Phân tích Mối quan hệ giữa Cạnh tranh và Độc quyền trong kinh tế thị trường ở Việt Nam | Môn Kinh tế chính trị Mác-Lenin - Đại học Bách Khoa Hà Nội

lOMoAR cPSD| 61557118
Chủ đề của bài thuyết trình là mối quan hệ giữa cạnh tranh
và độc quyền trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay
Thuộc chương 4 cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường
Ở Việt Nam, mô hình kinh tế thị trường (KTTT) theo định
hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN) đã được Đảng ta chính thức
lựa chọn và chỉ đạo tổ chức thực hiện từ Đại hội Đảng lần thứ
VI năm 1986. Cho đến nay, sau 37 năm thực hiện đổi mới đất
nước, mô hình KTTT định hướng XHCN ở Việt Nam cùng với
quy luật cạnh tranh đã phát huy sức mạnh, đưa Việt Nam từ
một đất nước có nền kinh tế tụt hậu, kém phát triển trở thành
một nước có nhiều thành tựu kinh tế nổi bật. Chất lượng cuộc
sống của người dân đã được cải thiện hơn nhiều so với trước
kia, kinh tế cũng ổn định và có nhiều triển vọng. Tuy nhiên, so
với các nước trong khu vực, khả năng cạnh tranh của nền kinh
tế nước ta vẫn còn kém và nhiều hạn chế. Muốn tăng khả năng
cạnh tranh của nền kinh tế, trước hết phải tăng khả năng cạnh
tranh của các doanh nghiệp. Bên cạnh vấn đề phải phát huy
tính cạnh tranh của nền kinh tế, chúng ta cũng phải thực hiện
nhiệm vụ chống độc quyền bởi độc quyền chính là tác nhân
kìm hãm cạnh tranh đồng thời cũng là kìm hãm sự phát triển của nền kinh tế.
Để xây dựng một môi trường cạnh tranh lành mạnh và kiểm
soát độc quyền hiệu quả đang là vấn đề quan trọng được đặt
ra cho Việt Nam. Thực trạng cạnh tranh và độc quyền trong
nền kinh tế thị trường như thế nào? Đó là những vấn đề mà lOMoAR cPSD| 61557118
em sẽ đi sâu vào nghiên cứu trong tiểu luận: “Phân tích mối
quan hệ giữa cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường? Nội dung 1. khái niệm
Kinh tế thị trường
Thị trường là một hiện tượng xã hội và nó được ra đời trong
những điều kiện lịch sử nhất định. Sự xuất hiện của thị trường
gắn liền với sự hình thành, phát triển của hoạt động sản xuất,
lưu thông hàng hoá – tiền tệ của xã hội loài người.
Kinh tế thị trường là nền kinh tế mà ở đó tồn tại nhiều thành
phần kinh tế, nhiều loại hình sở hữu cùng tham gia, cùng vận
động và phát triển trong một cơ chế cạnh tranh bình đẳng và ổn định. Hoặc
Nền kinh tế thị trường là nền kinh tế được vận hành theo cơ
chế thị trường. Đó là nền kinh tế hàng hóa phát triển cao, ở đó
mọi quan hệ sản xuất và trao đổi đều được thông qua thị
trường, chịu sự tác động, điều tiết của các quy luật thị trường
Ban đầu với trình độ sản xuất lạc hậu, sản phẩm làm ra không
đáp ứng đủ cho nhu cầu của con người, nền kinh tế mang tính
tự cung, tự cấp và không cần có thị trường để trao đổi sản
phẩm.Cùng với sự phát triển của xã hội loài người , sản phẩm
làm ra ngày càng nhiều và đã có sự dư thừa. Bên cạnh đó, nhu
cầu của con người rất đa dạng và ngày càng phát triển mà mỗi
người( nhóm người ) chỉ sản xuất ra một hoặc một số sản
phẩm nhất định do đó họ cần trao đổi những sản phẩm mà lOMoAR cPSD| 61557118
mình sản xuất ra để lấy những sản phẩm do người khác sản
xuất nhằm thoả mãn cácnhu cầu của mình. Như vậy, bắt đầu
xuất hiện có sự cạnh tranh và độc quyền. Cạnh tranh(kiến thức chương 2) Theo C.MÁC:
“Cạnh tranh là sự ganh đua giữa những chủ thể kinh tế với
nhau nhằm có được những ưu thế về sản xuất cũng như tiêu
thụ và thông qua đó mà thu được lợi nhuận siêu ngạch”
Trong nền kinh tế hàng hoá, cạnh tranh vừa là môi trường vừa là động lực
Trong sản xuất tư bản chủ nghĩa, tồn tại hai loại hình cạnh
tranh là cạnh tranh trong nội bộ ngành và cạnh tranh giữa các nghành -
Cạnh tranh trong nội bộ ngành là sự cạnh tranh giữa các
chủ thể sản xuất kinh doanh trong cùng một ngành, sản xuất
cùng một loại hàng hóa, nhằm giành ưu thế trong sản xuất để
có ưu thế trong tiêu thụ sản phẩm và thu được lợi nhuận siêu
ngạch. Tại Việt Nam Coca Cola và Pepsi là hai chủ thể sản xuất
kinh doanh cạnh tranh với nhau trong ngành công nghiệp sản
xuất nước giải khát có ga ngoài ra còn có 7-Up, Mirinda,
Twister, Sting, Cola Number One, Cream Soda Number One,
Soda…Theo Hiệp hội Bia – Rượu và Nước giải khát Việt Nam,
tổng doanh thu năm 2010 của PepsiCo và Coca – Cola chiếm
hơn 80% thị trường nước giải khát Việt Nam, với thị phần tương đương nhau. -
Cạnh tranh giữa các ngành là sự cạnh tranh giữa các chủ
thể sản xuất kinh doanh trong các ngành sản xuất khác nhau
nhằm tìm nơi đầu tư có lợi nhất. Biện pháp cạnh tranh chủ yếu
là tự do di chuyển tư bản từ ngành có lợi nhuận thấp sang lOMoAR cPSD| 61557118
ngành có lợi nhuận cao. Kết quả lợi nhuận thu được ở tất cả
các ngành đều xấp xỉ như nhau – lợi nhuận bình quân. Hiện
nay bảo hiểm và ngân hàng là hai ngành đang cạnh tranh với
nhau rất mạnh. Hoặc cạnh tranh giữa các ngành như ngành
may mặc, ngành thiết bị y tế, ngành xây dựng
Quy luật cạnh tranh là quy luật kinh tế điều tiết một cách
khách quan mối quan hệ ganh đua kinh tế giữa các chủ thể
trong sản xuất và trao đổi hàng hoá.
Theo CN Mác – Lê Nin nội dung quy luật cạnh tranh được định
nghĩa như sau : “ Trong nền sản xuất hàng hóa, sự cạnh tranh
giữa những người sản xuất hàng hóa giữa người sản xuất và
người tiêu dùng là một tất yếu khách quan, là yêu cầu thường
xuyên đối với những người sản xuất hàng hóa.”
Quy luật cạnh tranh xuất phát từ bản chất của nền sản xuất
hàng hóa, của quy luật giá trị. Cạnh tranh có thể diễn ra giữa
người sản xuất với người tiêu dùng.
Ví dụ: người sản xuất thì muốn bán được hàng hóa với giá cao,
người tiêu dùng lại muốn mua được hàng hóa với giá rẻ; hoặc
giữa người tiêu dùng với người tiêu dùng để mua được hàng
hóa với giá rẻ hơn, chất lượng hơn; hoặc giữa người sản xuất
với người sản xuất nhằm giành giật những điều kiện thuận lợi
trong sản xuất và tiêu thụ hàng hóa, như điều kiện về vốn, lao
động, nguồn nguyên liệu, thị trường, giành nơi đầu tư có lợi...
để thu được nhiều lợi ích nhất cho mình. Độc quyền
Nghiên cứu chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh, C.mác và
Ph.Ăngghen đã dự báo rằng: tự di cạnh tranh sẽ dẫn đến tích lOMoAR cPSD| 61557118
tụ và tập trung sản xuất, tích tụ và tập trung sản xuất phát triển
đến một mức độ nào đó sẽ dẫn đến độc quyền.
Độc quyền là sự liên minh giữa các doanh nghiệp lớn, nắm
trong tay phần lớn việc sản xuất và tiêu thụ một số loại hàng
hóa, có khả năng định ra giá cả độc quyền, nhằm thu lợi nhuận độc quyền cao.
Đây là một trong những dạng của thất bại thị trường, là trường
hợp cực đoan của thị trường thiếu tính cạnh tranh. Mặc dù,
trên thực tế hầu như không thể tìm được trường hợp đáp ứng
hoàn hảo hai tiêu chuẩn của độc quyền và do đó độc quyền
thuần tuý có thể coi là không tồn tại nhưng những dạng độc
quyền không thuần tuý đều dẫn đến sự phi hiệu quả của lợi ích xã hội
Thị trường độc quyền là thị trường không có sự cạnh tranh do
đó dẫn đến một hệ quả tất yếu là mức giá cao hơn và sản phẩm chất lượng thấp hơn.
2.sự khác nhau và mối quan hệ về cạnh tranh trong trạng
thái độc quyền của nền kinh tế thị trường a) sự khác nhau
Cạnh tranh và độc quyền được coi là hai mặt tồn tại khách
quan và là xu hướng phát triển tất yếu của nền kinh tế thị
trường. Độc quyền được sinh ra chủ yếu từ môi trường cạnh
tranh hoặc là hệ quả tất yếu của quá trình cạnh tranh. Cạnh
tranh và độc quyền là những mặt mâu thuẫn trong một thể thống nhất.. Cụ thể Cạnh tranh Độc quyền Sản xuất phân tác Sản xuất tập trung lOMoAR cPSD| 61557118
Giá cả do thị trường quyết Giá cả độc quyền được doanh định nghiệp áp đặt
Lợi nhuận bình quân trong Lợi nhuân độc quyền cho 1 mọi doanh nghiệp doanh nghiệp
Đe dọa sự tồn tại của doanh Khó phá sản nghiệp
Phát triển tư bản thương Loại bỏ tư bản thương nghiệp nghiệp
b) Mối quan hệ về cạnh tranh trong trạng thái độc quyền
của nền kinh tế thị trường
Cạnh tranh là một trong những quy luật vận động của kinh tế
thị trường. Xét theo góc độ này, cạnh tranh là sự ganh đua, sự
đấu tranh về kinh tế giữa những chủ thể trong sản xuất kinh
doanh nhằm giành giật những điều kiện thuận lợi trong sản
xuất tiêu dùng hàng hóa để thu nhiều lợi ích cho mình nhất.
Kinh tế thị trường càng phát triển thì cạnh tranh trên thị
trường lại càng trở nên gay gắt, quyết liệt hơn
Độc quyền sinh ra từ cạnh tranh tự do, độc quyền đối lập với
cạnh tranh tự do. Nhưng sự xuất hiện của độc quyền không
thủ tiêu được cạnh tranh, trái lại còn làm cho cạnh tranh trở
nên đa dạng, gay gắt và có sức phá hoại to lớn hơn.
Trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản độc quyền, không chỉ tồn tại
sự cạnh tranh giữa những người sản xuất nhỏ, giữa những nhà
tư bản vừa và nhỏ như trong giai đoạn chủ nghĩa tư bản cạnh
tranh tự do, mà còn có thêm các loại cạnh tranh sau: lOMoAR cPSD| 61557118
Một là, cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với các xí nghiệp
ngoài độc quyền. Các tổ chức độc quyền tìm mọi cách chèn ép,
chi phối thôn tính các xí nghiệp ngoài độc quyền bằng nhiều
biện pháp như: độc chiếm nguồn nguyên liệu, nguồn nhân
công, phương tiện vận tải, tín dụng, hạ giá có hệ thống… để đánh bại đối thủ.
Hai là, cạnh tranh giữa các tổ chức độc quyền với nhau. Loại
cạnh tranh này có nhiều hình thức: cạnh tranh giữa các tổ chức
độc quyền trong một ngành, kết thúc bằng một sự thoả hiệp
hoặc bằng sự phá sản của một bên; cạnh tranh giữa các tổ chức
độc quyền khác ngành có liên quan với nhau về nguồn nguyên liệu, kỹ thuật…
Ba là, cạnh tranh trong nội bộ các tổ chức độc quyền. Những
nhà tư bản tham gia các tổ chức độc quyền cũng có thể cạnh
tranh với nhau để giành thị trường tiêu thụ có lợi hoặc giành
tỷ lệ sản xuất cao hơn. Các thành viên trogn các tổ chức độc
quyền cũng có thể cạnh tranh với nhau để chiếm cổ phiếu
khống chế, từ đó chiếm địa vị lãnh đạo và phân chia lợi nhuận có lợi hơn.
Tác động của cạnh tranh
Thứ nhất, về mặt tích cực
- Tạo môi trường vĩ mô và động lực thúc đẩy sự phát triển
nền kinh tế thị trường, từ đó đạt được quy mô sản lượng
và giá trị kinh tế lớn
- Góp phần điều chỉnh nguồn lực giữa các ngành, các lĩnh vực và khu vực kinh tế lOMoAR cPSD| 61557118
- Thúc đẩy sự nghiên cứu, ứng dụng khoa học công nghệ và
phương pháp quản lý hiện đại, từ đó thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển
- Tạo cơ sở cho sự phân phối thu nhập lần đầu
Thứ hai, về mặt tiêu cực
- Tạo nên tình trạng cạn kiệt tài nguyên, ô nhiễm môi trường - Phân hóa xã hội
- Cạnh tranh không lành mạnh, lũng đoạn thị trường, tạo nên sự độc quyền
Tác động của độc quyền Mặt tích cực
-Tạo ra khả năng to lớn trong việc nghiên cứu và khai thác các
hoạt động khoa học – công nghệ, thúc đẩy nền kinh tế phát triển.
-Làm tăng năng suất lao động, nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế Mặt tiêu cực
-Làm xuất hiện cạnh tranh không hoàn hảo gây thiệt hại cho
người tiêu dùng và xã hội.
Tại sao tồn tại hai yếu tố cạnh tranh và độc quyền trong nền kinh tế thị trường ?
Về cạnh tranh : Thị trường là nơi diễn ra các hoạt động mua bán, trao
đổi hàng hoá bao gồm các yếu tố đầu vào và đầu ra của quá trình sản
xuất.Nền kinh tế thị trường là hình thức phát triển cao của nền kinh tế
hàng hoá, mà ở đó mọi yếu tố đầu vào và đầu ra của quá trình sản xuất
đều được qui định bởi thị trường. lOMoAR cPSD| 61557118
Sự trao đổi hàng hoá phát triển rất sớm trong lịch sử loài người, nhưng
chỉ đến khi xuất hiện trao đổi thông qua vật ngang giá là tiền tệ cạnh
tranh mới xuất hiện. Có thể nói, cạnh tranh là một tất yếu của nền kinh
tế thị trường, là áp lực buộc các doanh nghiệp phải tìm giải pháp để
nâng cao năng suất lao động, đưa ra thị trường những sản phẩm có
chất lượng và giá cả hợp lý.
Khi nghiên cứu sâu về nền sản xuất TBCN và cạnh tranh TBCN, C.Mác
đã phát hiện ra quy luật cơ bản của sự cạnh tranh là quy luật điều
chỉnh tỷ suất lợi nhuận, qua đó hình thành nên hệ thống giá cả thị trường.
Quy luật này dựa trên sự chênh lệch giữa giá trị và chi phí sản xuất và
khả năng có thể bán hàng hoá dưới giá trị của nó nhưng vẫn thu được
lợi nhuận. Ngày nay, trong nền kinh tế thị trường, cạnh tranh vẫn là
điều kiện, yếu tố kích thích kinh doanh, thúc đẩy sản xuất và sự phát
triển của xã hội nói chung.
Về độc quyền : Độc quyền có thể bắt nguồn từ cạnh tranh, trong quá
trình cạnh tranh khi các doanh nghiệp làm ăn thua lỗ sẽ bị phá sản
hoặc bị các doanh nghiệp hoạt động hiệu quả hơn thôn tính, nếu tất
cả các doanh nghiệp bị một doanh nghiệp nào đó đánh bại hoặc thâu
tóm thì doanh nghiệp đó đương nhiên sẽ ở thế độc quyền thị trường
về loại mặt hàng đó. Độc quyền là một ví dụ điển hình khi nhắc tới chủ
nghĩa tư bản. Phần lớn mọi người đều tin rằng thị trường sẽ không
hoạt động nếu chỉ có một người duy nhất cung cấp hàng hoá và dịch
vụ vì họ sẽ không có động lực để tự hoàn thiện và đáp ứng tốt nhu cầu
của khách hàng.Độc quyền sẽ kìm hãm sự phát triển của nền kinh tế .
Độc quyền cũng có thể do chính phủ nhượng quyền, với một
số ngành chủ đạo quốc gia, chính phủ sẽ tạo cho doanh nghiệp
đó cơ chế độc quyền khai thác thị trường. Ngoài ra độc quyền
cũng do chế độ bản quyền, sở hữu trí tuệ; điều đó đảm bảo
cho các nhà phát minh được độc quyền các sáng chế của mình, lOMoAR cPSD| 61557118
người khác không được phép tùy ý sử dụng phát minh đó khi
chưa được cho phép. Tóm lại, có rất nhiều lý do khiến độc
quyền luôn luôn tồn tại một cách tất yếu trong nền kinh tế.
Một phần cũng là do độc quyền bắt nguồn từ cạnh tranh mà
cạnh tranh lại tồn tại khách quan tất yếu nên độc quyền cũng
sẽ tồn tại một cách tất yếu
4 . liên hệ tới thị trường ở VIỆT NAM
Nền kinh tế thị trường là nền kinh tế được vận hành theo cơ
chế thị trường. Đó là nền kinh tế hàng hóa phát triển cao, ở đó
mọi quan hệ sản xuất và trao đổi đều được thông qua thị
trường, chịu sự tác động và điều tiết của các quy luật thị
trường. Sự hình thành và phát triển nền kinh tế thị trường là
khách quan trong lịch sử : từ kinh tế tự nhiên, tự túc sang phát
triển kinh tế hàng hóa rồi phát triển thành kinh tế thị trường.
Tại Đại hội IX (năm 2001), Đảng ta chính thức đưa ra khái niệm
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, coi đó là mô
hình tổng quát, là đường lối chiến lược nhất quán của Việt
Nam trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Nó được mô tả
là một nền kinh tế thị trường nhiều thành phần,nhiều hình
thức sở hữu trong đó khu vực kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ
đạo, với mục tiêu dài hạn là xây dựng chủ nghĩa xã hội. Kết quả đạt được
Hiện nay, Việt Nam đang xây dựng nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa. Với nền kinh tế nhiều thành phần
trong sự quản lý của Nhà nước. Bởi vậy, các doanh nghiệp tư
nhân trong thành phần kinh tế tư nhân cũng gia tăng nhanh
chóng về chất lượng và số lượng. Tạo ra nhiều thuận lợi và
thách thức cho các doanh nghiệp ở Việt nam hiện nay. Để gia lOMoAR cPSD| 61557118
tăng được giá trị thặng dư hay lợi nhuận, lợi tức cho doanh
nghiệp thì yêu cầu doanh nghiệp phải mở rộng mô hình sản
xuất kinh doanh, khi mở rộng sản xuất kinh doanh cũng chính
là tích lũy tư bản tăng lên, tăng sức cạnh tranh trên thị trường
của hàng hóa do doanh nghiệp sản xuất ra. Bên cạnh đó, năng
lực cạnh tranh của doanh nghiệp là khả năng tạo dựng, duy trì,
sử dụng và sáng tạo mới các lợi thế, tạo ra năng suất, chất
lượng cao hơn đối thủ cạnh tranh, chiếm lĩnh thị phần lớn, tạo
ra thu nhập cao và phát triển bền vững .Nhà nước cũng đang
có những chính sách chống độc quyền cho nền kinh tế. Vì vậy,
sức cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam ngày càng được cải
thiện và nâng cao. Tuy nhiên vẫn còn nhiều thách thức và hạn
chế trong việc nâng cao sức cạnh tranh và chống độc quyền cho nền kinh tế.
Trong những năm gần đây, mặc dù đã thi hành nhiều biện pháp
giúp nâng cao năng lực cạnh tranh cho doanh nghiệp nhưng
trên thực tế, sức cạnh tranh của phần lớn các loại hàng hóa
sản phẩm của Việt Nam vẫn còn rất kém. Hiện nay việc nhận
thức về cạnh tranh và độc quyền kinh doanh ở nước ta chưa
nhất quán, chưa nhận thấy vai trò quan trọng của nhà nước
trong nền kinh tế nên chưa có quan điểm dứt khoát. Nhà nước
chưa có những quy định cụ thể, những cơ quan chuyên trách
theo dõi giám sát các hành vi liên quan đến cạnh tranh và độc
quyền. Do đó mà thực trạng cạnh tranh và độc quyền ở Việt
Nam còn nhiều bất cập như:
Tình trạng cạnh tranh bất bình đẳng
Hành vi cạnh tranh của các doanh nghiệp lOMoAR cPSD| 61557118
Độc quyền của một số công ty
Những nguyên nhân của hạn chế về cạnh tranh và độc quyền
trong nền kinh tế thị trường nói trên phải kể đến :
Thứ nhất, do thể chế pháp luật của Nhà nước còn chưa được
hoàn thiện, đồng bộ vẫn còn lạc hậu so với sự phát triển của
nền kinh tế thị trường.
Thứ hai, cơ chế quản lý giá những mặt hàng do các doanh
nghiệp độc quyền hoặc có vị trí thống lĩnh thị trường sản xuất
- kinh doanh chưa phát huy được hiệu quả do không gắn trực
tiếp với hình thái thị trường của hàng hóa, dịch vụ .
Thứ ba, do nhận thức của chủ doanh nghiệp về pháp luật cạnh
tranh còn hạn chế . Các chủ doanh nghiệp Việt Nam vẫn còn
rất mơ hồ và không chú trọng vào vấn đề tìm hiểu, áp dụng
pháp luật vào quá trình kinh doanh.
Thậm chí, nhiều nhà quản trị cấp cao lại là người đầu tiên
không có ý thức tôn trọng luật cạnh tranh.