Đề cương Môn Tâm lý | Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh

lOMoAR cPSD| 61601688
CHƯƠNG 1 : NHẬP MÔN TÂM LÝ HỌC I.
ĐỐI TƯỢNG, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA TÂM LÝ HỌC : bỏ 1. Tâm lý là gì ?
Tâm lý là toàn bộ những hiện tượng tinh thần (nhận thức, cảm xúc, nhu cầu, hứng thú, năng lực, khí chất,
sự tập trung...) nảy sinh trong não người, gắn liền và điều khiển toàn bộ hoạt động và hành vi của con người
1. Tâm lý học là gì?
Tâm lý học là khoa học nghiên cứu tâm lý. Khoa học tâm lý ra đời từ năm 1879, chủ yếu nghiên cứu đời
sống tâm hồn của con người.
2. Đối tượng của tâm lý học:
Đối tượng nghiên cứu của tâm lý học là các hiện tượng tâm lý, sự hình thành và vận hành của các hiện tượng tâm lý 3. Nhiệm vụ :
+ NC các hiện tượng tâm lý
+ Phát hiện các quy luật tâm lý
+ Tìm ra cơ chế hình thành tâm lý
+ Lý giải, dự báo hành vi, thái độ của con người +
Đưa ra các giải pháp phát huy nhân tố con người
II. BẢN CHẤT CÁC HIỆN TƯỢNG TÂM LÝ : hiệu quả
, nâng cao chất lượng cuộc sống 
* Theo quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử : -
Tâm lí người có nguồn gốc từ hiện thực khách quan, cơ chế sinh lý là chức năng của não và có
bản chất xã hội lịch sử. -
Tâm lí người được hiểu là sự phản ánh thế giới khách quan vào não, sự phản ánh này mang tính
chủ thể và có bản chất xã hội lịch sử -
Tâm lý người là hình ảnh chủ quan về thế giới khách quan, hình ảnh chủ quan này vừa mang
tính trung thực, vừa mang tính tích cực và sáng tạo sinh động
1. Tâm lý người là sự phản ánh hiện thực khách quan. lOMoAR cPSD| 61601688
- Phản ánh là gì : Phản ánh là sự tác động qua lại giữa hai hay nhiều hệ thống vật chất mà kết quả để
lại dấu vết ở cả 2 => Tâm lý là một dạng phản ánh vì là trung gian giữa phản ánh sinh lý và phản ánh xã hội
- Phản ánh tâm lý là gì : là sự tác động qua lại giữa thế giới khách quan và não người => thực chất tâm
lý chính là hình ảnh về thế giới khách quan * Đặc điểm của PATL :
- Tính trung thực : phản ánh trung thực những thuộc tính của TGKQ (trừ ng có bệnh về tk) => con
người hiểu đúng về TGKQ từ đó tác động, cải tạo để phục vụ lợi ích của mình
- Tính tích cực : con người không ngừng tác động, cải tạo TGKQ để phục vụ lợi ích của mình.
Còn cố gắng vận dụng kinh nghiệm để phản ánh
- Tính sáng tạo : Hình ảnh của TGKQ được phản ánh mang cái mới, sáng tạo tùy thuộc vào mức độ
tích cực của chủ thể
* Tính chủ thể của tâm lý :
+ Cùng một hiện thực khách quan tác động vào NHIỀU chủ thể khác nhau sẽ cho ra những
hình ảnh tâm lý khác nhau ở từng chủ thể
+ Cùng một hiện thực khách quan tác động vào một chủ thể trong những thời điểm khác nhau
hoàn cảnh khác nhau, trạng thái khác nhau cho hình ảnh tâm lý mang sắc thái khác nhau
+ Chủ thể là người đầu tiên trải nghiệm những hiện tượng tâm lý từ đó có thái độ, hành động
tương ứng khác nhau đối với hiện thực
+ Nguyên nhân có tính chủ thể : sự khác biệt về đặc điểm cấu tạo thần kinh, cơ quan cảm giác.
Mỗi người có môi trường sống khác nhau
2. Tâm lý người là chức năng của bộ não
- Tất cả các hình ảnh tâm lý, các kinh nghiệm sống bản thân đều tồn tại trong não bộ. Nhưng không phải
cứ có não là có tâm lý. Muốn có tâm lý phải có tồn tại khách quan tác động vào não và não người phải tiếp
nhận được tác động ấy.
- Xét về mặt sinh lý, một hình ảnh tâm lý là một phản xạ có điều kiện diễn ra qua 3 khâu : Khâu tiếp
nhận, khâu xử lý thông tin, khâu trả lời
- Tóm lại: não hoạt động theo hệ thống chức năng và tâm lý chỉ nảy sinh khi có sự hoạt động của
não hay nói khác đi tâm lý là chức năng của bộ não
3. Tâm lý người có bản chất xã hội và có tính lịch sử BẢN CHẤT XÃ HỘI •
Thế giới khách quan bên ngoài chỉ là tiền đề để hình
thành và phát triển tâm lý người •
TGKQ => Tâm lý người . Nhưng TG xã hội là cái
quyết định => tâm lý người mang nội dung xã hội
(vật chất, tinh thần). Nội dung đó là nền văn hóa xã hội (con đường xã hội)
BẢN CHẤT LỊCH SỬ
Tâm lý người chịu sự ảnh hưởng của lịch sử cá nhân, lịch sử cộng đồng. Xã hội thay đổi => tâm lý người thay đổi lOMoAR cPSD| 61601688 •
NOT “cha mẹ sinh con, trời sinh tính” mà tâm lý, nhân cách con người có thể giáo dục được •
Cho trẻ tiếp xúc với nhiều mối quan hệ XH, nhiều sự vật-hiện tượng mang tính “người” để có tâm lý phong phú, mau phát triển •
Tạo đk cho trẻ hoạt động (Học tập, vui chơi) để thúc đẩy sự phát triển tâm lý trẻ •
Luôn xem xét tâm lý con người trong trạng thái vận động •
Chống lại quan điểm định kiến •
Xem xét tâm lý 1 ng phải gắn với thời đại, dân tộc, địa phương của ng đó
III. CHỨC NĂNG CỦA TÂM LÝ (bỏ)
IV .CÁC LOẠI HIỆN TƯỢNG TÂM LÝ:
1. Phân loại theo thời gian tồn tại và vị trí tương đối của chúng trong nhân cách, có ba loại chính:
- Quá trình tâm lý là những hiện tượng tâm lý diễn ra trong thời gian ngắn, có mở đầu, diễn biến, kết
thúc tương đối rõ ràng. Người ta phân biệt thành ba quá trình tâm lý:
+. Các quá trình nhận thức gồm cảm giác, tri giác, trí nhớ, tưởng tượng, tư duy. +.
Các quá trình cảm xúc biểu thị sự vui mừng hay tức giận, dễ chịu hay khó chịu…
+. Quá trình hành động ý chí.
- Trạng thái tâm lý là những hiện tượng tâm lý diễn ra trong thời gian dài, việc mở đầu và kết thúc
không rõ ràng, như: chú ý, tâm trạng…
- Thuộc tính tâm lý là những hiện tượng tâm lý tương đối ổn định, tạo thành những nét riêng của nhân
cách. Người ta thường nói tới bốn nhóm thuộc tính tâm lý cá nhân như: xu hướng, tính cách, khí chất và năng lực.
* Thuộc tính có thể được thể hiện trong quá trình hay trạng thái. Ngược lại quá trình hay trang thái trong
điều kiện thuận lợi diễn ra thường xuyên thì có thể trở thành thuộc tính tâm lý
2. Phân loại theo sự tham gia của ý thức : lOMoAR cPSD| 61601688
- Các hiện tượng tâm lý có ý thức : được chủ thể nhận biết là đang diễn ra, có sự bày tỏ thái độ và có thể
điều khiển, điều chỉnh được
- Các hiện tượng tâm lý chưa được ý thức : không được được chủ thể nhận biết là đang diễn ra, không
thể sự bày tỏ thái độ và không thể điều khiển, điều chỉnh được
3. Người ta còn phân biệt hiện tượng tâm lý thành: hiện tượng tâm lý sống động và hiện tượng tâm lý tiềm tàng.
4. Cũng có thể phân biệt hiện tượng tâm lý của cá nhân với hiện tượng tâm lý xã hội.
V. CÁC PP NGHIÊN CỨU TÂM LÝ HỌC (bỏ)
BÀI TẬP CỦNG CỐ CHƯƠNG 1 : CHƯA SỬA
1. Trong quá trình dạy học, giáo dục học sinh, người giáo viên đặt vấn đề và thu nhận ý
kiến học sinh thì cần tôn trọng sự khác biệt, không áp đặt học sinh. Đây là sự ứng
dụng rõ nhất từ đặc điểm nào của tâm lý người? Tính lịch sử - xã hội Tính chủ thể / Tính tích cực Tính sáng tạo
2. Chủ thể là người đầu tiên trải nghiệm những hiện tượng tâm lý từ đó có thái độ, hành
động tương ứng khác nhau đối với hiện thực. Nội dung này thể hiện đặc điểm nào trong tâm lý người?
Tâm lý người có bản chất xã hội - lịch sử
Tâm lý người là chức năng của bộ não lOMoAR cPSD| 61601688
Tâm lý người có tính chủ thể / Tâm
lý người mang tính trung thực
3. Tâm lý người có nguồn gốc từ: Não người Thế giới khách quan
Hoạt động của cá nhân
Các mối quan hệ xã hội của cá nhân
4. Trong những hiện tượng dưới đây, đâu không được xem là hiện tượng tâm lý?
Lan không thể nào ngủ được, cứ nhắm mắt lại là cứ nghĩ về người thân đang điều trị tại bệnh viện
Nhìn kỹ vào đôi bàn tay của mẹ, Ngọc chợt nhận ra bàn tay mềm mại ngày nào giờ đã trở
nên sần sùi, khô rát vì những vất vả của năm tháng
Sau khi tập thể dục với cường độ mạnh trong 30 phút, cơ thể Hùng đổ rất nhiều mồ hôi
sinh lý con người
Nhiều trẻ em bị rối loạn căng thẳng sau sang chấn khi người thân qua đời vì đại dịch Covid 19
5. Đâu là tình huống có sự vận dụng tính chủ thể trong phản ánh tâm lý?
Giáo viên chủ nhiệm phát cho học sinh phiếu thông tin có ghi rõ đặc điểm cá nhân,
nguyện vọng của học sinh để hiểu hơn về học sinh (pp nghiên cứu tâm lý : bàng khảo sát)
Giáo viên cho phép học sinh lựa chọn một trong 3 gói đề để làm kiểm tra
Giáo viên tôn trọng ý kiến riêng của từng học sinh Tất cả đều đúng /
6. Phản ánh là:sự tác động qua lại giữa hệ thống vật chất này với hệ thống vật chất khác và để lại dấu vết
ở cả hai hệ thống đó /
sự tác động qua lại của hệ thống vật chất này lên hệ thống vật chất khác và để lại dấu vết
ở hệ thống bị tác động sự sao chụp hệ thống vật chất này lên hệ thống vật
chất khác dấu vết của hệ thống vật chất này để lại trên hệ thống vật chất khác
7. Hiện tượng một CEO thường xuyên lên tiếng chỉ trích một bộ phận ca sĩ trong vấn đề
thiện nguyện. Có người ủng hộ vị CEO này nhưng có người cũng không đồng tình.
Có thể lý giải điều này bằng đặc điểm nào của tâm lý người?
Tâm lý người có tính chủ thể / cùng một vấn đề (hiện thực KQ) mà 2 luồng ý kiến lOMoAR cPSD| 61601688
Tâm lý người có tính độc đáo
Tâm lý người có tính độc lập
Tâm lý người có tính trung thực (chỉ lên tiếng, không có điều j để xác thực, chứng minh)
8. Trong giai đoạn mang thai, người mẹ nọ chủ động trò chuyện cùng bào thai và
khuyếnkhích ba của đứa trẻ làm điều này. Việc làm này của người mẹ liên quan
nhiều nhất với bản chất nào trong tâm lý người?
Tâm lý người mang tính lịch sử cộng động
Tâm lý người mang tính lịch sử cá nhân / (lịch sử là đã từng được trò chuyện từ trong bào thai)
Tâm lý người mang bản chất xã hội Tất cả đều đúng
9. Đối tượng của tâm lý học là:
Sự hình thành, vận động và phát triển của hoạt động tâm lý /
Dạng vận động chuyển tiếp trung gian từ vận động này sang vận động kia
Dạng vận động của thế giới tự nhiên và thế giới tâm linh của con người
Sự hình thành, vận động và phát triển của thế giới xã hội
10. Phản ánh tâm lý là:
sự phản ánh có tính chất chủ quan của con người về các sự vật, hiện tượng trong hiện
thực khách quan phản ánh tất yếu, hợp quy luật của con người trước những tác động, kích thích của thế
giới khách quan quá trình tác động giữa con người với thế giới khách quan
sự chuyển hoá trực tiếp thế giới khách quan vào đầu óc con người để tạo thành các hiện tượng tâm lý
CHƯƠNG 2: HOẠT ĐỘNG VÀ GIAO TIẾP I. HOẠT ĐỘNG:
1. Khái niệm về hoạt động :
- Hoạt động là mối quan hệ tác động qua lại giữa con người và thế giới (khách thể) để tạo ra sản phẩm cả về
phía thế giới, cả về phía con người (chủ thể)
- Trong hoạt động, có hai quá trình diễn ra đồng thời, bổ sung và thống nhất với nhau:
+ Khách thể hóa (xuất tâm) : là quá trình con người chuyển hóa những năng lượng của mình thành
sản phẩm của hoạt động. Trong quá trình này tâm lý của chủ thể được bộc lộ, được khách quan hóa vào sản
phẩm của hoạt động trong suốt một quá trình cũng như ở kết quả => có thể nghiên cứu tâm lý con người thông qua hoạt động.
+ Chủ thể hóa (nhập tâm) : là quá trình con người chuyển nội dung của khách thể vào bản thân mình
tạo nên tâm lý của cá nhân, nhận thức, tình cảm,... Đây cũng chính là quá trình thế giới tạo ra nội dung tâm lý người lOMoAR cPSD| 61601688
- Tóm lại, hoạt động của con người vừa tạo ra sản phẩm về phía thế giới, vừa tạo ra tâm lý của bản thân. Hoạt
động là nguồn gốc, là động lực của sự hình thành, phát triển tâm lý và đồng thời là nơi bộc lộ tâm lý.
- BONUS : Nhiều nhà Tâm lý học cho rằng : hoạt động là phương thức tồn tại của con người và thông qua hoạt
động thì con người thõa mãn nhu cầu của mình và gián tiếp được phát triển
2 . Đặc điểm của hoạt
động - Tính đối tượng :
+ Đối tượng là cái chúng ta hướng vào để chiếm lĩnh hay thay đổi, là những cái có thể thõa mãn nhu cầu
nào đó của con người, là cái hiện thực tâm lý mà hoạt động hướng tới, là hiện thân của động cơ hoạt động
+ Mỗi vật thể chỉ có tính đối tượng ở dạng tiềm tàng
+ Đối tượng của hoạt động luôn thôi thúc hoạt động được tiến hành
+ Tính đối tượng chỉ thực sự đặc trưng cho hoạt động của con người
+ Đối tượng của hoạt động có thể rất cụ thể nhưng có khi không phải là một cái gì đó có sẵn mà là cái
đang xuất hiện ngay trong quá trình hoạt động - Tính chủ thể :
+ Chủ thể là con người tác động vào khách thể (đối tượng của hoạt động)
+ Chủ thể có thể là cá nhân hay tập thể, với cùng một đối tượng, một động cơ
+ Chủ thể của hoạt động thể hiện trong quá trình hoạt động và trong sản phẩm hoạt động - Tính mục đích :
+ Tính mục đích của hoạt động làm cho hoạt động của con người mang chất người hơn bao giờ hết
+ Mục đích là biểu tượng về sản phẩm của hoạt động nhằm thõa mãn nhu cầu của chủ thể
+ Mục đích điều chỉnh, điều khiển hoạt động và là cái con người hướng tới cũng như là động lực thúc đẩy hoạt động
+ Tính mục đích gắn liền với tính đối tượng và tính mục đích vừa mang tính cá nhân vừa luôn bị chế
ước bởi nội dung xã hội và các quan hệ xã hội
=> Mục đích của hoạt động là biển đổi khách thể và biến đổi bản thân của chủ thể
- Hoạt động vận hành theo nguyên tắc gián tiếp
+ Trong hoạt động, con người “ gián tiếp” tác động đến khách thể qua hình ảnh tâm lý trong đầu, gián
tiếp qua việc sử dụng các công cụ lao động và sử dụng phương tiện ngôn ngữ => Đây là sự khác biệt giữa con người và con vật
+ Tâm lý được bộc lộ gián tiếp thông qua sản phẩm của hoạt động cũng là yếu tố minh chứng cho tính
gián tiếp của hoạt động
3. Phân loại hoạt động:
Có nhiều cách phân loại hoạt động:
- Xét về phương diện phát triển cá thể : Hoạt động vui chơi Hoạt động học tập Hoạt động lao động Hoạt động xã hội
- Xét về phương diện sản phẩm (vật chất hay tinh thần ) :
Hoạt động thực tiễn : hướng vào các vật thể, quan hệ tạo ra sản phẩm chủ yếu là vật chất Hoạt
động lý luận : được diễn ra với hình ảnh, biểu tượng, khái niệm, tạo ra sản phẩm tinh thần - Xét
theo tiêu chí đối tượng hoạt động :
Hoạt động biến đổi : những hoạt động hướng đến thay đổi hiện thực (tự nhiên, xã hội, con người)
Hoạt động nhận thức : là hoạt động tinh thần, phản ánh thế giới khách quan, chỉ dừng mức tìm hiểu lOMoAR cPSD| 61601688
Hoạt động định hướng giá trị : là hoạt động tinh thần nhằm xác định ý nghĩa thực tại với chủ thể
Hoạt động giao lưu : là hoạt động thiết lập mối quan hệ giữa người với người
4. Cấu trúc của hoạt động:
- Hoạt động được hình thành bởi nhiều hành động và các hành động diễn ra bởi các thao tác. Hoạt động luôn
hướng vào động cơ (mục đích cuối cùng). Động cơ được cụ thể hóa thành nhiều mục đích thành phần (mục
đích bộ phận). Để đạt được mục đích con người phải sử dụng phương tiện (điều kiện). Tùy theo điều kiện,
phương tiện con người thực hiện các thao tác để tiến hành hành động nhằm đạt được mục đích. Sự tác động qua
lại giữa chủ thể và khách thể, giữa đơn vị thao tác (kỹ thuật của hoạt động) và nội dung của đối tượng hoạt động
tạo ra sản phẩm của hoạt động. Sản phẩm này là sản phẩm kép vì nó tồn tại ở cả về phía khách thể và phía chue thể
II. GIAO TIẾP
1. Khái niệm giao tiếp:
Giao tiếp là sự tiếp xúc tâm lý giữa người và người thông qua đó con người trao đổi thông tin, cảm xúc, tác
động qua lại và ảnh hưởng lẫn nhau mà trong đó giao tiếp xác lập và vận hành các mối quan hệ người-người,
hiện thực hóa các quan hệ xã hội giữa chủ thể này với chủ thể khác.
2. Chức năng của giao tiếp:
- Chức năng thông tin hai chiều giữa các chủ thể tham gia giao tiếp
+ Quan trọng thứ II (sau chức năng thõa mãn nhu cầu của giao tiếp)
+ Biểu hiện ở khía cạnh truyền thông của giao tiếp thông qua hai mặt : truyền tin và nhận tin
- Chức năng tổ chức, điều khiển, phối hợp hành động của một nhóm người trong cùng một hoạt động cùng nhau
+ Chức năng dựa trên cơ sở xã hội
+ Tạo sự thống nhất, hiệu quả trong công việc chung
+ Nhờ chức năng này, con ng có thể phối hợp cùng nhau để giải quyết một nhiệm vụ nhất định đạt tới
mục tiêu đề ra trong quá trình giao tiếp
- Chức năng điều khiển, điều chỉnh hành vi
+ Thể hiện hiện ở sự tác động, ảnh hưởng lẫn nhau trong giao tiếp
+ Đây là chức năng quan trọng, cá nhân có thể điều chỉnh hành vi của mình và điều khiển hành vi ng khác
+ Trong giao tiếp, cá nhân có thể tác động đến động cơ, mục đích, quá trình ra quyết định và hành động của người khác
- Chức năng xúc cảm
+ Giúp con người thõa mãn những như cầu xúc cảm, tình cảm
+ Thông qua giao tiếp có thể bộc lộ thái độ của mình cũng như biết được xúc cảm, tình cảm của ng khác
+ Giao tiếp cũng là một trong những con đường hình thành tình cảm của con người -
Chức năng nhận thức và đánh giá lẫn nhau :
+ Nhận thức tri thức : tự nhiên, xã hội, … => con người có được khối lượng kiến thức khổng lồ
+ Tự nhận thức bản thân => tự điều chỉnh
+ Nhận thức người khác => tìm hiểu, đánh giá đối tượng => định hướng trong giao tiếp
- Chức năng giáo dục và phát triển nhân cách
+ Giao tiếp là điều kiện để tâm lý, nhân cách cá nhân phát triển bình thường
+ Thông qua giao tiếp nhiều phẩm chất của con người đc hình thành và phát triển, đặc biệt là đạo đức
=> Giao tiếp ảnh hưởng đến cá nhân, đời sống xã hội, là điều kiện tồn tại và phát triển xã hội lOMoAR cPSD| 61601688
3. Phân loại giao tiếp:
- Theo phương tiện giao tiếp
+ Giao tiếp bằng ngôn ngữ : là tiếng nói và chữ viết, hình thức phổ biến nhất và hiểu quả cao
+ Giao tiếp phi ngôn ngữ : là cử chỉ, điệu bộ, nét mặt,… + Giao tiếp vật chất :
- Theo khoảng cách :
+ Giao tiếp trực tiếp: giao tiếp mặt đối mặt, các chủ thể trực tiếp phát và nhận tín hiệu với nhau. +
Giao tiếp gián tiếp: qua thư từ, báo chí truyền hình… (video call, google meet)
- Theo quy cách giao tiếp :
+ Giao tiếp chính thức: diễn ra theo quy định, các chủ thể phải tuân thủ những yêu cầu, quy định nhất định
+ Giao tiếp không chính thức: không bị ràng buộc, theo kiểu thân tình, nhằm mục đích chính là thông cảm, đồng cảm với nhau.
4. Đặc điểm giao tiếp
- Luôn mang tính mục đích :
+ do giao tiếp là đặc trưng của hoạt động con người. Là sự khác nhau giữa người và động vật
+ Tìm được hiệu ứng đích thực trong giao tiếp (mục đích sâu xa nhất)
- Là sự tác động giữa chủ thể với chủ thể
+ Giao tiếp là sự tác động song phương và đa chiều
+ Không ai là khách thể hoàn toàn hay chủ thể hoàn toàn. Cả hai đều là chủ thể tương tác tích cực và chủ động
+ Tính chủ thể của người nghe là những hành vi tán thành hay phản ứng; ủng hộ hay chống đối -
Mang tính phổ biến
+ Mọi cá nhân, con người đều có nhu cầu giao tiếp => có mặt trong mọi hoạt động sống của con người
+ Giao tiếp không phụ thuộc bởi những yếu tố giới tính hay đặc điểm nhận thức
III. MỐI QUAN HỆ GIỮA HOẠT ĐỘNG VÀ GIAO TIẾP
- Giao tiếp là một dạng đặc biệt của hoạt động
- Hoạt động và giao tiếp la hai phạm trù đồng đẳng
+ Giao tiếp diễn ra như một điều kiện của hoạt động
+ Giao tiếp là một mặt của hoạt động, trở thành một thành phần của hoạt động
+ Hoạt động có thể là điều kiện để thực hiện quan hệ giao tiếp giữa người với người
=> Hoạt động và giao tiếp là hai mặt không thể thiếu của đời sống con người
IV. VAI TRÒ CỦA HD-GT TRONG SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ NGƯỜI
Hoạt động và giao tiếp vừa là động lực của sự hình thành và phát triển tâm lý đồng thời tâm lý người cũng
chính là sản phẩm của hoạt động và giao tiếp
CHƯƠNG 3: Ý THỨC VÀ VÔ THỨC I. Ý THỨC: 1.Khái niệm:
Ý thức là một hình thức phản ánh tâm lý cao nhất chỉ riêng con người mới có, phản ánh bằng ngôn ngữ, là
khả năng con người hiểu được những tri thức mà con người đã tiếp thu
Có thể ví ý thức như “ cặp mắt thứ hai” soi vào kết quả (các hình ảnh tâm lý) do “cặp mắt thứ nhất“ (cảm
giác, tri giác, trí nhớ, tư duy, cảm xúc…) mang lại. Với ý nghĩa đó có thể nói: Ý thức là tồn tại được nhận thức.
2. Đặc điểm của ý thức: lOMoAR cPSD| 61601688 - Tính nhận thức
- Sự biểu thị thái độ
- Tính chủ động dự kiến hành vi
3. Cấu trúc của ý thức
- Mặt nhận thức :
+ Ý thức bao gồm quá trình nhận thức về thế giới. Mặt nhận thức là cơ sở cho thái độ và hành động của con
người, mặt hành động vừa thể hiện vừa tạo điều kiện phát triển hai mặt còn lại
+ Nhận thức cảm tính : những hiểu biết đầu tiên = hình ảnh trực quan, sinh động, là khởi nguồn của hiểu biết
+ Nhận thức lý tính : hiểu biết sâu sắc, bản chất = phân tích, tổng hợp => tìm ra quy luật tồn tại và phát triển.
Nhận thức lý tính là thành phần cơ bản của ý thức
- Mặt thái độ : Ý thức bao gồm một hệ thống thái độ của con người thể hiện trong các hoạt động đa dạng.
K.Marx :”Thái độ của tôi đối với môi trường là ý thức của tôi”
- Mặt năng động (hành động)
+ Ý thức tạo cho con ng khả năng bắt những hành động của mình phù hợp với ý nghĩ trong bản thân
+ Ý thức thể hiện ra ngoài = hành vi, cử chỉ, ngôn ngữ
+ Con người vận dụng hiểu biết và thái độ rung cảm tác động thế giới, ng khác và bản thân => tạo giá trị vật
chất, tinh thần, thay đổi người và ta => Ý thức là năng lực hành động thực tiễn
TỔNG KẾT : giáo dục ý thức con người phải giáo dục 3 mặt : nhận thức, thái độ, hành vi
4. Các cấp độ ý thức : ý thức < tự ý thức < ý thức tập thể
- Ý thức (hướng ra bên ngoài) : tỏ thái độ, có dự chủ tâm trong hành động đối với thế giới xung quanh, ng khác
- Tự ý thức (hướng vào bản thân) :
+ là mức phát triển cao của ý thức, con người vừa là chủ thể vừa là khách thể của sự nhận thức, đánh giá chính mình
+ Tự ý thức là ý thức về bản thân, bao gồm năng lực nhận thức và xác định thái độ đối với bản thân, năng
lực tự điều khiển, điều chỉnh hành vi, thái độ cũng như toàn bộ sự phát triển nhân cách - Ý thức nhóm, tập thể
+ Ý thức gia đình, ý thức về nghề nghiệp
+ Con ng hành động với ý thức đại diện cho lợi ích, danh dự của một nhóm người II. VÔ THỨC: 1. Khái niệm:
Vô thức là những hiện tượng tâm lý tham gia vào việc điều khiển hành vi của con người ở tầng bậc chưa ý
thức, nơi mà chức năng của ý thức không được thực hiện 2. Đặc điểm của vô thức:
- Con người không nhận thức được các hiện tượng tâm lý, ý nghĩ, các hành vi, cảm xúc của mình.
- Vô thức vượt khỏi tầm hiểu biết của chủ thể => không thấy sự hiện hữu của nó nhưng vẫn đang diễn ra
- Con ng không dự kiến trước được hành động của bản thân, hành vi diễn ra tự nhiên, đột ngột
3. Một số biểu hiện của vô thức :
- Những hiện tượng tâm lý thuộc về bản năng, bẩm sinh, tiềm tàng chi phối một số hành vi mà họ không nhận thức được
- Những hiện tượng tâm lý dưới ngưỡng ý thức (tiền thức) : ví dụ con ng sợ hãi một cái j đó nhưng không
hiểu rõ vì sao (bóng đêm, sợ lỗ) mà sự sợ hãi lúc có lúc không lOMoAR cPSD| 61601688
- Những hiện tượng tâm lý xảy ra trong trạng thái ngủ tự nhiên hay nhân tạo (mộng du, thôi miên)
- Những hiện tượng có ý thức lặp lại nhiều lần => thói quen => vô thức
- Những hiện tượng trực giác, linh cảm : việc bất ngờ có ý tưởng mà ko có sự chuẩn bị. Đây là sản phẩm của
sự phản ánh tâm lý đã tích lũy âm thầm từ lâu, đến nay mới biểu hiện KHÔNG KỲ BÍ
- Hiện tượng tâm thế : tâm thế là nơi giáp ranh giữa vô thức và ý thức, là sự chuẩn bị tâm lý trong việc đón
nhận kích thích diễn ra ở tầng bậc dưới ý thức. Khuynh hướng sẵn sàng chờ đón, tiếp nhận một điều gì đó từ
hiện thực . VD : tâm thế sẵn sàng đi học của học sinh tiểu học
III. SỰ HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN Ý THỨC
1. Sự hình thành ý thức con người về phương diện loài người - Vai trò của lao động :
+ Lao động là quá trình đồi hỏi phải hình dung trước kết quả, kế hoạch, chương trình, phương pháp để
tạo ra sản phẩm trên cơ sở huy động toàn bộ vốn hiểu biết, năng lực trí tuệ của bản thân vào công việc +
Lao động là yếu tố I và quan trọng I, nhờ nó mà mới phát triển và hoàn thiện bộ não => nảy sinh ý thức
+ Con vật chỉ thích nghi với môi trường, Con người cũng vậy nhưng nhờ lao động, con người tác động
trở lại môi trường, biến đổi thiên nhiên (trồng cây, …) - Vai trò của ngôn ngữ
+ Ngôn ngữ là công cụ để xây dựng, hình dung ra mô hình tâm lý về sản phẩm và cách làm ra sản phẩm.
Ngôn ngữ giúp con người có ý thức trong việc sử dụng công cụ lao động, học các thao tác lao động , phân
tích đánh giá sản phẩm
+ Nhờ ngôn ngữ con người phối hợp hiệu quả qua đó “biết mình, biết người”
2. Sự hình thành ý thức của cá nhân
- Được hình thành trong hoạt động và thể hiện trong sản phẩm hoạt động của cá nhân
+ Cá nhân phải huy động vốn hiểu biết, kinh nghiệm, năng lực, hứng thú, nguyện vọng => sản phẩm
+ Sản phẩm chứa đựng tâm lý, ý thức của chủ thể => chủ thể nhìn ra được chính mình => tự đánh giá .. -
Hình thành trong giao tiếp với người khác, với xã hội : qua giao tiếp, so sánh đối chiếu mình với người
khác, với chuẩn mực và yêu cầu xã hội => tự nhận thức, đánh giá bản thân
- Hình thành bằng con đường tiếp thu nền văn hóa xã hội, ý thức xã hội : bằng con đường dạy học và giáo
dục, cá nhân đã tiếp thu, kề thừa, lĩnh hội nội dung của nền văn hóa xã hội, các giá trị chuẩn mực xã hội
của dân tộc và nhân loại để hình thành ý thức của chính mình
- Hình thành bằng con đường tự nhận thức, tự đánh giá, tự phân tích hành vi của bản thân : cá nhán tách
mình ra thành đối tượng để xem xét và suy ngẫm, tỏ thái độ và có hành động với chính mình
CHƯƠNG 4. HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC A.
NHẬN THỨC CẢM TÍNH I. CẢM GIÁC
- Định nghĩa : Cảm giác là quá trình nhận thức phản ánh một cách riêng lẻ từng thuộc tính, bề ngoài
của sự vật, hiện tượng khi chúng trực tiếp tác động vào giác quan. - Đặc điểm :
+ Cảm giác là một quá trình nhận thức, quá trình tâm lý
+ Cảm giác nảy sinh, diễn biến khi sự vật, hiện tượng của thế giới xung quanh (hoặc một trạng
thái bên trong cơ thể) trực tiếp tác động lên giác quan của ta
+ Cảm giác chỉ phản ánh một cách riêng lẻ từng thuộc tính cụ thể của sự vật, hiện tượng thông qua hoạt
động của từng giác quan riêng lẻ
+ Cảm giác của con người mang bản chất xã hội – lịch sử (khác xa so với con vật):
- Đối tượng phản ánh không chỉ là SVHT vốn trong tự nhiên mà còn có sản phẩm do lao động => bản chất xã hội
- Cảm giác liên quan chặt chẽ đến các giác quan lOMoAR cPSD| 61601688 - Vai trò
+ Cảm giác là viên gạch đầu tiên để xây dựng tòa lâu đài nhận thức (Mắt-tai là hai cơ quan quan trọng)
+ Cảm giác là mối liên hệ trực tiếp giữa cơ thể và môi trường xung quanh (thích nghi môi trương) +
Cảm giác là điều kiện đảm bảo trạng thái hoạt động của vỏ não : “Đói” cảm giác thì chức năng tâm
sinh lý của ng bị rối loạn
- Phân loại cảm giác
+ Những cảm giác bên ngoài : kích thích từ bên ngoài
- Cảm giác nhìn – thị giác :
+ do sự tác động của sóng ánh sáng phản xạ từ các vật
+ để lại hậu ảnh (khi kích thích mạnh STOP thì cảm giác không mất ngay, tiếp diễn 1 chút)
- Cảm giác nghe – thính giác : do sóng âm, dao động không khí
- Cảm giác ngửi – khứu giác : do các phần tử của các chất bay hơi tác động lên màng ngoài khoang
mũi cùng không khí gây nên
- Cảm giác nếm – vị giác : do sự tác động của các thuộc tính hóa học của các chất hòa tan trong nước
lên cơ quan thụ cảm vị giác ở lưỡi (ngọt, chua, mặn, đắng)
- Cảm giác da – mạc giác : do kích thích cơ học và nhiệt học tác động lên da
+ Những cảm giác bên trong : kích thích từ bên trong
- Cảm giác vận động : kích thích tác động vào các cơ quan nằm ở cơ gân, khớp xương tạo nên
- Cảm giác sờ mó : sự kết hợp giữa cảm giác vận động + cảm giác đụng chạm
- Cảm giác thăng bằng : nội dịch ở ba ống hình bán khuyên tác động vào niêm mao. Cho ta biết
phương của đầu so với phương thẳng đứng, hướng quay và gia tốc của đầu
- Cảm giác rung : do các dao động của không khí tác động lên bề mặt của thân thể gây nên. Ở những
người khiếm thính và khiếm thị, cảm giác này rất phát triển
- Cảm giác cơ thể : Do quá trình trao đổi chất bên trong gây nên, phản ánh tình trạng nội tạng II.
CÁC QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA CẢM GIÁC
- Quy luật về ngưỡng cảm giác Ngưỡng cảm giác : Ngưỡng tuyệt đối
Ngưỡng tuyệt đối dưới : cường
độ tối thiểu của kích thích đủ để
là giới hạn cường độ của kích gây ra được cảm giác
thích (mà) gây ra được cảm giác
Giữa trên và dưới : vùng cảm
hay làm thay đổi cảm giác, có 2 giác được
loại : ngưỡng tuyệt đối và
Ngưỡng tuyệt đối trên : cường độ ngưỡng sai biệt
tối đa của kích thích đủ để vẫn
còn gây ra được cảm giác Ngưỡng sai biệt
+ Là mức độ chênh lệch tối thiểu
về cường độ/tính chất của 2 kích
thích đủ để ta phân biệt được 2 kích thích đó
+ Ngưỡng sai biệt của mỗi cảm
giác là một hằng số đối với mỗi cá thể
Ngưỡng cảm giác (tuyệt đối) phía dưới càng thấp thì độ nhạy cảm của cảm giác càng cao
Ngưỡng sai biệt càng thấp thì tính nhạy cảm sai biệt càng cao và ngược lại
- Quy luật về sự thích ứng của cảm giác lOMoAR cPSD| 61601688
Thích ứng là khả năng thay đổi độ nhạy cảm của cảm giác cho phù hợp với sự thay đổi của cường độ kích thích.
❖ Khi cường độ kích thích tăng thì độ nhạy cảm giảm.
❖ Khi cường độ kích thích giảm thì độ nhạy cảm tăng.
❖ Cảm giác mất dần đi khi kích thích kéo dài
❖ Khả năng thích ứng của các loại cảm giác là do rèn luyện mà có
❖ Tính nhạy cảm giảm nhiều thì cảm giác của con người sẽ trở nên chai sạn
- Quy luật tác động lẫn nhau giữa các cảm giác khác nhau
Mọi cảm giác con người không tồn tại biệt lập, tách rời mà chúng tác động qua lại, thống nhất và bổ sung cho nhau
+ Sự kích thích yếu lên cơ quan cảm giác này sẽ làm tăng độ nhạy cảm của cơ quan cảm giác kia, hay
ngược lại (VD : Khi nhìn ánh sáng chói, tai yếu)
+ Chuyển cảm giác : cảm giác này tạo một cảm giác khác trong sự tương tác (nhìn tranh đỏ thấy nóng)
- Quy luật tác động lẫn nhau giữa các cảm giác cùng loại (tương phản) ❖
Sự tương phản là sự thay đổi cường độ hoặc chất lượng của cảm giác dưới ảnh hưởng của một
kích thích cùng loại xảy ra trước đó hoặc đồng thời. ❖
Tương phản đồng thời: Tương phản đồng thời là sự thay đổi cường độ và chất lượng của cảm
giác dưới ảnh hưởng của một kích thích cùng loại xảy ra đồng thời. VD : chữ đen viết trên nền trắng dễ nhìn hơn ❖
Tương phản nối tiếp: Tương phản nối tiếp là sự thay đổi cường độ và chất lượng của cảm giác
dưới ảnh hưởng của một kích thích cùng loại xảy ra trước đó. VD : từ ngoài đường đi vào máy lạnh sẽ
thấy lạnh hơn mức lạnh trong phòng đó III. TRI GIÁC lOMoAR cPSD| 61601688 -
Định nghĩa : Tri giác là quá trình tâm lý phản ánh một cách trọn vẹn những thuộc tính của sự vật,
hiện tượng khi chúng trực tiếp tác động vào các giác quan
- Đặc điểm tri giác :
+ Tri giác phản ánh sự vật, hiện tượng một cách trọn vẹn
+ Tính kết cấu của tri giác : KHÔNG là tổng số các cảm giác
+ Tri giác là một quá trình tích cực gắn liền với hoạt động của con người
+ Tri giác mang tính tự giác - Vai trò
+ Là thành phần chính của nhận thức cảm tính
+ Là điều kiện quan trọng cho sự định hướng hành vi và hoạt động của con người
+ Hình ảnh của tri giác là “vật điều chỉnh” các hành động
+ Hình thức tri giác cao nhất, tích cực, chủ động và có mục đích là sự quan sát - Phân loại :
+ Căn cứ vào cơ quan phân tích : tri giác nhìn, nghe, ngửi, nếm, sờ mó, …
+ Tính mục đích khi tri giác :
- Tri giác không chủ định : không theo mục đích và trình tự, do tác động từ ngoài, hứng thú, sở thích
- Tri giác có chủ định : theo mục đích và trình tự, VD : quan sát
+ Theo đối tượng khi tri giác
- Tri giác thuộc tính không gian đối tượng : tri giác độ lớn, hình dáng, hình khối, chiều sâu và độ xa, phương hướng
- Tri giác thời gian : phản ánh độ dài lâu, tốc độ , tính kế tục KQ lOMoAR cPSD| 61601688 -
- Tri giác vận động : phản ánh những biến đổi về vị trí của các sự vật trong không gian - Tri giác con người IV.
CÁC QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA TRI GIÁC
- Quy luật về tính đối tượng
: Mỗi hành động tri giác của chúng ta đều nhắm
vào một đối tượng nào đó
Quy luật về tính lựa chọn
- Quy luật về tính có ý nghĩa lOMoAR cPSD| 61601688 -
Quy luật vè tính ổn định lOMoAR cPSD| 61601688 -
- Quy luật về tính ảo ảnh lOMoAR cPSD| 61601688 -
Quy luật về tính tổng giác V.
PHÂN BIỆT CẢM GIÁC – TRI GIÁC - Giống nhau :
+ Là một quá trình tâm lý (MB,TB,KB)
+ Phản ánh trực tiếp thuộc tính bên ngoài của từng SVHT Cảm giác Tri giác
Phản ánh riêng lẻ từng thuộc tính
Phản ánh trọn vẹn các thuộc tính, trọn vẹn là do :
+ Tính trọn vẹn KQ của SVHT
+ Sự phối hợp các giác quan khi tri giác SVHT
Mức độ phản ánh thấp, không có tính kết cấu
Mức độ phản ánh cao, có tính két cấu Mang tính thụ động hơn
Mang tính tự giác. Là một quá trình tích cực gắn
liền với hoạt dộng của con người lOMoAR cPSD| 61601688
Cảm giác cho ta biết : nhè nhẹ, thơm thơm,
Tri giác cho ta biết : này là gì? Kia là gì? Đây là - Khác nhau nóng,..
mùi thơm của hoa hồng, đây là cây bút
=> Muốn có tri giác phải có cảm giác BTTN ngắn
1. Đâu không phải là đặc điểm của nhận thức cảm tính?
Là kết quả của sự tác động trực tiếp từ các sự vật hiện tượng vào các giác quan
Phản ánh một lớp, một phạm trù khái quát nhiều sự vật hiện tượng cùng loại/
Phản ánh thuộc tính bên ngoài của sự vật hiện tượng
Phản ảnh sự vật hiện tượng một cách cá lẻ
2. Hình thức nhận thức cảm tính cao nhất, tích cực, chủ động và có mục đích là So sánh Quan sát/ Ngôn ngữ Phân tích
3. Đâu không phải là đặc điểm của nhận thức cảm tính?
Nhận thức cảm tính là mức độ thấp của hoạt động nhận thức
Nhận thức cảm tính gồm 2 quá trình là cảm giác và tri giác
Nhận thức cảm tính là quá trình tâm lý
Nhận thức cảm tình phản ánh cả thuộc tính bên ngoài và bên trong của sự vật hiện tượng/
4. Nhận thức cảm tính phản ánh
Quy luật của sự vật, hiện tượng
Bản chất của sự vật hiện tượng
Phản ánh một cách trọn vẹn các thuộc tính bên ngoài của sự vật, hiện tượng/
Sự giống và khác nhau giữa các sự vật hiện tượng B.
NHẬN THỨC LÝ TÍNH I. TƯ DUY 1. Khái niệm:
Tư duy là quá trình nhận thức phản ánh một cách gián tiếp, khái quát những thuộc tính bản chất, những mối
liên hệ và quan hệ có tính quy luật của sự vật và hiện tượng mà trước đó ta chưa biết. 2.
Đặc điểm của tư duy:
- Tính có vấn đề của tư duy:
+ Tư duy chỉ nảy sinh trong những tình huống mà con người chưa biết, đang quan tâm, đang thắc mắc và thực
sự có nhu cầu cần giải quyết
+ Tình huống có vấn đề : là những tình huống thúc đẩy con người tư duy
+ Tình huống có vấn đề là tình huống con người không thể giải quyết ngay với những hiểu biết cũ, mà phải đi
tìm cái mới (nhưng vẫn cần những tri thức liên quan đến vấn đề đó) + Tình huống có vấn đề có tính chủ thể
- Tính khái quát của tư duy:
+ Có tính khái quát vì tư duy đi sâu vào nhiều SVHT tìm ra những thuộc tính chung, mối liên hệ có tính quy luật
+ Kết quả của tư duy cũng là két quả phản ánh hàng loạt SVHT +
Bình diện tư duy thường hướng đến cái chung và tìm ra bản chất lOMoAR cPSD| 61601688
- Tính gián tiếp của tư duy:
+ Tư duy phản ánh gián tiếp thông qua nhận thức, ngôn ngữ, kinh nghiệm xã hội nhất định
+ Nhờ tính gián tiếp, tư duy phát hiện thuộc tính bản chất của SVHT dựa trên công cụ, phương tiện cá nhân
song song các kinh nghiệm loài người
+ Thể hiện rõ nhất là tư duy không phản ánh trực tiếp bằng các giác quan do tư duy hướng đến cái bên trong
- Tư duy có quan hệ mật thiết với ngôn ngữ:
+ Tư duy vận hành trên nền của ngôn ngữ
+ Có quan hệ chặt chẽ nhưng không đồng nhất => ngôn ngữ là phương tiện của tư duy
+ Nhờ vào tư duy, ngôn ngữ là ngôn ngữ chứ không là chuỗi âm thanh vô nghĩa +
Để phát triển tư duy => tác động tích cực đến ngôn ngữ
- Tư duy có quan hệ mật thiết với nhận thức cảm tính:
+ Tư duy và nhận thức cảm tính có quan hệ chặt chẽ bổ sung cho nhau, chi phối lẫn nhau trong hoạt động nhận thức thống nhất.
+ Tư duy thường được bắt đầu từ nhận thức cảm tính
+ Tư duy phải sử dụng nguồn tài liệu do nhận thức cảm tính đem lại và kết quả của tư duy luôn chứa đựng
“thành phẩm” của nhận thức cảm tính
+ Ngược lại, tư duy và những kết quả của nó chi phối khả năng phản ánh của nhận thức cảm tính làm cho khả
năng cảm giác của con người tinh vi, nhạy bén hơn, mạnh mẽ hơn 3.
Các thao tác tư duy: Khi tư duy, chắc chắn phải thực hiện các thao tác này, không nhất thiết phải theo trình tự
Phân tích và tổng hợp:
+ Phân tích là dùng hoạt động trí óc tách đối tượng tư duy thành những thuộc tính, những bộ phận,
những mối liên hệ, quan hệ để nhận thức đối tượng sâu sắc hơn. Xem xét theo những lớp giá trị hoặc
lớp tính chất chung nào đó
+ Tổng hợp là dùng trí óc đưa những thuộc tính, những thành phần đã được phân tích thành một
chỉnh thể, giúp ta nhận thức đối tượng bao quát hơn.
=> Phân tích và tổng hợp quan hệ mật thiết với nhau, bổ sung cho nhau. So sánh:
So sánh là dùng trí óc để xác định sự giống nhau, khác nhau giữa các sự vật hiện tượng ( hoặc giữa
các thuộc tính, các quan hệ, các bộ phận của một sự vật, hiện tượng ), sự tương tác hay mối quan hệ
giữa chúng ở một chừng mực
Trừu tượng hoá và khái quát hoá:
+ Trừu tượng hoá là gạt bỏ những thuộc tính, những bộ phận, những quan hệ…không cần thiết về
một phương diện nào đó và chỉ giữ lại những yếu tố cần thiết để tư duy.
+ Khái quát hoá là thao tác trí tuệ trong đó chủ thể tìm ra một thuộc tính chung cho vô số SVHT =>
Hai thao tác tư duy này có quan hệ mật thiết với nhau, chi phối và bổ sung cho nhau. Cụ thể hóa :
+ Là thao tác chủ thể chuyển từ trừu tượng hóa hay khái quát hóa vè với hiện tượng cụ thể
+ Nhờ cụ thể hóa mà tư duy luôn gắn với trực quan sinh động, không xa rời thực tế khách quan
+ Hướng đến việc ứng dụng tư duy trong từng tình huống, hoàn cảnh cụ thể II. TƯỞNG TƯỢNG 1.
Khái niệm chung về tưởng tượng: