánh. Cho nên quá trình ra đời, tồn tại và phát triển của ý thức gắn
liền với quá trình hoàn thiện và phát triển của bộ óc con người. Ý thức
phụ thuộc vào hoạt động của bộ óc người, nên khi bộ óc bị tổn thương thì
hoạt động của Ý thức không diễn ra bình thường hoặc rối loạn.
- Ý thức là kết quả của quá trình phản ánh, có đối tượng phản ánh là thế
giới hiện thực khách quan bên ngoài. Phản ánh là thuộc tính phổ biến của
mọi dạng vật chất, được biểu hiện trong sự liên hệ, tác động qua lại giữa
các đối tượng vật chất với nhau. Đó là sự tái tạo những đặc điểm của một
hệ thống vật chất này ở một hệ thống vật chất khác trong quá trình tác
động qua lại của chúng. Sự phản ánh phụ thuộc vào vật tác động và vật
nhận tác động; đồng thời luôn mang nội dung thông tin của vật tác động.
Các kết cấu vật chất càng phát triển, hoàn thiện thì năng lực phản ánh của nó càng cao. lOMoAR cPSD| 35883770
- Lịch sử tiến hoá của thế giới vật chất đồng thời là lịch sử phát triển thuộc
tính phản ánh của vật chất. Giới tự nhiên vô sinh có kết cấu vật chất đơn
giản, do vậy trình độ phản ánh đặc trưng của chúng là phản ánh vật lý, hoá
học. Đó là trình độ phản ánh mang tính thụ động, chưa có sự định hướng,
lựa chọn. VD: sự phản ánh của mặt gướng, sự phản ánh của mặt nước, sự
oxi hoá của kim loại. Giới tự nhiên hữu sinh ra đời với kết cấu vật chất
phức tạp hơn, do đó thuộc tính phản ánh cũng phát triển lên một trình độ
mới khác về chất so với giới tự nhiên vô sinh. Đó là trình độ phản ánh sinh
học trong các cơ thể sống có tính định hướng, lựa chọn, giúp cho các cơ
thể sống thích nghi với môi trường để tồn tại. Trình độ phản ánh sinh học
của các cơ thể sống cũng bao gồm nhiều hình thức cụ thể cao thấp khác
nhau tuỳ thuộc vào mức độ hoàn thiện, đặc điểm cấu trúc của các cơ quan
chuyên trách làm chức năng phản ánh: ở giới thực vật, là sự kích thích ; ở
động vật có hệ thần kinh, là tính cảm ứng thông qua phản xạ không có điều
kiện; ở động vật có hệ thần kinh trung ương, là tâm lý động vật được thực
hiện thông qua các phản xạ có điều kiện; ở con người là sự phản ánh năng
động sáng tạo, hay còn gọi là ý thức thông qua hoạt động sinh lý thần kinh của bộ óc con người.
• Nguồn gốc xã hội
- Nếu chỉ có nguồn gốc tự nhiên thì chỉ có thể hình thành tâm lý động vật.
Để tâm lý động vật có thể trở thành ý thức của con người phải có nguồn
gốc thứ hai: đó là nguồn gốc xã hội. Khi nói đến nguồn gốc xã hội cho sự
ra đời của Ý thức, đề cập đến vai trò của 2 nhân tố, đó là lao động và ngôn ngữ.
- Lao động là quá trình con người sử dụng các công cụ lao động để tác
động lên các đối tượng trong giới tự nhiên, nhằm cải biến các dạng vật
chất sẵn có để tạo ra của cải, vật chất cho con người và xã hội. Lao động
được coi là cơ sở của sinh tồn xã hội, tạo ra điều kiện căn bản và thiết yếu
cho sự phát triển của con người. Lao động có vai trò vô cùng lớn. Khoa
học đã chứng minh rằng, nhờ có lao động đã dẫn đến sự hình thành con
người, hoàn thiện dần các giác quan, đặc biệt là chức năng của bộ óc.
Chính từ lao động và thông qua động, con người đã biết chế tạo, sử dụng
công cụ lao động, để tác động 1 cách có chủ đích lên các đối tượng trong
hiện thực khách quan. Đây là điều đặc biệt, thể hiện sự khác biệt căn bản
của con người so với những loài động vật mang tính bản năng. Đây cũng
là thời điểm đánh dấu tư duy của con người đã hình thành. Và cũng chính
nhờ lao động mà con người tác động lên các sự vật, hiện tượng trong giới
tự nhiên, làm chúng bộc lộ những thuộc tính, tính chất vốn có của nó. Trải
qua quá trình lặp đi lặp lại, con người có được những tri thức, hiếu biết về
các đối tượng trong hiện thực khách quan. Tri thức là yếu tố căn bản và
quan trọng để hình thành ý thức của con người
- Là phương thức tồn tại cơ bản của con người, lao động mang tính xã hội lOMoAR cPSD| 35883770
đã làm nảy sinh nhu cầu giao tiếp, trao đổi kinh nghiệm giữa các thành
viên trong xã hội. Ngôn ngữ là hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung
tư tưởng, ý thức. Nó xuất hiện trở thành "vỏ vật chất" của tư duy; là hiện
thực trực tiếp của ý thức; là phương thức để ý thức tồn tại với tư cách là
sản phẩm xã hội - lịch sử. Cùng với lao động, ngôn ngữ có vai trò to lớn
đối với sự tồn tại và phát triển của ý thức. Ngôn ngữ (tiếng nói và chữ
viết) là phương thức tồn tại và công cụ truyền tải tư duy, ý thức. Nhờ
ngôn ngữ con người có thể khái quát hóa, trừu tượng hoá, suy nghĩ độc
lập, tách khỏi sự vật cảm tính. Cũng nhờ có ngôn ngữ mà con người có
thể giao tiếp trao đổi tư tưởng, lưu giữ, kế thừa những tri thức, kinh
nghiệm phong phú của xã hội đã tích luỹ được qua các thế hệ, thời kỳ lịch sử.
⇨ Xem xét nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội của ý thức cho thấy, ý thức
xuất hiện là kết quả của quá trình tiến hoá lâu dài của giới tự nhiên, của lịch
sử trái đất, đồng thời là kết quả trực tiếp của thực tiễn xã hội - lịch sử của con
người. Trong đó, nguồn gốc tự nhiên là điều kiện cần, còn nguồn gốc xã hội
là điều kiện đủ để ý thức hình thành, tồn tại và phát triển.
b, Bản chất của ý thức
- Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, Ý thức là sự phản ánh
hiện thực khách quan vào trong bộ óc của con người một cách chủ động,
sáng tạo. Tính chủ động được biểu hiện qua việc ý thức có sự lựa chọn và
định hướng về đối tượng phản ánh, tuỳ thuộc vào mục đích và nhu cầu
của chủ thể trong hoạt động thực tiễn. Tính sáng tạo thể hiện ở chỗ ý thức
không phản ánh y nguyên mà có sự tái tạo lại hiện thực thông qua mục
đich và nhu cầu của hoạt động thực tiễn. Quá trình sáng tạo của ý thức là
1 quá trình thống nhất bao gồm 3 giai đoạn cơ bản. Thứ nhất là sự trao
đổi thông tin giữa chủ thể và đối tượng phản ánh, trong đó chủ thể thể
hiện sự năng động, chủ động, tích cực của mình trong việc lựa chọn và
định hướng đối tượng phản ánh phụ thuộc vào mục đích và nhu cầu của
mỗi chủ thể. Giai đoạn thứ 2 là chủ thể mô hình hoá đối tượng ở trong tư
duy dưới dạng các hình ảnh tinh thần, hình thành nên cái khía niệm, phạm
trù, giả thuyết, lý thuyết khoa học. Giai đoạn thứ 3 là chủ thể hiện thực
hoá hình ảnh tinh thần thông qua hoạt động thưc tiễn để nhẳm tác động
trở lại với hiện thực khách quan, để cải biến hiện thực khách quan theo
mục đích và nhu cầu của hoạt động thực tiễn của con người. Theo Mác, Ý
thức không chỉ phản ánh thế giới mà còn sáng tạo thế giới.
- Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Hình ảnh ở trong tư
duy ý thức của con người không còn là chính bản thân đối tượng ở trong
hiện thực khách quan, không còn tính vật chất, khách quan, mà là hình
ảnh tinh thần, hình ảnh được khúc xạ thông qua lăng kính chủ quan của
chủ thể trong quá trình phản ảnh. Nên nếu như vật chất tồn tại khách quan
thì ý thức tồn tại mang tính chủ quan. Có nhiều yếu tố ảnh hưởng đến tính lOMoAR cPSD| 35883770
chủ quan của các chủ thể trong quá trình phản ánh. Ví dụ như từ các góc
độ khác nhau trong quá trình phản ánh với các lăng kính khác nhau. Tính
chủ quan còn phụ thuộc và năng lực và trình độ của chủ thể; bị ảnh hưởng
bởi đời sống tâm lý của từng người;….. Cho nên cùng phản ánh về 1
khách thể trong 1 điều kiện không gian và thời gian như nhau nhưng
thông qua đầu óc của các chủ thể khác nhau thìsẽ cho các hình ảnh khác
nhau, thâm chí là đối lập với nhau.
- Ý thức là một hiện tượng xã hội và mang bản chất lịch sử - xã hội. Như
đã khẳng định ở trên, ngoài nguồn gốc tự nhiên thì ý thức còn có nguồn
gốc xã hội, bao gồm lao động, ngôn ngữ, mối quan hệ xã hội giữa người
với người. Bất kỳ một ý thức nào cũng được nảy sinh, ra đời, tồn tại và
phát triển ở trong 1 giai đoạn lịch sử và trong một cộng đồng xã hội cụ
thể xác định với các mối quan hệ và thiết chế chính trị nhất định. Chính vì
thế nên nó luôn chịu ảnh hưởng và mang đậm dấu ấn của giai đoạn lịch sử
và của cộng đồng xã hội đó. Vì vậy, xã hội nào, cộng đồng nào sẽ có ý thức đó.
c, Kết cấu của ý thức
• Các lớp cấu trúc của ý thức
- Khi xem xét ý thức với các yếu tố hợp thành các quá trình tâm lý tích cực
đem lại sự hiểu biết của con người về thế giới khách quan, ta có: tri thức,
tình cảm, niềm tin, ý chí...; trong đó tri thức là nhân tố cơ bản, cốt lõi
nhất. Muốn cải tạo được sự vật, trước hết con người phải có sự hiểu biết
sâu sắc về sự vật đó. Do đó, nội dung và phương thức tồn tại cơ bản của ý
thức phải là tri thức. Ý thức mà không bao hàm tri thức, không dựa vào tri
thức thì ý thức đó là một sự trừu tượng trống rỗng, không giúp ích gì cho
con người trong hoạt động thực tiễn.
- Theo C.Mác, "phương thức mà theo đó ý thức tồn tại và theo đó một cái
gì tồn tại đối với ý thức là tri thức..., cho nên một cái gì đó nảy sinh ra đối
với ý thức, chừng nào ý thức biết cái đó". Tri thức có nhiều lĩnh vực khác
nhau như: tri thức về tự nhiên, xã hội, con người; và có nhiều cấp độ khác
nhau như: tri thức cảm tính và tri thức lý tính; tri thức kinh nghiệm và tri
thức lý luận; tri thức tiền khoa học và tri thức khoa học v.v.. Tích cực tìm
hiểu, tích luỹ tri thức về thế giới xung quanh là yêu cầu thường xuyên của
con người trên bước đường cải tạo thế giới. Tuy nhiên, không thể đồng
nhất ý thức với sự hiểu biết, tri thức về sự vật
- Cùng với quá trình nhận thức sự vật, trong ý thức còn nảy sinh thái độ
của con người đối với đối tượng phản ánh. Tình cảm là một hình thái đặc
biệt của sự phản ánh tồn tại, nó phản ánh quan hệ giữa người với người và
quan hệ giữa người với thế giới khách quan. Tình cảm tham gia và trở
thành một trong những động lực quan trọng của hoạt động con người. Sự
hoà quyện giữa tri thức với tình cảm và trải nghiệm thực tiễn đã tạo nên lOMoAR cPSD| 35883770
tính bền vững của niềm tin thôi thúc con người hoạt động vươn lên trong mọi hoàn cảnh
- Nhận thức không phải là một quá trình dễ dàng, phẳng lặng mà là một quá
trình phản ánh với những khó khăn, gian khổ thường gặp phải trên mỗi
bước đường đi tới chân lý. Muốn vượt qua khó khăn để đạt tới mục đích,
chủ thể nhận thức phải có ý chí, quyết tâm cao. Ý chí chính là những cố
gắng, nỗ lực, khả năng huy động mọi tiềm năng trong mỗi con người vào
hoạt động để có thể vượt qua mọi trở ngại đạt mục đích đề ra. Nhận rõ vị
trí, vai trò của các nhân tố cấu thành ý thức và mối quan hệ giữa các yếu tố
đó, đòi hỏi mỗi chủ thể phải luôn tích cực học tập, rèn luyện, bồi dưỡng
nâng cao tri thức, tình cảm, niềm tin, ý chí trong nhận thức và cải tạo thế giới.
• Các cấp độ của ý thức
- Khi xem xét ý thức theo chiều sâu của thế giới nội tâm con người, cần
nhận thức được các yếu tố: tự ý thức, tiềm thức, vô thức... Tất cả những
yếu tố đó cùng với những yếu tố khác hợp thành ý thức, quy định tính
phong phú, nhiều vẻ của đời sống tinh thần của con người
- Tự ý thức là ý thức hướng về nhận thức bản thân mình trong mối quan hệ
với ý thức về thế giới bên ngoài. Đây là một thành tố rất quan trọng của ý
thức, đánh dấu trình độ phát triển của ý thức. Trong quá trình phản ánh
thế giới khách quan, con người cũng tự phân biệt, tách mình, đối lập mình
với thế giới đó để đánh giá mình thông qua các mối quan hệ. Nhờ vậy,
con người tự ý thức về bản thân mình như một thực thể hoạt động có cảm
giác, đang tư duy; tự đánh giá năng lực và trình độ hiểu biết của bản thân
về thế giới, cũng như các quan điểm, tư tưởng, tình cảm, nguyện vọng,
hành vi, đạo đức và lợi ích của mình. Qua đó, xác định đúng vị trí, mạnh
yếu của mình, ý thức về mình như một cá nhân - chủ thể có ý thức đầy đủ
về hành động của mình; luôn làm chủ bản thân, chủ động điều chỉnh hành
vi của mình trong tác động qua lại với thế giới khách quan.
- Tự ý thức không chỉ là tự ý thức của cá nhân, mà còn là tự ý thức của các
nhóm xã hội khác nhau (như: một tập thể, một giai cấp, một dân tộc, thậm
chí cả xã hội) về địa vị của họ trong hệ thống quan hệ sản xuất, về lợi ích
và lý tưởng của mình. Chủ nghĩa duy tâm, phản động coi tự ý thức là một
thực thể độc lập, tự nó, sẵn có trong cá nhân, là sự tự hướng về bản thân
mình, khẳng định cái tôi, tách rời khỏi những quan hệ xã hội, trở thành
cái tôi thuần tuý, trừu tượng trống rỗng. Thực chất của những quan điểm
đó là nhằm phủ định bản chất xã hội của ý thức, biện hộ cho chủ nghĩa cá
nhân vị kỷ, cực đoan của các thế lực phản động hiện nay.
- Tiềm thức là những hoạt động tâm lý diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của ý
thức. Về thực chất, tiềm thức là những tri thức mà chủ thể đã có được từ
trước nhưng đã biến gần như thành bản năng, thành kỹ năng nằm trong
tầng sâu ý thức của chủ thể, là ý thức dưới dạng tiềm tàng. Do đó, tiềm lOMoAR cPSD| 35883770
thức có thể tự động gây ra các hoạt động tâm lý và nhận thức mà chủ thể
không cần kiểm soát chúng một cách trực tiếp. Tiềm thức có vai trò quan
trọng trong đời sống và tư duy khoa học. Tiềm thức gắn bó rất chặt chẽ
với loại hình tư duy chính xác, được lặp lại nhiều lần. Khi tiềm thức hoạt
động sẽ góp phần giảm bớt sự quá tải của đầu óc, khi công việc lặp lại
nhiều lần, mà vẫn đảm bảo độ chính xác cao và chặt chẽ cần thiết của tư duy khoa học.
- Vô thức là những hiện tượng tâm lý không phải do lý trí điều khiển, nằm
ngoài phạm vi của lý trí mà ý thức không kiểm soát được trong một lúc nào
đó. Chúng điều khiển những hành vi thuộc về bản năng, thói quen... trong
con người thông qua phản xạ vô điều kiện. Con người là một thực thể xã
hội có ý thức, nhưng không phải mọi hành vi của con người đều do lý trí
chỉ đạo. Trong đời sống của con người, có những hành vi do bản năng chi
phối hoặc do những động tác được lặp đi lặp lại nhiều lần trở thành thói
quen đến mức chúng tự động xảy ra ngay cả khi không có sự điều khiển
của lý trí. Vô thức là những trạng thái tâm lý ở tầng sâu điều chỉnh sự suy
nghĩ, hành vi, thái độ ứng xử của con người mà chưa có sự can thiệp của lý trí.
- Vô thức biểu hiện ra thành nhiều hiện tượng khác nhau như bản năng ham
muốn, giấc mơ, bị thôi miên, lỡ lời, nói nhịu,... Mỗi hiện tượng vô thức có
vùng hoạt động riêng, có vai trò, chức năng riêng, song tất cả đều có một
chức năng chung là giải toả những ức chế trong hoạt động thần kinh vượt
ngưỡng nhất là những ham muốn bản năng không được phép bộc lộ ra và
thực hiện trong quy tắc của đời sống cộng đồng. Nó góp phần quan trọng
trong việc lập lại thế cân bằng trong hoạt động tinh thần của con người
mà không dẫn tới trạng thái ức chế quá mức như ấm ức, dày vò mặc cảm,
"libiđô"... Nghiên cứu những hiện tượng vô thức giúp cho con người luôn
làm chủ đời sống nội tâm, có phương pháp kiềm chế đúng quy luật những
trạng thái ức chế của tinh thần.
- Vô thức là hoạt động tầng sâu của tâm lý - ý thức, có vai trò to lớn trong
đời sống và hoạt động của con người. Trong những hoàn cảnh nào đó, nó
giúp cho con người giảm bớt sự căng thẳng không cần thiết của ý thức do
thần kinh làm việc quá tải. Nhờ vô thức mà những chuẩn mực con người
đặt ra được thực hiện một cách tự nhiên không có sự khiên cưỡng. Vô
thức có ý nghĩa quan trọng trong giáo dục thế hệ trẻ, trong hoạt động
khoa học và nghệ thuật. Tuy nhiên, không nên cường điệu hoá, tuyệt đối
hoá và thần bí hoá vô thức. Vô thức là vô thức trong con người xã hội có
ý thức, nên vô thức không thể là hiện tượng cô lập, tách rời với ý thức và
thế giới bên ngoài, càng không thể là cái quyết định ý thức cũng như hành
vi của con người. Trong hoạt động của con người, ý thức vẫn giữ vai trò
chủ đạo, quyết định hành vi của cá nhân. Nhờ có ý thức điều khiển, các lOMoAR cPSD| 35883770
hiện tượng vô thức được điều chỉnh, hướng tới các giá trị chân, thiện, mỹ.
Vô thức chỉ là một mắt khâu trong cuộc sống có ý thức của con người
d, Ý nghĩa phương pháp luận
- Từ quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về nguồn gốc, bản chất
của Ý thức, ta có thể rút ra ý nghĩa phương pháp luận sau:
• Xuất phát từ thế giới khách quan trong nhận thức và hoạt động thực tiễn
- Do ý thức là sự phản ánh thế giới khách quan vào trong bộ óc người, nên
trong nhận thức và hoạt động thực tiễn, ta phải bắt đầu từ thế giới khách
quan. Tức là, trước hết ta phải nghiên cứu, tìm tòi từ các đối tượng vật
chất bên ngoài bụng ốc để phục vụ nhu cầu tìm kiếm tri thức và cải tạo
các đối tượng vật chất đó.
- Ta cần phải chống bệnh chủ quan duy ý chí. Tức là chống lại thói quen
dùng quan điểm, suy nghĩ thiếu cơ sở của mình để gắn cho các đối tượng vật chất.
- Cần xóa bỏ thói quan liêu, dùng mong muốn chủ quan của cá nhân mình
để áp đặt thành chỉ tiêu cho cơ quan, tổ chức, dù với động cơ trong sáng.
• Phát huy tính tự giác, chủ động của con người
- Do Ý thức là sự phản ánh năng động, sáng tạo về thế giới khách quan, ta
cần phát huy hết sức tính tự giác, chủ động của con người trong nhận thức
và hoạt động thực tiễn. Chấm cần kiên quyết chống lại tư duy giáo điều,
cứng nhắc, lý thuyết suông,.. về sự vật hiện tượng.
- Ta cần phát huy hết sức trí tuệ, sự nhạy bén của con người trong học tập,
lao động. Luôn nỗ lực bài trừ thói quen thụ động, ỷ lại, bình quân chủ nghĩa.
Câu 2. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
a) Khái niệm vật chất và ý thức
- Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại khách quan được
đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta sao
chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác
- Ý thức là mặt tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm những quan điểm,
tư tưởng cùng những tình cảm, tâm trạng, truyền thống,...nảy sinh từ tồn
tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn nhất định.
b) Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
• Vật chất quyết định ý thức
- Vật chất quyết định sự hình thành, tồn tại, mất đi của ý thức
VD:Ý thức là sản phẩm của 1 dạng vật chất có tổ chức cao là bộ óc con người nên
chỉ khi có con người mới có ý thức
- Vật chất quyết định sự biến đổi nội dung của ý thức. Khi vật chất biến đổi
thì ý thức cũng biến đổi theo. Sự vận động và phát triển của ý thức, hình
thức biểu hiện của ý thức bị các yếu tố thuộc lĩnh vực vật chất quyết định.
VD: Thế giới đang đi theo xu hướng toàn cầu hóa kinh tế, đương nhiên nước ta
phải đổi mới tư duy phát triển kinh tế mở cửa hội nhập. lOMoAR cPSD| 35883770
• Ý thức có tính độc lập tương đối và tác động trở lại vật chất
- Ý thức có thể lạc hậu hoặc vượt trước hơn so với sự biến đổi của đối
tượng trong thế giới vật chất
VD: - Mặc dù chế độ phong kiến đã được xóa bỏ từ rất lâu nhưng hiện
nay vẫn còn rất nhiều tư tưởng lạc hậu còn tồn tại như : “Trọng nam,
khinh nữ”, “Cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy”...
- Các ý tưởng của các nhà khoa học, nhà phát minh có thể vượt xa
hơn sự phát triển của thế giới
- Ý thức có khả năng kế thừa tri thức từ thế hệ trước --> sau
- Ý thưc tác động trở lại vật chất theo 2 hướng:
+ Tích cực: khi đó là ý thức đúng, phản ánh đúng hiện thực thì sẽ thúc
đẩy quá trình phát triển của vật chất
VD: Việc áp dụng chủ trương phát triển kinh tế theo mô hình kinh tế thị
trường, mở cửa hội nhập đã thúc đẩy nền kinh tế phát triển với 1 tốc độ nhanh chóng
+ Tiêu cực: khi đó là ý thức sai, phản ánh sai hiện thực thì sẽ ngăn cản
quá trình phát triển của vật chất
VD: Chủ trương phát triển nền kinh tế theo mô hình kế hoạch hóa tập
trung bao cấp đã khiến cho nền kinh tế phát triển 1 cách trì trệ, chậm chạp
c) Ý nghĩa phương pháp luận để giải quyết mối quan hệ giữa khách quan và
chủ quan, phê phán bệnh chủ quan duy ý chí.
• Vật chất quyết định ý thức:
--> Phương pháp luận: tôn trọng tính khách quan, đòi hỏi con người phải:
+ Xem xét sự vật hiện tượng như chính bản thân nó đang tồn tại trong thực tế,
không xuyên tạc, bóp méo sự thật
+ Tôn trọng và vận dụng theo đúng quy luật khách quan
+ Trong hoạt động thực tiễn phải lấy nhân tố vật chất làm nhân tố cơ sở
• Ý thức có tính độc lập tương đối và tác động trở lại vật chất
--> Phương pháp luận: biết phát huy tính năng động, sáng tạo, nhân tố chủ quan ,
đòi hỏi con người phải:
+ Nâng cao tri thức bằng cách học tập, nghiên cứu
+ Tăng cường tình cảm, ý chí, niềm tin
+ Tạo ra 1 môi trường xã hội thuận lợi để kích thích tính năng động sáng tạo của nhân tố chủ quan
Câu 3. Nội dung 2 nguyên lý cơ bản của phép BCDV : mối liên hệ phổ biến và sự phát triển
a) Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến • Khái niệm -
Quan điểm của CNDV siêu hình (các SV, HT không có liên hệ; hoặc chỉ
là những liên hệ bề ngoài, không có khả năng chuyển hóa lẫn nhau) lOMoAR cPSD| 35883770
- Quan điểm của CNDT (thừa nhận có liên hệ, nguồn gốc của liên hệ là
cảm giác chủ quan hoặc do 1 lực lượng siêu nhiên chi phối)
- Quan điểm của CNDVBC (mối liên hệ có tính phổ biến, bắt nguồn từ tính
thống nhất vật chất của thế giới) → Khái niệm “mối liên hệ” và “mối liên
hệ phổ biến” (2 nghĩa: tính phổ biến của mối liên hệ, và những mối liên
hệ tồn tại ở hầu hết các SV, HT).
+ Mối liên hệ phổ biến để chỉ tính phổ biến của các mối liên hệ của sự
vật, hiện tượng của thế giới, đồng thời thời cũng dùng để chỉ các mối liên
hệ tồn tại ở nhiều sự vật, hiện tượng của thế giới, trong đó các mối liên hệ
phổ biến nhất là các mối liên hệ tồn tại ở mọi sự vật, hiện tượng của thế
giới, nó thuộc đối tượng nghiên cứu của phép biện chứng. • Tính chất
- Tính khách quan (không phụ thuộc vào ý thức của con người, bởi vì
nguồn gốc của nó là bắt nguồn từ tính thống nhất vật chất của thế giới).
+ Sự quy định, tác động và làm chuyển hóa lẫn nhau của các sự vật, hiện
tượng là cái vốn có của nó, tồn tại độc lập không phụ thuộc vào ý chí con
người, con người chỉ có thể nhận thức và vận dụng các mối liên hệ đó vào thực tiễn của mình
+ Ví dụ: Sự phụ thuộc của cơ thể sinh vật vào môi trường. Khi môi
trường thay đổi thì cơ thể sinh vật sẽ cần thích nghi với môi trường. Mối
liên hệ đó không do ai sáng tạo ra, mà là cái vốn có của thế giới vật chất.
- Tính phổ biến (tồn tại ở mọi SV, HT; ở mọi lĩnh vực: TN, XH, TD).
+ Các mối liên hệ xuất hiện phổ biến ở mọi lĩnh vực:
· Tự nhiên: mối quan hệ giữa động vật và thực vật trong quá trình trao đổi chất
· Xã hội: mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình
· Tư duy: mối liên hệ giữa các cấp học ( cấp 1- cấp 2- cấp 3- Đại học
- Tính đa dạng, phong phú (các SV, HT khác nhau, ở trong những điều
kiện, hoàn cảnh khác nhau sẽ có những mối liên hệ khác nhau: liên hệ bên
trong và bên ngoài; cơ bản và không cơ bản; chủ yếu và thứ yếu; trực tiếp và gián tiếp...).
+ Các sự vật, hiện tượng hay quá trình khác nhau đều có mối liên hệ cụ
thể khác nhau, giữ vị trí, vai trò khác nhau với sự tồn tại phát triển của nó
+ Cùng 1 mối liên hệ nhất định của sự vật, hiện tượng nhưng trong điều
kiện cụ thể, giai đoạn khác nhau thì tính chất, vị trí, vai trò cụ thể của các
mối liên hệ khác nhau với mỗi sự vật nhất định.
+ Ví dụ: Trong 1 con người, ta thấy có mối liên hệ bên trong là quá trình
đồng hóa và dị hóa của cơ thể. Còn mối liên hệ bên ngoài lại là mối liên
hệ của con người với môi trường sống
b) Nguyên lý về sự phát triển • Khái niệm lOMoAR cPSD| 35883770
- Quan điểm của CNDV siêu hình (không có sự phát triển; nếu có thì chỉ là
sự tăng lên về lượng mà không có sự thay đổi về chất; nguyên nhân của
sự phát triển nằm bên ngoài SV, HT; khuynh hướng phát triển là thụt lùi
hoặc theo vòng tròn khép kín)
- Quan điểm của CNDT (có phát triển; nguyên nhân phát triển là do cảm
giác chủ quan hoặc 1 lực lượng siêu nhiên)
- Quan điểm của CNDVBC (từ liên hệ giữa các SV, HT sẽ dẫn đến vận
động, biến đổi; vận động lại có nhiều khuynh hướng khác nhau: thụt lùi,
tuần hoàn, đi lên; trong đó vận động đi lên được gọi là sự phát triển. Vì
thế: phát triển khác vận động; nguyên nhân của phát triển là mâu thuẫn
vốn có của SV, HT; cách thức phát triển là đi từ những thay đổi về lượng
thành những thay đổi về chất và ngược lại; khuynh hướng phát triển là
phủ định của phủ định, tạo thành con đường xoáy ốc đi lên) → Khái niệm
về sự phát triển (chỉ những biến đổi theo chiều hướng đi lên từ thấp đến
cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn) • Tính chất - Tính khách quan
+ Bắt nguồn từ bản thân sự vật, hiện tượng; là quá trình giải quyết mâu
thuẫn của sự vật, hiện tượng đó. Vì vậy phát triển là thuộc tính tất yếu,
khách quan, không phụ thuộc vào ý thức con người.
+ Ví dụ: Quá trình phát sinh giống loài mới đều do quá trình chọn lọc và
tiến hóa. Con người muốn tạo ra 1 loài mới đều phải nhận thức và làm theo quy luật đó - Tính phổ biến
+ Xuất hiện ở nhiều lĩnh vực khác nhau:
· Tự nhiên: sâu phát triển thành bướm
· Xã hội: xã hội cộng sản nguyên thủy phát triển thành xã hội chiếm hữu nô lệ,...
· Tư duy: từ không biết --> biết ít --> biết nhiều
- Tính đa dạng, phong phú
+ Mỗi sự vật hiện tượng khác nhau thì có quá trình phát triển khác nhau
+ Trong các giai đoạn khác nhau thì sự phát triển cũng sẽ khác nhau
+ Ví dụ: Ở thời điểm đi học tiểu học, ý thức ta mới chỉ tiếp cận với việc
học chữ, học phép toán đơn giản. Đến thời trung học, cấp 3 sẽ tiếp cận
với nhiều công thức, nhiều môn học mới hơn
c) Ý nghĩa phương pháp luận
- Từ nguyên lí mối liên hệ phổ biến -> quan điểm toàn diện; ta sẽ rút ra
được quan điểm toàn diện khi xem xét sự vật, hiện tượng; đòi hỏi con người cần phải:
+ Xem xét tất cả các mặt, các yếu tố, các bộ phận cấu thành SV, HT trong
MLH qua lại lẫn nhau, cũng như xem xét MLH của SV, HT đó với các lOMoAR cPSD| 35883770
SV, HT khác --> nhận thức đúng về sự vật, hiện tượng và xử lý hiệu quả
các vấn đề của đời sống thực tiễn.
+ Xác định vị trí, vai trò của các MLH (chỉ ra được những MLH bên
trong, cơ bản của SV, HT).
- Từ nguyên lí về sụ phát triển -> quan điểm phát triển, ta rút ra được
quan điểm phát triển khi xem xét sự vật, hiện tượng, đòi hỏi con người cần phải:
+ Xem xét SV, HT trong sự vận động, phát triển.
+ Nhận thức tính biện chứng đầy mâu thuẫn của sự phát triển (tính quanh
co, phức tạp, thậm chí chứa đựng những thụt lùi tạm thời…) → có thái độ
tôn trọng và ủng hộ cái mới, cái tiến bộ.
+ Khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì trệ, định kiến, đối lập với sự phát triển
+ Biết phân chia sự phát triển của SV thành từng giai đoạn cụ thể để có
cách thức tác động phù hợp nhằm đạt được mục đích của con người
- Kết hợp với 2 nguyên lí trên, ta rút ra quan điểm lịch sử cụ thể: khi xem
xét sự vật hiện tượng phải gắn nó trong không gian, thời gian nhất định;
trong hoàn cảnh nhất định
+ VD: Với tư tưởng 1 người đàn ông phải có “5 thê, 7 thiếp”, ở thời
phong kiến, đây là 1 chuyện rất bình thường. Nhưng nếu xét ở thời điểm
hiện tại, đó là 1 tư tưởng lạc hậu, không thể chấp nhận, vi phạm pháp luật và đáng bị lên án.
Câu 4. Quy luật mâu thuẫn
Câu 5. Quy luật lượng chất
Câu 6. Quy luật phủ định của phủ định
Câu 7. Phạm trù thực tiễn: khái niệm, đặc trưng, các hình thức cơ bản của
thực tiễn, vai trò của thực tiễn đối với nhận thức
Câu 8. Con đường biện chứng của quá trình nhận thức
- Quan điểm định nghĩa, bản chất của nhận thức
- Câu khẳng định của lê nin
- Phân tích: 2 giai đoạn - Giai đoạn 1:
+ cấp độ 1: trực quan sinh động ( cảm giác, tri giác, biểu tượng) => đặc điểm chung
+ cấp độ 2: tư duy trừu tượng ( khái niệm, phán đoán, quy luật) => đặc điểm chung
⇨ Mối quan hệ biện chứng
- Giai đoạn 2: tư duy truuwf tượng đến thực tiễn => vì sao phải quy về thực tiễn
Câu 9. Quy luật quan hệ sx phù hợp với trình độ phát triển của llsx a) Các khái niệm
• Phương thức sản xuất lOMoAR cPSD| 35883770
- Cách thức con người sử dụng để sản xuất ra của cải vật chất trong những giai
đoạn lịch sử nhất định
- Kết cấu: thống nhất của LLSX ở một trình độ phát triển nhất định với QHSX tương ứng
• Lực lượng sản xuất
- là tổng hợp các yếu tố vật chất và tinh thần tạo thành sức mạnh thực tiễn cải
biến giới tự nhiên theo nhu cầu sinh tồn, phát triển của con người
⇨ LLSX phản ánh mối quan hệ con người với giới tự nhiên, là sự thống nhất
hữu cơ giữa TLSX với người lao động, nói lên trình độ chinh phục tự nhiên của con người - Kết cấu: + Tư liệu sản xuất:
o Đối tượng lao động gồm: Tự nhiên 1: Chất có sẵn trong tự nhiên (VD:
cao su, quặng,...): Tự nhiên 2: Chất tạo ra từ tự nhiên 1 (VD: xi măng, thủy tinh,...)
o Tư liệu lao động: Công cụ lao động, Phương tiện vận chuyển,Kho
chứa, Các phương tiện phục vụ sản xuất khác
+ Người lao động:Trí lực ( trí tuệ),Thể lực ( sức mạnh cơ bắp),Tâm lực ( đạo đức nghề nghiệp)
=> Trong TLSX thì tư liệu lao động là yếu tố quan trọng nhất. Trong tư liệu
lao động thì công cụ lao động là yếu tố quan trọng nhất
• Quan hệ sản xuất
- là mqh giữa con người với con người trong quá trình sản xuất, bao gồm quan
hệ về sở hữu đối với TLSX; về tổ chức, quản lý sản xuất và về phân phối sản phẩm lao động xã hội
- 3 mặt: quan hệ về sở hữu đối với TLSX (sở hữu công cộng và sở hữu tư
nhân), quan hệ về tổ chức - quản lý sản xuất (phân công lao động xã hội, cơ
chế quản lý kinh tế), quan hệ về phân phối sản phẩm lao động
⇨ Quan hệ sở hữu đối với TLSX là quan hệ quan trọng nhất vì giai cấp nào nắm
quyền sở hữu về TLSX sẽ có khả năng quyết định đến việc tổ chức, phân phối quá trình sản xuất
b) Nội dung quy luật: là 1 trong những quy luật xã hội, là quy luật cơ bản phổ
biến vì quy luật này chi phối cái quy luật khác ( tính cơ bản) và nó tồn tại
trong mọi chế độ xã hội ( tính phổ biến)
• LLSX quyết định QHSX
- Các khái niệm: tính chất và trình độ của LLSX
- Sự quyết định của LLSX đối với QHSX
+ Với mỗi trình độ của LLSX sẽ hình thành một QHSX tương ứng, phù hợp với nó.
+ Sự phù hợp của QHSX với trình độ phát triển của LLSX?, tiêu chí đánh giá sự phù hợp? lOMoAR cPSD| 35883770
+ LLSX là yếu tố độc nhất, không ngừng phát triển và biến đổi. Sự biến
đổi và phát triển đó mang tính khách quan. Trong khi đó QHSX có tính tương đối ổn định
+ Sự thay đổi của LLSX sớm hay muộn sẽ làm cho QHSX thay đổi
+ Các hình thức thay đổi QHSX (thay thế hoàn toàn hoặc điều chỉnh)
+ Trong xã hội có giai cấp, sự thay thế QHSX này bằng QHSX khác bao
giờ cũng diễn ra thông qua đấu tranh giai cấp và cách mạng xã hội. (Tại sao?)
+ VD:Xã hội chiếm hữu nô lệ có mối quan hệ giữa QHSX và LLSX hài
hòa với nhau. Nhưng đến 1 ngày nào đó, mối quan hệ giữa QHSX và
LLSX này sẽ xảy ra mâu thuẫn, mà điển hình là mâu thuẫn giữa 2 giai cấp
chủ nô và nô lệ. Điều này sẽ xảy ra sự đấu tranh giữa 2 giai cấp, từ đó
xuất hiện Cách mạng xã hội để giải quyết mâu thuẫn này --> Xã hội mới
ra đời – xã hội phong kiến
• QHSX tác động trở lại LLSX
- Tại sao QHSX có thể tác động trở lại đối với LLSX?
- QHSX tác động tới LLSX theo 2 hướng: tích cực hoặc tiêu cực.
+ Tích cực khi QHSX phù hợp với LLSX, từ đó sẽ thúc đẩy sự phát triển của xã hội, kinh tế
+ Tiêu cực khiQHSX không phù hợp với LLSX, từ đó sẽ kìm hãm sự phát triển của xã hội
· Tiêu chí thiết lập sự phù hợp:
+ Vi mô: căn cứ vào tinh thần thái độ của người lao động
+ Vĩ mô: căn cứ vào tình trạng kinh tế hiện nay
=> Khái niệm “phù hợp” chỉ mang tính tương đối
c) Ý nghĩa phương pháp luận
- Nhận thức đúng vị trí, vai trò, nội dung của quy luật
- Quan tâm phát triển LLSX
- Từng bước xây dựng QHSX phù hợp
d) Sự vận dụng QL trên ở VN
• Trước thời kỳ đổi mới: Sai lầm trong cả nhận thức và tổ chức thực hiện (biểu hiện?)
• Từ đổi mới đến nay: Phát triển LLSX và điều chỉnh QHSX cho phù hợp
với trình độ phát triển của LLSX (biểu hiện?).
Nghiên cứu nắm vững quy luật này Đảng ta đã vận dụng một cách đúng đắn, sáng
tạo trong hoạt động thực tiễn cách mạng:
+ Việt Nam lựa chọn con đường đi lên XHCN không qua TBCN là một sự lựa chọn
đúng đắn, phù hợp với sự phát triển của lịch sử. (phân tích tại sao)
+ Xuất phát từ đặc điểm chủ yếu của Việt Nam là từ sản xuất nhỏ đi lên xây dựng
PTSX XHCN, nên theo quy luật này. Đảng ta cho rằng: phát triển LLSX, thực hiện
CNH – HĐH đất nước là nhiệm vụ trung tâm của thời kỳ quá độ, nhằm xây dựng lOMoAR cPSD| 35883770
cơ sở vật chất kỹ thuật của CNXH, không ngừng nâng cao năng suất lao động xã
hội, cải thiện đời sống nhân dân.
+ Phù hợp với trình độ phát triển của LLSX, thiết lập từng bước QHSX XHCN từ
thấp đến cao, đa dạng hoá hình thức sở hữu.
+ Phát triển nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo định hưỡng XHCN, vận
hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của nhà nước. Kinh tế quốc doanh và
kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng của nền kinh tế quốc dân. Thực hiện
nhiều hình thức phân phối, lấy phân phối theo kết quả lao động và hiệu quả kinh tế là chủ yếu.
Câu 10. Phương thức sản xuất ( khái niệm, kết cấu, vai trò của người lao động trong LLSX)
• Khái niệm: Cách thức con người sử dụng để sản xuất ra của cải vật chất
trong những giai đoạn lịch sử nhất định
• Kết cấu: thống nhất của LLSX ở một trình độ phát triển nhất định với QHSX tương ứng
• Vai trò của người lao động trong LLSX