Giao Trình Lịch Sử Mỹ Thuật Thế Giới 1 - Tổng Quan và Chủ Đề Chính | Đại học Văn Lang

lOMoARcPSD| 61815267 MỤ ỤC L C
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LỊCH SỬ MỸ THUẬT THẾ GIỚI 7 1.
Khái niệm mỹ thuật và lịch sử mỹ thuật............................................................................................7 1.1.
Khái niệm về mỹ thuật...............................................................................................................7 1.2.
Khái niệm Lịch sử mỹ thuật.......................................................................................................8 2.
Phương pháp học tập và nghiên cứu lịch sử mỹ thuật........................................................................9 2.1.
Phương pháp nghiên cứu một tác phẩm mỹ thuật......................................................................9 2.2.
Nghiên cứu theo diễn trình lịch sử.............................................................................................9 2.3.
Nghiên cứu theo chủ đề sáng tác..............................................................................................10 2.4.
Nghiên cứu theo chất liệu........................................................................................................10
MỸ THUẬT NGUYÊN THỦY 11 1.
Nguồn gốc của nghệ thuật tạo hình..................................................................................................11 2.
Đặc điểm nghệ thuật thời kỳ nguyên thủy.......................................................................................11 3.
Những tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu...............................................................................................12 3.1.
Tác phẩm trong hang động.......................................................................................................12 3.2.
Tác phẩm điêu khắc.................................................................................................................14 3.3.
Nghệ thuật kiến trúc thời kỳ tiền sử.........................................................................................15
Newgrange (Ireland)................................................................................................................................16
Stonehenge (Anh)....................................................................................................................................17 MỸ THUẬT CỔ ĐẠI 17
NGHỆ THUẬT AI CẬP CỔ ĐẠI...........................................................................................................17 1.
Khái quát chung về nghệ thuật Ai Cập cổ đại..........................................................................17
1.1. Sự phát triển các loại hình nghệ thuật Ai Cập cổ đại.......................................................................18
1.1.1. Nghệ thuật kiến trúc.................................................................................................................19
Đền thờ Karnak.......................................................................................................................................20
Đền thờ Abu Simbel................................................................................................................................20
1.1.2. Nghệ thuật điêu khắc...............................................................................................................21
Tượng viên thư lại...................................................................................................................................21
Tượng vua Rahotep và hoàng hậu Nofret................................................................................................22
Tượng Nefertiti (1370-1330 TCN)..........................................................................................................22
Tượng thần Anubis..................................................................................................................................22
1.1.3. Nghệ thuật bích họa.................................................................................................................23 lOMoARcPSD| 61815267
Kết luận...................................................................................................................................................24
MỸ THUẬT HY LẠP CỔ ĐẠI 26
2.1. Vị trí, địa lý của Hy Lạp..................................................................................................................26
2.2. Lịch sử phát triển của nghệ thuật Hy Lạp cổ đại..............................................................................27
2.3. Những thành tựu nghệ thuật tiêu biểu..............................................................................................27
2.4. Nghệ thuật kiến trúc.........................................................................................................................29
2.4.1. Thức Doric, thức Ionic và thức Corinth...................................................................................29
2.4.2. Kiến trúc đền thờ.....................................................................................................................29
Đền Parthenon (447-432 TCN)................................................................................................................29
Đền Erechtheion (421-405 TCN).............................................................................................................30
2.4.3. Kiến trúc khác..........................................................................................................................30
Nhà hát Epidaurus (năm 300-340 TCN)..................................................................................................30
Điện thờ ở Pecgame (197-159TCN)........................................................................................................31
Lăng mộ Mausol (335-334TCN).............................................................................................................31
2.5. Nghệ thuật điêu khắc.......................................................................................................................31
2.5.1. Thời cổ sơ (thế kỷ VII - VI TCN)............................................................................................31
2.5.2. Thời kỳ cổ điển (TK V-IV TCN).............................................................................................32
Người đánh chiến xa (480-475 TCN)......................................................................................................32
Tượng thần Zeus, Phidias (TKV TCN)....................................................................................................32
Tượng nữ thần Athena.............................................................................................................................32
Tượng Lực sỹ vác giáo............................................................................................................................33
Tượng Người ném đĩa (450 TCN)...........................................................................................................33
Tượng Ba nữ thần sinh mệnh (438-432 TCN).........................................................................................33
2.5.3. Thời kỳ Hy Lạp hoá (thế kỷ III-II TCN)..................................................................................34
Tượng Lacoon (TKII TCN).....................................................................................................................34
Tượng Nữ thần Chiến thắng (240 - 190 TCN).........................................................................................34
Tượng Vệ nữ Milo (TKII TCN)...............................................................................................................35
Tượng Võ sĩ quyền anh (100 - 5TCN).....................................................................................................35
2.6. Nghệ thuật hội họa...........................................................................................................................35
Kết luận...................................................................................................................................................36
MỸ THUẬT LA MÃ CỔ ĐẠI 36
3.1. Vị trí, địa lý của La Mã....................................................................................................................36 lOMoARcPSD| 61815267
3.2. Lịch sử phát triển của nghệ thuật La Mã cổ đại...............................................................................36
Thời kỳ Etruscan.....................................................................................................................................37
Thời kỳ La Mã Cộng hoà (300-30 TCN).................................................................................................37
Thời kỳ Đế quốc La Mã (30 TCN - 476 SCN)........................................................................................38
3.3. Những thành tựu nghệ thuật tiêu biểu..............................................................................................38 3.3.1.
Nghệ thuật kiến trúc.................................................................................................................38
Đấu trường Colisée (72-80).....................................................................................................................38
Đền Parthéon (Roma) (120-124 SCN).....................................................................................................39
Cầu dẫn nước Pont du Gard (Nime, Pháp) (19 TCN)..............................................................................39
Forum Trajan (98-117 SCN)....................................................................................................................39
Sói mẹ (500 TCN)...................................................................................................................................40
Tượng Marcus Aurelius cưỡi ngựa..........................................................................................................40
Cột ghi công Trajan (113 SCN)...............................................................................................................40
Khải hoàn môn........................................................................................................................................41 3.3.3.
Nghệ thuật hội họa...................................................................................................................41 MỸ THUẬT TRUNG CỔ 42 NGHỆ THUẬT BYZANTINE 42
1.1. Kiến trúc Byzantine.........................................................................................................................42
1.2. Nghệ thuật trang trí..........................................................................................................................43 NGHỆ THUẬT ROMAN 43
2.1. Kiến trúc Roman..............................................................................................................................43
2.1. Nghệ thuật điêu khắc.......................................................................................................................44
2.2. Nghệ thuật hội họa...........................................................................................................................45 NGHỆ THUẬT GOTHIQUE 45
3.1. Kiến trúc Gothique..........................................................................................................................45
3.2. Nghệ thuật điêu khắc.......................................................................................................................46
3.3. Nghệ thuật hội họa...........................................................................................................................46
Kết luận...................................................................................................................................................47 MỸ THUẬT PHỤC HƯNG. 48 1.
Sự hình thành nền văn hóa Phục hưng.............................................................................................48 2.
Nghệ thuật tạo hình thời Phục hưng.................................................................................................48 4.
Các họa sĩ tiêu biểu thời kỳ Phục hưng............................................................................................49 lOMoARcPSD| 61815267
Donatello4 (1386-1466)...........................................................................................................................50
Masaccio5 (1401-1428)............................................................................................................................50
Leonardo da Vinci8 (1452-1519).............................................................................................................51
Michelangelo Buonaroti (1475-1564)......................................................................................................52
Raphael12 (1483-1520).............................................................................................................................53 4.3.
Phục hưng hậu kỳ....................................................................................................................53
Kết luận...................................................................................................................................................54
MỸ THUẬT THẾ KỶ XVII, XVIII 54 NGHỆ THUẬT BAROQUE 54 1.
Bối cảnh chung................................................................................................................................54 2.
Đặc điểm của nghệ thuật Baroque...................................................................................................54 3.
Nghệ thuật hội họa...........................................................................................................................55
Caravaggio14 (1571-1610)........................................................................................................................55
Rubens16 (1577-1640)..............................................................................................................................55
Rembrandt (1606 - 1669).........................................................................................................................56 3.
Nghệ thuật điêu khắc...........................................................................................................................56
Gian Lorenzo Bernini (1598-1680)..........................................................................................................56 NGHỆ THUẬT ROCOCO 56 1.
Đặc điểm nghệ thuật Rococo...........................................................................................................56 2.
Các họa sĩ tiêu biểu François Boucher (1703-1770)........................................................................57
Jean Honoré Fragonard (1732-1806).......................................................................................................57 MỸ THUẬT THẾ KỶ XIX 58
Mục tiêu bài học......................................................................................................................................58 CHỦ NGHĨA LÃNG MẠN 58 1.
Đặc điểm nghệ thuật........................................................................................................................58 2.
Các tác giả tiêu biểu.........................................................................................................................59
Eugène Delacroix (1798-1863)................................................................................................................59
Theodore Gericault (1791-1824).............................................................................................................59 CHỦ NGHĨA HIỆN THỰC 60 1.
Đặc điểm nghệ thuật........................................................................................................................60 2.
Tác giả, tác phẩm tiêu biểu Camille Corot (1796-1875)..................................................................60 lOMoARcPSD| 61815267
Gustave Courbet (1819 - 1877)................................................................................................................60
Jean François Millet (1814 - 1875)..........................................................................................................60 CHỦ NGHĨA ẤN TƯỢNG 61 1.
Đặc điểm chung...............................................................................................................................61 2.
Tác giả, tác phẩm tiêu biểu Édouard Manet (1832-1883)................................................................62
Edgar Degas19 (1834-1917).....................................................................................................................62
CHỦ NGHĨA TÂN ẤN TƯỢNG 63
CHỦ NGHĨA HẬU ẤN TƯỢNG 63 1.
Đặc điểm nghệ thuật........................................................................................................................63 1.
Các tác giả tiêu biểu Paul Cézanne (1839-1906)..............................................................................63
Paul Gauguin21 (1848-1903)....................................................................................................................63
Vincent VanGogh (1853-1890)...............................................................................................................64 MỸ THUẬT THẾ KỶ XX 64 CHỦ NGHĨA DÃ THÚ 64 1.
Đặc điểm nghệ thuật........................................................................................................................64 2.
Các tác giả, tác phẩm tiêu biểu Henri Matisse (1869-1954)............................................................65
André Derain (1880-1954).......................................................................................................................65 CHỦ NGHĨA LẬP THỂ 65 1.
Đặc điểm nghệ thuật........................................................................................................................65 2.
Các giai đoạn phát triển của trào lưu Lập thể...................................................................................66 3.
Các tác giả, tác phẩm tiêu biểu Pablo Picasso23 (1881-1973)...........................................................66
Georges Braque (1882-1963)...................................................................................................................66
Juan Gris (1887-1927).............................................................................................................................67
Fernand Leger (1881-1955).....................................................................................................................67
NGHỆ THUẬT TRỪU TƯỢNG 67 1.
Đặc điểm nghệ thuật........................................................................................................................67 2.
Tác giả, tác phẩm tiêu biểu..............................................................................................................68
Wassily Kandinsky (1866-1944).............................................................................................................68
Piet Mondrian24 (1872-1944)...................................................................................................................68
LỊCH SỬ MỸ THUẬT THẾ GIỚI Chương 1 lOMoARcPSD| 61815267
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ LỊCH SỬ MỸ THUẬT THẾ GIỚI
1. Khái niệm mỹ thuật và lịch sử mỹ thuật
1.1. Khái niệm về mỹ thuật
Từ điển thuật ngữ Mỹ thuật phổ thông định nghĩa mỹ thuật là:
Từ dùng để chỉ các loại nghệ thuật tạo hình chủ yếu là hội họa, đồ họa, điêu khắc, kiến
trúc. Nói cách khác, từ mỹ thuật (đẹp + nghệ thuật) chỉ cái đẹp do con người hoặc thiên
nhiên tạo ra mà mắt ta nhìn thấy được, vì lý do này người ta còn dùng từ nghệ thuật thị
giác (art visuel) để nói về mỹ thuật [16, tr.106].
Trong một số công trình về lịch sử mỹ thuật đã xuất bản, các tác giả thường sử dụng khái niệm
lịch sử nghệ thuật thay vì lịch sử mỹ thuật. Chính vì vậy, chúng ta cũng có cụm từ nghệ thuật
tạo hình. Vậy dùng khái niệm nào cho môn học này?1
Trong công trình Các thể loại và loại hình mỹ thuật của nhà nghiên cứu Nguyễn Trân viết: Nghệ
thuật tạo hình là một loại hình nghệ thuật có quan hệ đến sự thụ cảm bằng thị giác và sự
tạo thành hình tượng lấy từ thế giới bên ngoài đưa lên mặt phẳng hoặc trong không gian
nào đấy, mặt phẳng đó có thể là giấy, bìa, có thể là bản gỗ, tường, trần nhà… Không
gian đó có khi ở ngoài trời, có khi ở trong nhà… Liệt vào nghệ thuật tạo hình còn có cả
kiến trúc và nghệ thuật ứng dụng (trước đây ta thường gọi đó là mỹ thuật đời sống). Tuy
nhiên, kiến trúc và một bộ phận lớn của nghệ thuật ứng dụng (như bàn ghế, áo quần, ấm
chén…) có điểm khác với hội họa, đồ họa và điêu khắc ở chỗ, chúng luôn cần được tái
tạo một cách trực tiếp và chặt chẽ với thực tế bên ngoài [24, tr.5].
Tiếng Pháp nghệ thuật tạo hình được gọi là Plastic Art, nhưng mỹ thuật là Beaux Arts
(tiếng Anh là Fine Art). Tuy nhiên theo thời gian, khi các loại hình mỹ thuật phát triển, khái
niệm mỹ thuật cũng vì thế mở rộng và chuẩn xác ngữ nghĩa cho phù hợp với chức năng của
nghệ thuật. Ví dụ: Nghệ thuật tạo hình được gọi là Plastic Art, các lĩnh vực Mỹ thuật ứng dụng
được gọi chung là Applied Art bao gồm: nghệ thuật trang trí là Decorative Art, nghệ thuật thiết kế
là Design Art, nghệ thuật thủ công là Craft Art… Hoặc mỹ thuật và kiến trúc không gọi là nghệ
thuật tạo hình nữa mà gọi là Nghệ thuật không gian (Temporal Arts) để phân biệt với Nghệ
thuật thời gian bao gồm văn, thơ, âm nhạc (Temporal Arts) và Nghệ thuật sân khấu điện ảnh là nghệ thuật không gian
- thời gian (Spacial Temporal Arts)… Những khái niệm này, ở thời kỳ Phục hưng và các từ điển
mỹ thuật thế kỷ XIX trở về trước chưa có. Ngay cả, khái niệm Nghệ thuật tổng hợp bao gồm
nghệ thuật thính giác và thị giác cũng mới được bổ sung trong thế kỷ XX, XXI.
Do vậy, khái niệm nghệ thuật tạo hình bao gồm cả hội họa, đồ họa, điêu khắc, kiến trúc
và mỹ thuật ứng dụng hiện nay được thay thế bằng khái niệm mỹ thuật bao gồm hội họa, đồ
họa, điêu khắc, các loại hình nghệ thuật mới (như instalation, performance, video art…) và lOMoARcPSD| 61815267
được gọi chung là nghệ thuật thị giác hay Visual Art. Nghệ thuật kiến trúc và mỹ thuật ứng
dụng do sự phát triển đặc thù đã tách thành những ngành độc lập. 1.2.
Khái niệm Lịch sử mỹ thuật
Lịch sử mỹ thuật là môn học nghiên cứu về lịch sử hình thành và phát triển của các loại hình
nghệ thuật theo tiến trình thời gian. Tuy nhiên, như khái niệm về mỹ thuật, các nhà nghiên cứu
đi trước do yếu tố lịch sử phần lớn sử dụng khái niệm lịch sử nghệ thuật. Do vậy, các khái niệm
lịch sử nghệ thuật vẫn được dẫn dắt như là một phần không thể thiếu của lịch sử.
Giáo trình Lịch sử nghệ thuật đã đưa ra khái niệm về Lịch sử nghệ thuật như sau: Lịch
sử nghệ thuật là lĩnh vực nghiên cứu nghệ thuật với các thành phần: tác phẩm, hoạt động,
nghệ sĩ trong bối cảnh lịch sử gắn với chúng. Các nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật
nhận xét giá trị, định vị tác phẩm, nghệ sĩ, hoạt động nghệ thuật trong diễn biến văn hóa,
xã hội, chính trị của mỗi giai đoạn, thời kỳ. Bộ môn lịch sử nghệ thuật xem xét nghệ sĩ
và tác phẩm của họ trên nhiều khía cạnh khác nhau: theo biên niên sử với phong cách,
trường phái của từng thời đại và tiểu sử nghệ sĩ, theo chủ đề, theo sự liên hệ với khảo cổ học [8, tr.11].
Việc nghiên cứu nghệ thuật như một môn lịch sử ra đời từ thế kỷ XVI khi chủ nghĩa
nhân văn thời kỳ Phục hưng coi trọng các ý niệm chủ nghĩa cổ điển, tính chất cổ, sự suy tàn…
kết hợp với nghiên cứu tiểu sử tác giả, tác phẩm, sắp xếp các nghệ sĩ tiền bối hay đương thời
theo quan điểm lịch sử. Từ đó, mới có các công trình nghiên cứu về lịch sử nghệ thuật, về cuộc
đời các họa sĩ, về giáo trình hội họa hay điêu khắc…
Trên thực tế, khái niệm về lịch sử mỹ thuật có nhiều quan điểm và nhiều quan điểm trái ngược. Ví dụ:
- Học giả Winckelmann người Đức (1717-1768) quan niệm lịch sử nghệ thuật như một
khoa học đến từ khảo cổ học.
Học giả Heghel người Đức, trước năm 1828 đã đặt ra hai câu hỏi cơ bản trong tác phẩm mỹ học
của mình: nghệ thuật tự giải phóng khỏi tư tưởng như thế nào? Và làm sao nghệ thuật của các
thời kỳ khác nhau trở thành một bộ phận của đời sống tinh thần hiện tại? Trong khi đó, tinh
thần mỗi thời đại phản ánh trong phong cách, vậy mà nghệ thuật là một trong những yếu tố cấu
thành của sự phát triển của tinh thần.
- Năm 1827, K.F Rumohr - người sáng lập khoa nghiên cứu hiện đại các tư liệu trong
Lịch sử nghệ thuật đã phản đối những quan điểm trên của Winckelmann và Heghel.
Ông là người đầu tiên xây dựng và sắp xếp các tác phẩm tại Bảo tàng Berlin theo các
trường phái nghệ thuật, chú ý tới các kỹ thuật thể hiện tác phẩm của các nghệ sĩ, tới
những yêu cầu của ông chủ đối với các đơn đặt hàng với họa sĩ… Ông quan điểm, tác
phẩm nghệ thuật phải gắn với môi trường, chủng tộc và phong tục…. lOMoARcPSD| 61815267
Tính đến nay, khi các trường phái, trào lưu nghệ thuật không ngừng được mở rộng và
bộ sưu tập tác phẩm của các nghệ sĩ tại các bảo tàng quốc gia không ngừng được tăng lên
thì vai trò của lịch sử mỹ thuật vẫn tập trung nghiên cứu những khía cạnh sau: - Tác phẩm của họa sĩ
- Cuộc đời hoạt động nghệ thuật của nghệ sĩ
- Bối cảnh lịch sử và môi trường mà nghệ sĩ sinh sống và sáng tác
Và các nhà nghiên cứu lịch sử mỹ thuật sẽ xem xét tiểu sử nghệ sĩ, tác phẩm và hoạt
động sáng tác của các nghệ sĩ dựa trên biên niên sử với phong cách, trường phái của từng thời
đại trên cơ sở liên ngành với các lĩnh vực khảo cổ học, dân tộc học, văn hóa học…
2. Phương pháp học tập và nghiên cứu lịch sử mỹ thuật 2.1.
Phương pháp nghiên cứu một tác phẩm mỹ thuật
Để hiểu được một tác phẩm mỹ thuật, trước hết chúng ta phải xem xét từng nội dung sau:
- Họa sĩ/Điêu khắc gia: là người sáng tác, tạo ra tác phẩm
- Tác phẩm: là thành quả sáng tạo của người họa sĩ nhờ vào các chất liệu, vật liệu để làm nên
những sản phẩm có giá trị thẩm mỹ.
- Bối cảnh lịch sử: xã hội đương thời người họa sĩ sinh trưởng và hoạt động nghề nghiệp. Đây
chính là quá trình sáng tạo để tạo ra tác phẩm của người họa sĩ. 2.2.
Nghiên cứu theo diễn trình lịch sử
Phương pháp sử dụng diễn trình lịch sử (biên niên sử) để nghiên cứu lịch sử mỹ thuật là phương
pháp phổ biến và dễ tiếp cận. Ưu việt của phương pháp này ở chỗ người học dễ dàng định vị
được tác phẩm nghệ thuật, nghệ sĩ trong bối cảnh của thời đại. Nhưng nhược điểm là khó nhận
biết, so sánh những đặc điểm tương đồng hay dị biệt giữa những tác phẩm, tác giả từ những nền
văn hóa khác nhau. các phương pháp khác như: nghiên cứu theo chủ đề sáng tác, nghiên cứu
theo chất liệu, nghiên cứu tiểu sử tác giả…
Mỗi một giai đoạn lịch sử có những biến thiên khác nhau về chính trị, xã hội, văn hóa,
tư tưởng và những yếu tố này tác động đến quá trình nhận thức, sáng tạo của người nghệ sĩ, từ
đó mỗi tác phẩm sẽ có những nội dung khác nhau. Mỗi một trào lưu, một trường phái, một
phong cách cũng dựa trên những đặc điểm này mà hình thành. Vì vậy, để hiểu rõ về một nghệ lOMoARcPSD| 61815267
sĩ, một tác phẩm và quá trình hoạt động nghệ thuật của nghệ sĩ, người học cần xem xét đặt đối
tượng nghiên cứu trong một bối cảnh xã hội và lịch sử đương thời. 2.3.
Nghiên cứu theo chủ đề sáng tác
Đề nghiên cứu lịch sử mỹ thuật, ngoài các tiếp cận thông thường theo trình tự thời gian,
chúng ta có thể xem xét tác phẩm nghệ thuật từ chủ đề sáng tác của người nghệ sĩ. Những chủ
đề chính được đề cập đến trong các tác phẩm như sau:
- Chân dung và thân thể con người - Lịch sử và tôn giáo - Tĩnh vật
Thần thoại, tưởng tượng và - phúng dụ - Phong cảnh Trừu tượng
- Đời sống đô thị và nông thôn 2.4.
Nghiên cứu theo chất liệu - Màu
Các chất liệu hội họa nước Các chất - Sơn mài liệu đồ - Tempera họa - Sơn dầu - Bột - Khắc gỗ màu…. - Lụa - In đồng - Đồng - Kẽm - Khắc cao su - Inox - Inox…. - Khắc thạch cao Các chất - Sắt - Khắc bìa liệu điêu - Composi t khắc - In đá - Gỗ - Thạch cao - In lưới - - Đá - Xi măng…. Động vật - Chương 2 lOMoARcPSD| 61815267
MỸ THUẬT NGUYÊN THỦY
1. Nguồn gốc của nghệ thuật tạo hình
Con người xuất hiện cách đây khoảng hơn 3 triệu năm, từ chỗ phụ thuộc hoàn toàn vào
thiên nhiên, sống bầy đàn đến việc lấy thức ăn từ hái lượm, săn bắn, lấy tán cây, hang động làm
nơi trú ẩn. Dần dần, trong quá trình tiến hóa, con người đã làm chủ thiên nhiên, phát minh ra
lửa, khai thác tự nhiên và tạo cho mình nơi cư trú cố định. Từ những cơ sở vật chất đơn sơ đó,
con người tạo ra những tác phẩm nghệ thuật. Bằng trí tưởng tượng người nghệ sỹ nguyên thủy
đã tạo ra những tác phẩm hội họa, điêu khắc đầu tiên cho nhân loại, lý do thúc đẩy sự sáng tạo
đó có nhiều giả thuyết cho rằng: có thể bắt nguồn từ tôn giáo, từ nhu cầu trang trí hang động,
hay nhu cầu muốn tái hiện những hình ảnh họ nhìn thấy được trong cuộc sống hàng ngày như
cảnh đi săn, hình ảnh bò rừng, voi, hươu… lên vách hang động nơi họ sinh sống, trang trí những
vật dụng hàng ngày như đồ gốm, trang trí cơ thể, làm đẹp bản thân... Ở thời điểm đó, chưa xuất
hiện những khái niệm nghệ sĩ và người sáng tác nhưng dù từ lý do nào họ cũng là những nhà
thiết kế đồ trang sức xa xưa nhất, là những người thợ vẽ hoa văn trang trí gốm tài ba nhất và đã
để lại cho nhân loại rất nhiều bằng chứng về những tác phẩm đầu tiên trong lịch sử nhân loại
trên nhiều nơi trên thế giới. Những tác phẩm được tìm thấy sớm nhất có niên đại khoảng 35.000
năm TCN và tập trung nhiều ở châu Âu và châu Phi.
Ở thời kỳ nguyên thủy, các tác phẩm nghệ thuật từ tạo hình đến đồ gia dụng đã có mặt
trong đời sống của người nguyên thủy tự nhiên như cuộc sống hàng ngày của họ. Những hình
vẽ trên vách hang, trên lăng mộ, trên những mảnh gốm, những tác phẩm điêu khắc bằng đất
nung, bằng đá hình người, hình thú… từ đơn giản đến phức tạp được lưu giữ cùng thời gian
bên cạnh đời sống của người nguyên thủy.
2. Đặc điểm nghệ thuật thời kỳ nguyên thủy
“Con người thấu hiểu hiện thực khách quan đến đâu, nghệ thuật cùng tiến thêm đến đó.
Tác phẩm nghệ thuật là biểu hiện sự nhận biết về thế giới xung quanh mình của con người ở
thời kỳ sơ khai nhất” [3, tr.10]. Những tác phẩm thời kỳ này đã thể hiện trình độ sáng tạo, trí
tưởng tượng, sự quan sát tinh tế và đôi bàn tay khéo léo của người nguyên thủy. Từ những hình
vẽ độc lập, đơn lẻ đến các hình tượng theo một chủ đề nhất định cho thấy con người thời kỳ
nguyên thủy có khả năng diễn tả điêu luyện và sống động những động tác chuyển động và cấu
trúc của động vật như bò rừng, ngựa, hươu, sư tử… Những hình vẽ được đơn giản hóa, sơ đồ lOMoARcPSD| 61815267
hóa hoặc vẽ ước lệ nhưng không kém phần sinh động, chính điều này đòi hỏi ở họ sự quan sát
tinh tế và đôi bàn tay khéo léo để thể hiện những hình vẽ này.
Theo cách phân kỳ của khảo cổ học, thời kỳ nguyên thủy được gọi là thời kỳ đồ đá dựa
vào công cụ và chất liệu đá mà người nguyên thủy sử dụng trong giai đoạn này. Thời kỳ lOMoARcPSD| 61815267
nguyên thủy, con người sống với nhau theo chế độ thị tộc và chia thành từng nhóm nhỏ sống
trong hang đá, hoặc trong lòng đất. Họ săn bắn, đánh cá, hái lượm để lấy thức ăn, cùng làm
chung, ăn chung và có quan hệ họ hàng gần gũi. Những tác phẩm nghệ thuật thường tập trung
thể hiện hình dáng động vật (chủ yếu là hình vẽ trên các vách hang động) và con người (tập
trung vào các tác phẩm điêu khắc nhỏ được làm bằng đá vôi, ngà…). Do vậy, nghệ thuật nguyên
thủy còn được là nghệ thuật hang động. Hình tượng con người trên vách hang động chỉ chiếm
vị trí phụ bên cạnh hình tượng thú. Nhưng trong điêu khắc lại phát hiện chủ yếu là tượng người,
đặc biệt là tượng phụ nữ
(venus) được phát hiện ở nhiều nơi trên thế giới với các kích thước to nhỏ khác nhau bằng các
chất liệu như ngà, sừng, xương, đá hoặc đất nung. Nhìn chung, mảng tượng này đều có chung
một đặc điểm là tỷ lệ chung chưa cân đối, các chi tiết ngực, bụng, mông được cường điệu, phần
đầu, chân dung và tay chân diễn tả đơn giản hoặc gần như không diễn tả.
Bên cạnh các hình vẽ trên hang động, các tác phẩm điêu khắc (tượng tròn), còn có những
tác phẩm được chạm khắc trang trí hoa văn trên dao găm, trên sản phẩm gốm, đồ trang sức….
chỉ đơn thuần mang tính chất trang trí làm đẹp cho sản phẩm nhưng đây là tiền thân của nghệ thuật trang trí sau này.
3. Những tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu
3.1. Tác phẩm trong hang động
Hang động Altamira (Tây Ban Nha)
Hang Altamira được phát hiện bởi Marcelino Sanz de Santuola năm 1879, nằm ở thị trấn
Santilana del Mar vùng Catabria, cách thành phố Santander 30km và được Unesco công nhận
là Di sản thế giới năm 1985. Hang Altamira với chiều dài gần 300m, cao 2m, hiện lưu giữ 150
hình vẽ tiêu biểu nhất minh chứng cho nghệ thuật nguyên thủy thời kỳ đồ đá với niên đại từ 15.000-12.000 năm TCN.
Đề tài trên vách hang động chủ yếu là động vật hoang dã như bò rừng, ngựa, sơn dương, gấu,
hươu nai, sư tử và những dấu vân tay vẽ bằng than màu vàng nâu. Xung quanh những con vật
còn có những đường nét gấp khúc thể hiện không gian nơi con vật trú ngụ với đường nét mang
tính tả thực, sống động, màu sắc được làm từ khoáng chất khiến màu sắc không phai màu mà
tươi sáng… Nhiều học giả gọi Altamira là thánh đường đồ đá của châu Âu và cho rằng các hình
vẽ trong hang động Altamira ở Tây Ban Nha có nhiều nét tương đồng với những bích họa trong
một số hang động ở Pháp cùng thời kỳ. Hang Lascaux (Dordogne, Pháp)
Hang Lascaux nằm ở phía Tây Nam nước Pháp được phát hiện năm 1940 có niên đại 16.000
năm TCN. Nơi đây còn được gọi là Nhà nguyện Sistine thời tiền sử là một minh chứng quan
trọng cho lịch sử nghệ thuật thời tiền sử và được Unesco xếp hạng Di sản thế giới năm 1979. lOMoARcPSD| 61815267
Các tác phẩm khắc họa trên vách hang chủ yếu là hình vẽ tả thực về các loài động vật trong
cuộc sống như bò rừng, ngựa, hươu, tê giác, gấu, nai…, những hình người nhảy múa (có thể
trong một lễ nghi nào đó) và một số hình khác trừu tượng khác. Các hình vẽ đề sử dụng khoáng
sản màu để tô, một số hình khác được khắc sâu trên đá cho thấy sự phát triển về năng lực sáng
tạo, khả năng quan sát và đôi bàn tay khéo léo, thành thạo trong từng nét vẽ. Người nguyên
thủy đã tạo ra một thế giới hình ảnh sắc nét, phong phú và đa dạng nơi mình sinh sống mô tả
chi tiết cuộc sống săn bắt của người tiền sử.
Hang Font de Gaume (Les Eyzies, Pháp)
Được phát hiện năm 1901, Font de Gaume có niên đại khoảng 25.000 năm TCN. Theo thống
kê của các nhà khảo cổ, Font de Gaume có khoảng 230 hình vẽ động vật từ voi mamut, bò rừng,
ngựa, tuần lộc, tê giác… trong đó có 82 hình bò rừng, 40 hình con ngựa, 20 hình voi mamut.
Các con vật được tô vẽ nhiều màu, màu chủ đạo thường là màu đỏ, nâu và đen; có một số hình
ảnh mới được vẽ chồng lên những hình đã vẽ trước đó, điều này giúp chúng ta có thể phân biệt
được trình tự thời gian của quá trình phát triển nghệ thuật. Bên cạnh những hình vẽ đã phát hiện
từ năm 1901, năm 1966 các nhà khảo cổ học còn tìm thấy những hình phù điêu bò rừng đặc
biệt ấn tượng với đường nét tinh xảo, tô màu nâu đỏ bên trên lớp đá vôi màu vàng, sát phía nền của hang.
Hang Combarelles (Pháp)
Được tìm thấy cùng năm với hang Font de Gaume năm 1901, chiều dài hang gần 300m diễn tả
rất nhiều hình ảnh ngựa (hơn 100 hình vẽ), tuần lộc, sư tử cái, bò rừng, voi mamut, những hình
kỷ hà về nhân vật nữ (không có đầu)…. Hang Chauvet (Pháp)
Hang Chauvet được phát hiện trong những năm gần đây 1994, nằm gần Pont- d’Arc có niên đại
từ 30.000 năm TCN. Những tác phẩm tạo hình ở đây rất phong phú và đa dạng, thể hiện 13 loại
động vật khác nhau như ngựa, bò, tuần lộc, sư tử, báo, gấu, cú, tê giác và linh cẩu. Những hình thức nghệ thuật này
cũng phản ánh đời sống tinh thần rất phong phú của người nguyên thủy dựa trên đời sống, văn
hóa và tín ngưỡng từ cách nay 30.000 năm trước. Việc đặt ra câu hỏi: vậy ý nghĩa của những
tác phẩm này là gì? luôn được đặt ra, nhưng không thể tìm được câu trả lời chính xác. Xã hội
nguyên thủy hiện hữu thông qua các tác phẩm nghệ thuật, khiến nghệ thuật như một lời khẳng
định sự hiện diện của một nền văn hóa, một niềm tin đối với tín ngưỡng, với các linh hồn của thế giới siêu nhiên.
Hang Niaux (Pháp)
Niaux nằm ở chân đồi phía bắc của dãy núi Pyrenees, ngay phía nam Pháp, được tìm thấy và
công nhận năm 1906 có niên đại 14.000 năm TCN. Hình vẽ trong hang Niaux với hơn 100 con lOMoARcPSD| 61815267
vật: 29 con ngựa, 52 con trâu, 3 gia súc, thuộc về dê 15, 2 hươu, 2 cá, 2 hình người, và nhiều dấu
hiệu và dấu chấm câu. Đa số hình vẽ được thể hiện ở khu vực cuối hang. Những hình vẽ này
phần lớn thể hiện đường viền bằng 2 màu đen và đỏ, không tô màu, không gợi khối như những
hình vẽ trong hang động Lascaux hay Altamiral. Theo phân tích hóa học, người nguyên thủy đã
sử dụng mangan và than (gỗ mềm) trộn với chất kết dính (mỡ động vật, nhựa cây hoặc dầu) để vẽ.
3.2. Tác phẩm điêu khắc
Venus of Willendorf (Áo)
Tìm thấy năm 1908 tại thị trấn Willendorf (Áo) có niên đại từ 30.000-25.000 năm TCN. Tượng
cao 11 cm, phần ngực, bụng và mông được cường điệu, tay và chân nhỏ, tỷ lệ không cân đối,
phần đầu không có chân dung, thay vào đó là những vòng tròn đều đặn chạy vòng quanh, che
kín khôn mặt. Bức tượng được khắc bằng đá vôi và mang đậm tính phồn thực.
Venus of Lespugue (Pháp)
Được tìm thấy ở vùng Dordogne (Pháp) có niên đại khoảng từ 20.000-18.000 năm TCN (hiện
nay không còn nguyên vẹn) nhưng vẫn thể hiện rõ hình dáng. Tượng được khắc trên ngà voi
mamut, cao 15cm, không có bàn tay, bàn chân, đôi chân thuôn nhọn dần. Phần ngực trên lõm
thành một đường cong và uốn lên trên. Đôi tay thon nhỏ đặt phía trên phần ngực, mông và bụng
lớn, khối căng đầy. Phía sau, từ mông xuống chân có những đường khắc vạch tạo cảm giác
chuyển động và mềm mại. Venus of Laussel (Pháp)
Cao 44cm, chạm khắc trên đá vôi, tìm thấy ở Dordogne (Pháp), có niên đại từ 29.000-22.000
năm TCN. Hình tượng người phụ nữ khỏa thân, đầu ở tư thế nghiêng, khuôn mặt không được
mô tả (đây cũng là đặc điểm chung đối với các tượng venus thời kỳ nguyên thủy); ngực, bụng
và hông lớn, mái tóc dài, tay phải cầm chiếc sừng bò hình lưỡi liềm, phía trên sừng bò có khắc
vạch, tay trái đặt lên bụng, đây là tác phẩm đầu tiên thể hiện hình tượng người cầm đồ vật.
Venus of Brassempouy (Pháp)
Bức tượng này chỉ còn lại chiếc đầu, cao 3,65cm, khắc trên ngà voi mamut, được tìm thấy ở
hang Brassempouy (Landes, Pháp), có niên đại 21.000 năm TCN. Đây là bức tượng có phong
cách hiện đại nhất, và mang tính tả thực về khuôn mặt, kiểu tóc, sống mũi và cổ cao thanh tú.
Tác phẩm được tìm thấy ở Madeleine gần Dordogne (Pháp) có niên đại 15.000 năm TCN, miêu
tả hình ảnh một con bò rừng, đầu quay nghiêng đang liếm cơ thể mình. Loại động vật này nay
đã bị tuyệt chủng và chúng ta thường thấy chúng trong trang trí nội thất hoặc các hình vẽ trên
vách hang động. Hình dáng con bò được chạm khắc tài tình và trông giống vũ khí của người nguyên thủy. lOMoARcPSD| 61815267
3.3. Nghệ thuật kiến trúc thời kỳ tiền sử
Chưa thể đưa nghệ thuật kiến trúc thành một ngành nghiên cứu riêng biệt ở trong xã hội nguyên
thủy, nhưng tạm phân loại một số kiến trúc đơn giản trong giai đoạn này: 1. Kiến trúc cư trú
(nhà ở, hang động); 2. Kiến trúc thờ cúng (mộ hoặc nơi thực hành nghi lễ thờ cúng). Do lối
sống du mục trong suốt một thời gian dài hàng chục vạn năm sống trong hang động thiên nhiên
và hang động gia công, người nguyên thủy chuyển dần sang lối sống định cư, tạo nơi ở dù còn
rất đơn sơ như đào hầm trong lòng đất, lấy cây ghép thành lều, sử dụng các liếp chắn gió với
các vật liệu dễ tìm như cành cây, tre, nứa và trát bùn đất hình chóp nón, nhà vuông mái dốc hai
bên hay hình vòm khum (thời kỳ đồ đá cũ); nhà sàn, nhà bằng đất không nung (hậu kỳ đá
mới)…, một số kiến trúc thờ cúng như mộ đá (dolmen), cột đá (menhir), lan can đá (cromlech)
(thời kỳ đồ đồng) ở một số nơi như Anh, Pháp, Đức, Thụy Điển… Từ nhu cầu định cư, thôn
xóm dần được hình thành, làng mạc tập trung, các hình thức kiến trúc nhà ở khác dần dần ra
đời phù hợp với khí hậu, lối sống, cách sinh hoạt của từng bộ tộc. a. Dolmen (còn gọi là phòng
đá, thạch đài hay bàn đá)
Là ngôi mộ nguyên thủy là nơi mai táng và thờ cúng các lãnh chủ và phù thủy lúc bấy giờ. Đó
là những công trình làm bằng 2 cột đá lớn dựng đứng, bên trên đặt một tấm đá ngang. Ban đầu
kích thước của phòng đá nhỏ (dài 2m và cao 1,5m), dần dần được xây bằng các khối đá lớn hơn
đặt cách nhau tới 20m và tấm đá lợp nặng tới hàng chục tấn. Cách xây dựng phòng đá được dự
đoán là : Đầu tiên người ta dựng những cột đá đứng trước, phủ đá và đất tới cột, nén chặt, tiếp
đó đặt đòn khiên, con lăn trượt tấm đá mái lên. Sau đó tháo dỡ nền đá nhỏ, tháo đòn khiêng và
con lăn. Phòng đá được tìm thấy ở một số nơi như Đức, Thụy Điển, Pháp, Anh. Phòng đá tìm
thấy ở Đức, phía trên còn đắp đất như hình ngôi mộ đích thực b. Menhir (cột đá)
Là những phiến đá dài tới 20m, nặng 300 tấn được dựng làm cột độc lập, thân cột thường chạm
khắc hình cây cối, người, vật. Có thể mỗi cột đá để kỷ niệm một người chết, cũng có thể tượng
trưng cho lòng tin của con người đối với sức mạnh thiên nhiên. Việc xây dựng cột đá được dự
đoán là: con người đẩy cột đá đến những chiếc hố đào sẵn, buộc dây vào đầu cột, kéo lên và cố
định chân cột. Hiện nay tại vùng Carnac (Bretagne, Pháp) còn giữ được 3000 cột đá chôn thành
nhiều dãy, tạo thành hành lang dài 3km.
c. Cromlech (lan can đá, thạch hoàn)
Là một vòng tròn hoặc những vòng tròn đồng tâm, dựng nên bởi những cột đá, trên lợp các tấm
đá dài tạo thành hình vòng tròn khép kín. Lan can đá dùng để cúng ma thuật, ở giữa là một tấm
đá dùng để đặt vật hy sinh cho lễ cúng. lOMoARcPSD| 61815267 Newgrange (Ireland)
Nghĩa trang Newgrange được tìm thấy năm 1699, là nơi chôn cất các vị vu dòng Tara khoảng
3.200-2.500 năm TCN, đây là một trong những đài tưởng niệm ấn tượng nhất thời tiền sử ở
Châu Âu. Nằm ở thung lũng Boyne, Ireland, được công nhận là Di sản thế giới năm 1993.
Chiều dài là 18m, bức tường thành làm bằng đá khổng lồ, tiếp theo là 35 cột đá nặng từ 20-40
tấn xếp dựng đứng quanh ụ đá để tạo thành một vòng tròn lớn, phía trong tạo thành hình oval.
Nhiều ý kiến cho rằng đây là nơi chôn cất hoặc tế thần dành cho người Ireland cổ đại hoặc là
một đài thiên văn quan sát mặt trời của đền thờ. Trên những phiến đá xung quanh hầm mộ
được trang trí những hình tròn xoắn ốc (một biểu tượng của người Celt). Stonehenge (Anh)
Stonehenge là một tượng đài cự thạch và là trung tâm nghi lễ thời kỳ đồ đá mới và thời kỳ đồ
đồng ở miền nam nước Anh. Stonehenge có niên đại từ 3100-2000 năm TCN, được Unesco
công nhận là Di sản thế giới năm 1986 và là một trong những địa điểm tiền sử nổi tiếng thế giới.
Stonehenge bao gồm các công sự bằng đất (xây dựng từ năm 3100-2800 năm TCN) bao quanh
một vòng đá (xây dựng trong khoảng 2500-2000 năm TCN). Đá có 2 loại: những khối cứng
chắc để tạo ra vòng ngoài công trình và những khối đá mềm hơn (đá xanh) lấy từ các vỉa than
và quặng, tạo ra vòng trong của Stonehenge. Những khối đá nặng từ 25-50 tấn được mang đến
từ dãy núi Prezeli (miền Tây xứ Wales) nằm cách Stonehenge 200km, bằng cách nào đó những
viên đá cực lớn được vận chuyển đến khu với những phương tiện vận chuyển
đơn sơ của 3000 năm TCN cho thấy sự nỗ lực, khả năng điều hành và quyết tâm của người cổ
xưa. Đối với Stonehenge đã có rất nhiều giả thuyết về chức năng và vai trò của nó, nhưng nhiều
ý kiến nghiêng về việc khẳng định Stonehenge có vai trò như một đài quan sát cổ đại, cho phép
đo thiên văn cổ xưa, nó có thể xác định chính xác vị trí của mặt trời và mặt trăng, dự đoán chính
xác ngày bắt đầu làm nông nghiệp, dự đoán nhật thực và các hiện tượng thiên văn khác nhau…. Chương 3
MỸ THUẬT CỔ ĐẠI
NGHỆ THUẬT AI CẬP CỔ ĐẠI 1.
Khái quát chung về nghệ thuật Ai Cập cổ đại
Ai Cập nằm ở Đông Bắc Châu Phi, là trung tâm thương mại cho các tuyến đường đến và đi từ
Tây Á, Địa Trung Hải và Trung Phi. Phía Bắc giáp với Địa Trung Hải, phía Đông giáp với
Biển Đỏ và sa mạc, phía Tây là sa mạc… Lãnh thổ Ai Cập dài và hẹp, chạy dọc suốt 6.650km
chiều dài của sông Nile. Đây là con sông dài nhất thế giới, bồi đắp nên nền văn minh Ai Cập cổ lOMoARcPSD| 61815267
xưa, nhà triết học nổi tiếng Herodotos đã nói rằng: “Ai Cập là quà tặng của sông Nile”. Hiện
tượng nước dâng định kỳ của sông Nile đã mang lại sự màu mỡ, sự giàu có cho Ai Cập, thúc đẩy
hình thành nền văn minh Ai Cập, hình thành quan niệm bất tử đặc biệt của người Ai Cập đồng
thời cũng để lại một dấu ấn sâu đậm trong sự phát triển của nền văn minh nhân loại. Ai Cập cổ
đại được tính từ 6000-3100 năm TCN, các nhà sử học thường gọi giai đoạn này là thời kỳ Tiền
vương triều của Ai Cập - thời kỳ Ai Cập cổ đại dần thống nhất các tiểu bang phân tán. Năm 3100
TCN vua Narmer đã thống nhất Thượng Ai Cập và Hạ Ai Cập, thiết lập vương triều thứ nhất.
Quá trình phát triển của nghệ thuật Ai Cập cổ đại được chia làm 3 thời kỳ:
1. Cổ vương quốc: 3100-2130 năm TCN
2. Trung vương quốc: 2130-1580 năm TCN
3. Tân vương quốc: 1580-332 năm TCN
Cổ vương quốc là thời kỳ trị vì của vương triều thứ 1-10, trung tâm là Memphis. Vị Pharaoh
đầu tiên là Menes Narmer, người có công thống nhất đất nước Ai Cập. Đây là thời kỳ các ngành
nghề của Ai Cập cổ đại phát triển toàn diện như nông nghiệp, thương nghiệp, kiến trúc… các
Pharaoh được coi là hóa thân của thần thánh, họ bắt đầu xây dựng Mastaba và Kim tự tháp.
Kim tự tháp đầu tiên ở dạng bậc thang do vua Djoser cho xây cất, đến vương triều thứ tư nghệ
thuật kiến trúc của Kim tự tháp đã đạt đến đỉnh cao với Khufu, Khafra, Menkaure ở cao nguyên
Giza. Ở giai đoạn này, những chuẩn mực của thẩm mỹ cũng gắn liền với truyền thống tôn thờ
thần linh và nghệ thuật tập trung chủ yếu ở các loại hình đồ vật thờ cúng, bích họa, phù điêu tô
màu, các sản phẩm mỹ nghệ như gương, lược và bình gốm, đồ kim hoàn với những trang trí
hình học sinh động, các hình ảnh cách điệu hóa hình tượng các thánh thần, nghệ thuật điêu khắc
tập trung ở mảng chân dung các Pharaoh và các tượng thờ khác.
Trung vương quốc là thời kỳ trị vì của vương triều thứ 11 đến 17, Ai Cập mở rộng xuống
phía Nam (Thượng Ai Cập), thủ đô chính là Thebes. Nghệ thuật tạo hình thời kỳ này chủ yếu
gắn bó với đền đài, vừa có xu hướng giữ gìn các chuẩn mực truyền thống, vừa tìm tòi những
phong cách và ý tưởng nghệ thuật mới.
Tân vương quốc từ vương triều thứ 18 đến 30, thủ đô chính là Thebes. Kiến trúc, nghệ
thuật gắn liền với đền đài và lăng mộ đục trong đá tại Thung lũng các vị vua thay thế cho Kim
tự tháp ở các giai đoạn trước. Văn minh Ai Cập đạt tới giai đoạn cực thịnh. Tên tuổi các vị vua
nổi tiếng trong giai đoạn này là Tutankhamon, Ramesses II, Ramesses III, Ramesses IV,
Akhenaton, Thutmosis III, Hatshepsu (nữ hoàng đầu tiên của Ai Cập) gắn liền với các các đền
đài nổi tiếng ở Karank, Thebes và Luxor…. Từ vương triều thứ 21 trở đi, quyền lực các vua
Ai Cập sa sút, đất nước bắt đầu suy yếu và bị chia cắt thành nhiều quốc gia tự trị. Từ năm lOMoARcPSD| 61815267
332-30TCN, Ai Cập lần lượt bị các quốc gia xâm lăng Assyria, Ba Tư và cuối cùng là La Mã
thống trị (từ năm 27TCN đến năm 117 SCN).
1.1. Sự phát triển các loại hình nghệ thuật Ai Cập cổ đại
1.1.1. Nghệ thuật kiến trúc
1.1.1.1. Kiến trúc lăng mộ
Ở Ai Cập cổ đại, con người quan niệm, có sự hồi sinh sau khi chết, cái chết và sự sống luôn
gắn kết với nhau, cái chết đối với họ chỉ là một sự gián đoạn tạm thời của sự sống, do vậy việc
bảo tồn xác ướp sẽ giúp họ hồi sinh. Từ nghi thức đó, kiến trúc kim tự tháp ra đời không chỉ có
chức năng là lăng mộ, là nơi thờ Pharaoh mà còn để khẳng định sự tồn tại vĩnh hằng của các vị
vua Ai Cập. Theo tín ngưỡng Ai Cập cổ đại, mỗi vị Pharaoh là hóa thân của một vị thần nên
kim tự tháp còn có cấu trúc như một đền thờ. Tất cả các kim tự tháp của Ai Cập đều được xây
ở bờ phía Tây của sông Nile, hướng về phía Mặt Trời lặn và là biểu tượng vùng đất của những
người chết trong Ai Cập cổ đại. Trải qua nhiều giai đoạn phát triển và biến cố của lịch sử, kim
tự tháp ban đầu xây bằng gạch có bậc thang, chuyển dần sang chất liệu đá, hình chóp với 4 mặt
trơn nhẵn và không có bậc thang. Từ thời kỳ Tân vương quốc trở đi Ai Cập không xây dựng
các kim tự tháp nữa, các Pharaoh được mai táng trong các hầm khoét sâu vào vách đá ở Thung
lũng các vị vua. Với 62 mộ táng, năm 1979 nơi đây đã được Unesco công nhận là Di sản văn hóa của nhân loại. Kim tự tháp Djoser
Kim tự tháp bậc thang Djoser được xây dựng tại Saqqara dành cho Pharaoh Djoser là vị vua
triều đại thứ ba của Ai Cập. Người thiết kế và lập kế hoạch xây dựng là Imhotep là tể tướng,
kỹ sư, bác sĩ và là nhà khoa học nổi tiếng của Ai Cập cổ. Ban đầu Djoser chỉ định xây một lăng
mộ Mastaba với một phòng chôn cất bên dưới, mặt bằng hình bình hành. Nhưng trải qua hàng
loạt công việc xây dựng mastaba đã trở thành một kim tự tháp cao 60m với sáu tầng được xây
chồng lên nhau, sử dụng 11,6 triệu mét khối đá và đất sét, các hầm bên dưới kim tự tháp tạo
nên một đường dẫn dài khoảng 5,5km. Djoser là vị vua đầu tiên xây kim tự tháp, từ sau Djoser
các vị vua kế nhiệm tiếp tục xây dựng kim tự tháp để chuẩn bị cuộc sống sau khi chết ngay từ khi lên ngôi. Kim tự tháp Cheops
Kim tự tháp Cheops hay Kheops là nơi an nghỉ của Pharaoh Khufre (2589-2566 TCN), vị vua
thứ hai của triều đại thứ tư. Cheops là công trình lớn nhất trong quần thể 3 kim tự tháp ở Giza
gồm: Cheops, Menkaure, Khafre được xếp vào một trong 7 kỳ quan của thế giới còn lại đến
ngày nay. Kim tự tháp Cheops cao 148m, hình chóp, mỗi cạnh dài 230m, xây dựng trong khuôn lOMoARcPSD| 61815267
viên 5ha, nguyên vật liệu là đá vôi mài nhẵn có trọng lượng từ 2,5-30 tấn/tảng. Xung quanh
kim tự tháp, có nhiều công trình kiến trúc khác được xây dựng như: thần điện, kim tự tháp nhỏ
là mộ cho hoàng hậu và các phi tần, khu mộ dành cho hoàng tộc và triều thần… phía trước kim
tự tháp có tượng nhân sư canh giữ (sphinx), phần đầu được tạc dựa trên chân dung của Khufu,
mình sư tử cao 20m, dài 73,5m làm bằng đá khối.
1.1.1.2. Kiến trúc đền thờ
Do tôn giáo đa thần phát triển, người Ai Cập thờ rất nhiều thần, ở mỗi vùng khác nhau lại thờ
các vị thần khác nhau. Vì vậy bên cạnh việc xây dựng các kim tự tháp đế khẳng định sự tồn tại
vĩnh hằng cua các vua Ai Cập, người Ai Cập còn xây dựng nhiều đền thờ: đền thờ thần mặt
trời, thần trí không (Ptah), thần Amon-Re, thần sông Nile, thần cây cối, thần đất đai, thần bò
đực thần diều hầu, thần cá sấu…. Có những ngôi đền được xây trên nhiều tầng bậc cao thấp;
có ngôi đền được tạo ra từ một quả núi và loại phổ biến nhất là đều xây trên mặt đất bằng phẳng
thờ thần Amon-Re. Những ngôi đền thờ của Ai Cập được xây dựng với kiến trúc đơn giản gồm:
cổng đền là một khối kiến trúc lớn được phủ đầy các hoa văn trang trí. Từ cổng đền vào chính
điện ta phải đi trên con đường thần
(thần đạo). Chính điện là một căn phòng lớn với những hàng cột bao quanh còn được gọi là
phòng cột. Trên các di tích còn lại, cho thấy người Ai Cập thời cổ đại đã tạo ra nhiêu kiểu dáng
cột: cột hình bó sậy, cột hình hoa súng, cột hình cây thốt nốt... Các đền thờ Ai Cập thường được
xây dựng ở hai bên bờ sông Nile, tập trung ở phía nam đất nước như đền Karnac, Luxor, hay
đền Abu Simbel... Tất cả kim tự tháp và đền thờ Ai Cập đều mang vẻ đẹp của sự đồ sộ, vững
chắc. Điều này bộc lộ một phần ở hình thức vĩ đại của các thể loại kiến trúc Ai Cập cổ đại. Đền thờ Karnak
Đền Karnac là một trong những ngôi đền đẹp nhất thờ thần mặt trời của người Ai Cập cổ đại ở
Thebes xây dựng trong thời kỳ Tân vương quốc. Ngôi đền được xây dựng và mở rộng từ năm
1306-1280TCN và do Ramsses II (vương triều 19) khởi công. Đền Karnac có điện tích hơn
1,5x0,8km2, công trình này gồm nhiều ngôi đền, các công trình tín ngưỡng phụ, khu vực trung
tâm là nơi thờ thần Amun-Re có tường bao xung quanh [20, tr.98].
Nhìn chung Karnac được bao xây dựng theo cấu trúc chung của các đền miếu ở Ai Cập, phía
ngoài là cổng đền, qua đường thần đạo tới sân rộng hình chữ nhật, phòng cột đỡ trần nhà, có
mái che và hậu cung. Phòng chính trong đền Karnac có diện tích khoảng 5000m2 với 16 hàng
cột đỡ trần nhà, 134 cây cột đá lớn. Các cột được tạo dáng thon với mũ cột đều trang trí hoa văn hoa lá. lOMoARcPSD| 61815267
Đền thờ Abu Simbel
Abusimbel là ngôi đền được đục trong đá lớn nhất của Ai Cập cổ đại, được xây dựng trong
khoảng thời gian 1301-1265TCN. Kích thước đền là 36x33cm. Đền thờ 3 vị thần quan trọng
bảo hộ nhà nước Ai Cập, Amun-Re, Ptah và Re- Horakhty. Ngôi đền hiện nay nằm ở Nubia.
Mặt tiền là 4 pho tượng lớn tạc vua Ramsses II cao 22m, phần trên của pho trượng thứ 2 bị đổ
trong trận động đất sau khi hoàn tất công việc xây dựng không lâu. Bên trong đền có 2 sảnh
cột, phần trong cùng là đàn thờ, tám cái cột hình chữ nhật ở sảnh cột phía ngoài là côt có tượng
thờ, cung quanh tường được trang trí nhiều phù điêu ghi lại những chiến công lừng lẫy của vua Ramsses II.
1.1.2. Nghệ thuật điêu khắc
Các loại hình nghệ thuật Ai Cập gắn bó với nhau rất chặt chẽ, tất cả các công trình kiến trúc,
điêu khắc và hội họa của Ai Cập phần lớn đều có ý nghĩa thờ cúng. Các quan niệm tín ngưỡng
đã sinh ra sự chuẩn hóa các hình tượng nghệ thuật, phát triển và tạo ra được nhiều hình thức
độc đáo, đa dạng trong các thời kỳ lịch sử khác nhau. Trong đó, nổi bật nhất là kiến trúc và
kiến trúc chi phối các loại hình khác như hội họa và điêu khắc. Trong các kiến trúc lăng mộ và
kiến trúc đền thờ đều có hệ thống tượng tròn (Pharaoh, nhân sư, tượng các vị thần, tượng lăng
mộ) và phù điêu trang trí nhằm làm đẹp cho công trình kiến trúc.
Trong nghệ thuật Ai Cập cổ đại thì điêu khắc và hội hoạ thường không phân biệt mà trộn lẫn
với nhau. Những phù điêu thường được chạm khắc lên tường những kiến trúc cổ hay trong
những phòng mộ với các chủ đề miêu tả nhằm mục đích tôn vinh các Pharaoh hay các vị thần.
Mỹ thuật của Ai Cập (hội họa, điêu khắc, kiến trúc) đều tách khỏi, tiến lên một bước so với
nghệ thuật thời tiền sử và quá trình tích lũy những thành tựu của nó đã hình thành một phong
cách. Chính vì thế mà nhân loại xem Ai Cập là một trong những khởi điểm sớm nhất của nghệ
thuật. Thời kỳ Cổ vương quốc điêu khắc tập trung vào phong cách tả thực, đến thời kỳ Trung
vương quốc và Tân vương quốc tính chất trọng thực đã giảm bớt. Tỷ lệ các pho tượng được
kéo dài, tạo dáng thanh mảnh cho tượng và phù hợp với kích thước của từng đền thờ và kim tự tháp.
Tượng viên thư lại
Tượng Viên thư lại (The Seated Scrib) là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của nghệ
thuật Ai Cập cổ đại, được tìm thấy trong ngôi mộ cổ ở Saqqara năm 1850. Bức tượng được tạc
trong giai đoạn 2620-2500 TCN, hiện nằm trong bộ sưu tập cổ vật Ai Cập tại bảo tàng Louvre
(Pháp). Miêu tả viên thư lại đang ngồi tại nơi làm việc trong tư thế ngồi nghiêm trang, chân
xếp bằng tròn, một tay cầm bút, một tay cầm giấy viết, mắt nhìn chăm chú về phía trước. Toàn
thân tô màu, mắt được gắn thủy tinh khiến bức tượng trông giống thật. Người Ai Cập