Đề cương môn Kinh tế chính trị Mac -Lênin - Trường Đại học lao động -  xã hộ

Câu hỏi: Trình bày nguyên nhân hình thành và những đặc điểm kinh tế cơ
bản của độc quyền trong chủ nghĩa tư bản? Những biểu hiện mới về kinh tê
của độc quyền trong chủ nghĩa tư bản ngày nay. Bài làm
Chủ nghĩa tư bản độc quyền là chủ nghĩa tư bản trong đó ở hầu hết các
ngành, các lĩnh vực của nền kinh tế tồn tại các tổ chức tư bản độc quyền và chúng
chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế. Vậy nguyên nhân hình thành chủ
nghĩa tư bản độc quyền là gì?
I. Hiểu như thế nào về chủ nghĩa tư bản độc quyền?
Chủ nghĩa tư bản độc quyền được coi là một giai đoạn phát triển mới của
chủ nghĩa tư bản, trong đó tồn tại các tổ chức tư bản độc quyền ở hầu hết các
ngành và lĩnh vực kinh tế và chúng chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.
Quy luật thống trị trong chủ nghĩa tư bản độc quyền là quy luật lợi nhuận độc
quyền, trong khi đó, trong chủ nghĩa tư bản cạnh tranh tự do là quy luật lợi nhuận
bình quân. Tuy nhiên, bản chất của chủ nghĩa tư bản không thay đổi và quy luật lợi
nhuận độc quyền chỉ là một hình thái biến tướng của quy luật giá trị thặng dư.
II. Chủ nghĩa tư bản độc quyền có đặc điểm gì?
Có thể khái quát một số đặc điểm kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản độc quyền như sau:
• Tập trung sản xuất và sự thống trị của các tổ chức độc quyền
Sự tích tụ và tập trung sản xuất đã dẫn đến sự xuất hiện của các tổ chức độc
quyền. Những tổ chức độc quyền này được hình thành bởi những nhà tư bản lớn
liên minh lại với nhau để kiểm soát một phần lớn hoặc toàn bộ sản phẩm của một
ngành sản xuất cụ thể. Việc này cho phép liên minh này có ảnh hưởng quyết định
đến quá trình sản xuất và lưu thông của ngành đó.
• Tư bản tài chính
Việc tích tụ và tập trung tư bản trong ngân hàng đã dẫn đến sự hình thành
các tổ chức độc quyền trong lĩnh vực này. Ngân hàng ban đầu chỉ đóng vai trò là
trung gian trong việc thanh toán và tín dụng, nhưng sau đó, do nắm giữ phần lớn tư
bản tiền tệ trong xã hội, ngân hàng đã trở thành một nhà cầm quyền có thể chi phối
các hoạt động kinh tế-xã hội.
Các tổ chức độc quyền ngân hàng đã cho phép các tổ chức độc quyền trong
ngành công nghiệp vay tiền và gửi tiền lớn trong một khoảng thời gian dài, từ đó
tạo ra một mối liên hệ xoắn xuýt giữa các tổ chức độc quyền này. Cả hai bên đều
quan tâm đến hoạt động của nhau và cố gắng thâm nhập vào nhau. Điều này đã dẫn
đến sự xuất hiện của một loại tư bản mới được gọi là tư bản tài chính, là sự kết hợp
giữa tư bản độc quyền trong ngân hàng và tư bản độc quyền trong ngành công nghiệp.
• Xuất khẩu tư bản
Việc xuất khẩu hàng hóa có nghĩa là đưa hàng hóa ra nước ngoài để thực
hiện giá trị và giá trị thặng dư. Tuy nhiên, khi nói về xuất khẩu tư bản, thì có nghĩa
là đầu tư tư bản ra nước ngoài nhằm mục đích chiếm đoạt giá trị thặng dư ở các
nước nhập khẩu tư bản đó.
Xuất khẩu tư bản có thể được chia thành hai hình thức chính là xuất khẩu tư
bản trực tiếp và xuất khẩu tư bản gián tiếp. Xuất khẩu tư bản trực tiếp là khi tư bản
được đưa ra nước ngoài để trực tiếp kinh doanh và thu lợi nhuận cao. Còn xuất
khẩu tư bản gián tiếp là khi tư bản được cho vay để thu lợi tức.
• Sự phân chia thế giới về mặt kinh tế giữa các liên minh độc quyền quốc tế
Việc gia tăng quy mô và phạm vi xuất khẩu tư bản đã dẫn đến sự phân chia
thế giới về mặt kinh tế, bao gồm việc phân chia các lĩnh vực đầu tư tư bản và thị
trường thế giới giữa các tổ chức độc quyền. Các cuộc cạnh tranh khốc liệt giữa các
tổ chức độc quyền kinh tế mạnh đã dẫn đến các đụng độ trên trường quốc tế, và
điều này đã thúc đẩy xu hướng hiệp định và thoả hiệp để tăng cường vị thế độc
quyền của họ trong các lĩnh vực và thị trường quan trọng. Kết quả của sự cạnh
tranh này là sự hình thành các liên minh độc quyền quốc tế và tập đoàn xuyên quốc gia.
• Sự phân chia thế giới về mặt lãnh thổ giữa các cường quốc đế quốc
Chủ nghĩa đế quốc là một đặc trưng của chủ nghĩa tư bản độc quyền, được
thể hiện qua chính sách xâm lược và áp bức các quốc gia khác để biến chúng thành
thuộc địa của các cường quốc nhằm đáp ứng yêu cầu thu được siêu lợi nhuận độc
quyền của tư bản độc quyền.
Khi đầu tư ra nước ngoài, đặc biệt là ở các nước thuộc địa và phụ thuộc, tư
bản độc quyền thu được siêu lợi nhuận do có các điều kiện thuận lợi như nguồn
nguyên liệu dồi dào giá rẻ hoặc thậm chí miễn phí, chi phí nhân công rẻ mạt…
Điều này dẫn đến sự cạnh tranh khốc liệt giữa các tổ chức độc quyền của các quốc
gia khác nhau, và để giành giật thị trường và môi trường đầu tư, nhà nước can
thiệp để giúp cho các tổ chức độc quyền của nước mình thu được siêu lợi nhuận
độc quyền ở ngoại quốc.
Tuy nhiên, sự can thiệp này của nhà nước đã khiến cho nó trở thành một
nước đế quốc chủ nghĩa, kết hợp giữa yêu cầu vươn ra và thống trị ở nước ngoài
của tư bản độc quyền với chính sách xâm lăng của nhà nước.
III. Những biểu hiện mới về kinh tê của độc quyền trong chủ nghĩa tư
bản ngày nay
Trong chủ nghĩa tư bản hiện đại, đặc biệt là trong bối cảnh toàn cầu hóa và
sự phát triển của công nghệ số, các biểu hiện mới của độc quyền đã thay đổi so với
các mô hình độc quyền truyền thống. Dưới đây là một số biểu hiện quan trọng:
1. Độc quyền công nghệ và nền tảng số
Các công ty công nghệ lớn như Google, Amazon, Apple, Facebook (Meta),
Microsoft, và các nền tảng khác hiện nay có thể kiểm soát gần như toàn bộ thị
trường trong những lĩnh vực đặc thù như tìm kiếm trực tuyến, thương mại điện tử,
truyền thông xã hội và phần mềm. Những công ty này sở hữu lượng dữ liệu khổng
lồ và có khả năng điều chỉnh các quy tắc giao dịch trên nền tảng của họ, từ đó củng
cố vị thế độc quyền.
2. Tạo ra "độc quyền tự nhiên" qua sự gia tăng mạng lưới
Một đặc trưng của độc quyền ngày nay là khả năng tạo ra "hiệu ứng mạng",
nghĩa là giá trị của sản phẩm hoặc dịch vụ càng lớn khi càng có nhiều người sử
dụng. Các công ty lớn như Facebook hay Uber, chẳng hạn, phát triển mạnh mẽ vì
người dùng càng nhiều thì nền tảng càng có giá trị, điều này khiến các công ty này
càng trở nên chi phối và khó có thể cạnh tranh.
3. Chống cạnh tranh thông qua thâu tóm
Các công ty lớn ngày càng sử dụng chiến lược thâu tóm các đối thủ nhỏ để
củng cố và mở rộng quyền lực của mình. Điều này đặc biệt rõ ràng trong ngành
công nghệ, nơi các công ty lớn thường mua lại các công ty khởi nghiệp (startups)
tiềm năng để ngăn không cho các đối thủ cạnh tranh trong tương lai.
4. Độc quyền ở các ngành công nghiệp cụ thể
Ngoài các công ty công nghệ, các ngành như dược phẩm, viễn thông, năng
lượng, và tài chính cũng thể hiện sự độc quyền mạnh mẽ. Một số công ty có thể chi
phối toàn bộ chuỗi cung ứng hoặc hệ thống phân phối, điều này gây khó khăn cho
các đối thủ mới gia nhập thị trường.
5. Quyền lực chính trị và ảnh hưởng đến chính sách
Các công ty lớn ngày nay không chỉ chiếm ưu thế về mặt kinh tế mà còn có ảnh
hưởng lớn đến chính sách công. Những công ty này có thể lobbies (vận động hành
lang) để đảm bảo các chính sách có lợi cho lợi ích của mình, từ đó củng cố vị thế
độc quyền và tạo ra các rào cản đối với sự cạnh tranh.
6. Chế độ làm việc và các vấn đề xã hội
Một biểu hiện khác của độc quyền hiện đại là sự kiểm soát không chỉ về mặt
kinh tế mà còn về mô hình lao động, ví dụ như các công ty nền tảng (gig economy)
có thể làm giảm quyền lợi của người lao động, tạo ra một tầng lớp lao động dễ bị
tổn thương và không có quyền lợi đầy đủ, từ đó làm tăng sự bất bình đẳng trong xã hội.
⇨ Những đặc điểm này chỉ ra rằng độc quyền trong nền kinh tế ngày nay
không chỉ đơn thuần là việc một công ty kiểm soát sản xuất và phân phối
hàng hóa, mà còn có thể biểu hiện qua việc kiểm soát thông tin, dữ liệu, và
thậm chí là các yếu tố xã hội và chính trị.
IV. Kết luận
Kinh tế độc quyền trong chủ nghĩa tư bản là hiện tượng khi một hoặc một
nhóm ít doanh nghiệp chiếm ưu thế trong việc cung cấp hàng hóa, dịch vụ, hoặc tài
nguyên, từ đó kiểm soát thị trường, giảm sự cạnh tranh và có khả năng điều chỉnh
giá cả và điều kiện kinh tế theo lợi ích của mình. Điều này có thể dẫn đến việc
giảm chất lượng sản phẩm, tăng giá, hạn chế sự sáng tạo và làm giảm lợi ích của
người tiêu dùng. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, các doanh nghiệp độc quyền
có thể đạt được hiệu quả kinh tế cao hơn nhờ vào việc tiết kiệm chi phí qua quy mô
sản xuất lớn, nhưng những lợi ích này thường không đủ để biện minh cho các tác
động tiêu cực đối với sự cạnh tranh và quyền lợi của xã hội.
⇨ Tóm lại, kinh tế độc quyền trong chủ nghĩa tư bản thường gây ra sự bất công
và bất bình đẳng, làm giảm động lực cạnh tranh và đổi mới, từ đó cần có sự
can thiệp của nhà nước để điều tiết và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng.