NỀN VĂN MINH CỦA NGƯỜI AZTEC ( KHOẢNG THẾ KỈ XIII – XVI)
1. Lịch sử hình thành
Văn minh Aztec được hình thành chủ yếu trên phần lãnh thổ của Mexico ngày nay, gần
như vào giai đoạn cuối của nền văn minh bản địa trước khi thực dân Tây Ban Nha đặt
chân đến vùng đất này. Do đó, nền văn minh Aztec được xây dựng trên nền tảng vô cùng
phong phú của các nền văn hóa trước đó và trở thành một trong những nền văn minh phát
triển rực rỡ nhất ở châu Mĩ. Chủ nhân của nền văn minh này là người Aztec vốn là những
thổ dân da đỏ thuộc bộ tộc Nahuatl.
1.1) Đặc điểm của người Aztec
Nơi người Aztec xây dựng văn minh vốn là địa bàn cư trú của bộ tộc Toltec - chủ nhân
của nền văn minh Toltec. Bộ tộc Toltec bắt đầu phát triển văn minh của họ trong phần
lãnh thổ trung bộ Mexico, gần thành phố Mexico hiện nay. Có lẽ người Toltec từ miền
Bắc tràn xuống vào khoảng thế kỉ I sau CN. Đến khoảng thế kỉ VIII, người Toltec bắt đầu
tạc một số lượng có trình độ mĩ thuật cao và xây dựng kim tự tháp lớn. Trong khoảng
thời gian từ thế kỉ X – XII, họ đạt đến đỉnh cao văn minh của mình và có ảnh hưởng đến
người Maya. Một số học giả tin rằng, người Toltec đã di cư đến vùng đất của người
Maya, sinh sống ở đó và truyền bá văn minh. Đến thế kỉ XIII, một bộ tộc thổ dân còn
trong từ kì hoang dã từ phía Tây bắc tràn vào Mexico. Đó là bộ tộc Aztec. Khi đến
Mexico, họ đã đánh bại người Toltec vốn đã suy yếu từ lâu.
Người Aztec đã biết cách học tập những thành tựu văn hóa của người Toltec và của cả cư
dân Maya láng giềng đề xây dựng nên nền văn minh đặc sắc của mình. Lịch của họ cũng
chính xác như người Maya. Dù không có hệ chữ viết tương đối tốt như của người Maya,
họ vẫn tạo ra dược những chữ viết tượng hình. Trong lĩnh vực y học, họ có những bệnh
viện với các thầy thuốc có trình độ cao. 1.2) Văn minh Aztec
Văn minh Aztec mang tính chất là một nền văn minh đô thị phát triển ở trình độ cao. Tổ
chức kinh tế vào đầu thế kỉ XVI của họ có thể cao hơn tỏ chức kinh tế của người châu Âu đương thời.
1.2.3) Kinh đô của người Aztec
Kinh đô của người Aztec là thành phố Tenochtitlan. Đó là sự kết hợp hai hòn đảo
Tenotitlan và Tlatelolco nhưng chỉ gọi đơn giản với cái tên Tenochtitlan. Kinh đô này
được bắt đầu xây dựng từ năm 1325 trên các ốc đảo giữa hồ Texcoco nhằm tránh sự xâm
nhập, cướp phá của kẻ thù từ đất liền. Thủ đô Mexico ngày nay được xây dựng ngay tại
địa điểm của kinh đô Tecochtitlan ngày xưa. Theo truyền thuyết, người Aztec quyết định
nơi đặt kinh đô của họ là chỗ họ nhìn thấy con phượng hoàng ngậm một con rắn ở mỏ,
đậu vào cây xương rồng mọc trên một tảng đá giữa hồ. Tenochtitlan không phải là đô thị
phát triển một cách ngẫu nhiên mà trái lại, nó được quy hoạch cẩn thận, có trật tự, trên
một khuôn viên hình vuông, giống như quy hoạch xây dựng của người Tây Ban Nha sau
này. Rất nhiều đường phố chính là những dòng kênh mà người ta đi lại bằng thuyền nhỏ.
Tuy nhiên vẫn có hè phố để dành riêng cho người đi bộ. Do đó, từ đất liền, khách có thể
viếng thăm kinh đô bằng ghe thuyền hay men theo các vỉa hè được xây bằng đá. Sự cân
đối hài hòa một cách có quy hoạch khiến cho những kẻ chinh phục nó phải ngỡ ngàng
khâm phục. Đến đầu thế kỉ XVI, dân số của kinh đô khoảng 80.000 người khiến cho
Tenochtitlan trở thành một trong những đô thị đông dân nhất lúc bấy giờ, sánh ngang với
các đô thị nổi tiếng khác ở châu Âu như Paris, Venice hay Milan. Năm 1519, một toán
lính Tây Ban Nha đã đổ bộ lên lãnh thổ của đế chế Aztec, dưới sự chỉ huy của Hernando
Cortez. Khi tìm đến được Tenochtitlan, tất cả họ đều sững sờ trước vẻ tráng lệ và sự giàu
có của thành phố này, còn thổ dân Aztec thì lại tôn thờ họ như những vị thần linh; họ đã
dâng tặng đám người tây Ban Nha vô số vàng bạc trong khi nhà vua Montezuma – vị vua
cuối cùng của đế chế Aztec, tiếp đón họ rất lễ độ để rồi sau đó, ông bị chính những “ vị
khách quý” của mình bắt giam và hãm hại, chấm dứt một thời huy hoàng của Đế chế Aztec.
Ngoài quy mô hoành tráng, “ thành phố Venice của châu Mĩ” này còn thực sự lộng lẫy
đầy ấn tượng. Những kim tự tháp đồ sộ được xây dựng ở mọi phía, kim tự tháp cao nhất
dành để thờ thần Tlaloc và Huitzilopochtli. Cuối cùng là những đền thờ cao vút. Những
nỗ lực và sáng tạo nghệ thuật đã được dành cho những ngôi đền này. Trong thành phố có
rất nhiều đền, nổi bật lên và chế ngự tất cả là khu Đền Chính anwmf ở trung tâm thành
phố. Những công trình kiến trúc này đều có tường bao xung quanh, trên tường có trang
trí hình rắn, hình thần rắn nổi tiếng Coatepantli. 1.2.4) Tôn giáo
Tôn giáo đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống của người Aztec. Nó được
xem là sứ mệnh cứu thế của người Aztec, là đức tin vào số mệnh, điều mà hình như đã
tạo ra cho người Aztec một dấu ấn khác biệt so với những dân tộc ở xung quanh.
Người Aztec tôn thờ những vị thần quan trọng: thần Quetzalcoatl, thần Huitzilopochtli,
thần Tlaloc, thần Mưa… Trong đó, thần Quetzalcoatl là vị thần được tôn thờ từ thời
người Teohihuacan, sau đó được người Ttoltec rồi đến người Aztec thờ phụng như một
trong những vị thần quan trọng nhất của họ. Quetzalcoatl là một biểu hiện của tín ngưỡng
vua – thần, được thể hiện dưới hình dáng khi là một ông già đeo mặt nạ, khi thì giống
một con rắn mình có lông. Hình tượng của vị thần này thường được cư dân bản địa liên
tưởng để lí giải cho những biến cố lịch sử của họ. Sự suy tàn và buộc phải chuyển dịch về
phương Nam của nền văn minh Toltec được lí giải một cách huyền thoại là do sự ra đi
của thần Quetzalcoatl. Về sau, khi quân Tây Ban Nha đổ bộ vào Mexico, người Aztec lại
tưởng rằng thần Quetzalcoatl trở về, do đó từ vua tới dân đã đối xử với những kẻ đi xâm
lược này bằng một thái độ ngưỡng mộ và kính trọng đến mức khó hiểu. Đó là một trong
những lí do khiến cho đế chế Aztec nhanh chóng bị tê liệt trước những kẻ xâm lược đầy mưu mô.
Thần Huitzilopochtli – thần Chiến tranh và thần Mặt Trời, được xem là vị thần quan trọng
nhất trong đời sống tâm linh của người Aztec và cả Đế chế của họ. Niềm tin sâu sắc vào
lời hứa của thần Huitzilopochtli từ lúc lập nghiệp trong quá khứ còn âm u rằng : chính họ
là dân tộc được Chúa trời chọn để trao lời hứa thiêng liêng. Nghĩa là Chúa trời vĩ đại
Huitzilopochtli đến đây để giúp người Aztec trở thành những lãnh chúa, những ông
hoàng thống trị khắp mọi nơi và đó chính là nhiệm vụ của Ngài, vì điều đó mà Ngài đến
đây…Đó chính là cơ sở cho thế gới quan của họ.
Người Aztec đã phải trả giá cho lời hứa về một tương lai xán lạn, vẻ vang bằng vô vàn sự
đau đớn. Sau khi xây dựng được một đế chế huy hoàng, họ vẫn phải tiếp tục chịu đựng
gánh nặng phải gìn giữ Chúa và Mặt Trời trong cuộc sống của mình, nếu không cuộc
sống của họ sẽ bị đe dọa. Mỗi buổi chiều, khi Mặt Trời lặn, nỗi sợ hãi và hoài nghi ghê
gớm trong họ lại trỗi dậy. Họ sợ không thể thắng được kẻ thù trong đêm tối, không thể
chống lại được hổ dữ và biết bao nhiêu nỗi khiếp sợ đang rình rập tấn công họ…Do đó,
họ thấy cần thiết phải duy trì và tăng thêm sức mạnh cho Mặt Trời, đảm bảo cho Ngài
trong việc giúp họ thắng được kẻ thù. Thức ăn duy nhất là Ngài thích là máu của người.
Vì vậy, máu trở nên cần thiết đối với sự tồn vong của thế giới Aztec. Đây chính là nguồn
gốc tục hiến tế, tuy còn mang nét tàn bạo nhưng nó thể hiện sự tinh tế trong đời sống tinh
thần của người Aztec. Để đạt được mục đích ấy, chiến tranh trở thành một nhu cầu cần
thiết, vì máu của những kẻ bại trận là giá trị lớn nhất và hiển nhiên tù binh là những nạn
nhân thích hợp để dâng lên Thần linh. Thế là chiến tranh trở nên cần thiết không chỉ với
nhu cầu kinh tế mà còn là một nhu cầu tôn giáo.
Cùng với thời gian và những cuộc chinh phạt thành công mỗi ngày một lớn hơn, thần
Huitzilopochtli dường như đã hài lòng với những cơn lũ máu từ những tù binh hiến dâng
cho Ngài. Lúc đó, thần Huitzilopochtli rất hùng mạnh, ngôi đền của Ngài thật đồ sộ: ở
phái trên cao linh thiêng. Thần hiện diện trong một bức tượng đồ sộ, mình đeo đầy trang
sức, tay phải cầm con rắn lửa Xiuhcoatl – thứ vũ khí thần thánh đảm bảo sự bách chiến
bách thắng của quân đội Aztec. Thần Huitzilopochtli sinh ra cùng thần rắn và cùng với
thần rắn Người đã tiêu diệt hết kẻ thù của mình.
Tôn giáo không chỉ ảnh hưởng lớn đối với đời sống của người Aztec mà còn chiếm vị trí
vô cùng quan trọng đối với nền Đế chế của họ. Đó là một thể chế quân phiệt thần quyền.
Chính hoàng đế cũng vừa là giáo chủ vừa thống lĩnh quân dội, người có uy quyền tuyệt
đói và là giáo sĩ tối cao của thần Huitlopochtli. Người lính có thể là cánh tay, hay cái đầu
nhưng vị linh mục là linh hồn. Họ mang trong mình thứ vũ khí tối cao: người đại diện
của Chúa Trời trên trần thế. Nhờ thế, vị linh mục Aztec không chỉ đơn thuần là một giáo
sĩ của bộ lạc mà là một giáo chức với hàng loạt cấp bậc cùng bổng lộc được quy định.
Những người có chức sắc ở khu Đền Lớn, đặc biệt là những người phục vụ cho hoạt động
tín ngưỡng của hoàng gia, được hưởng tô tức từ ruộng đất chinh phục được, và đương
nhiên cả những lễ vật của giáo dân. Một quyền lực khác nữa mà các giáo sĩ chi phối là
văn hóa. Vị linh mục có thể nắm giữ tất cả mọi sự hiểu biết của người Aztec: y học, thiên
văn học, phương pháp tính toán lịch, chữ viết, lịch sử, văn chương và cả triết học. Trong
trường học Calmecac, một trường học của quý tộc, các vị linh mục dạy tất cả các môn
học và tất nhiên cả luật pháp, cách cai trị và nghệ thuật quân sự. Điều này khiến chúng ta
nhớ đến nền gióa dục của Tây Âu thời trung cổ, khi mà nhà thờ là trường học, còn các vị
linh mục là những người thầy duy nhất có thể giảng dạy tất cả mọi môn học.