Phân tích những điểm giống và khác nhau của hai
truyện ngắn "Một đám cưới" (Nam Cao) và "Vợ nhặt" (Kim Lân)
Những điểm giống và khác nhau của hai truyện ngắn
"Một đám cưới" (Nam Cao) và "Vợ nhặt" (Kim Lân)
Một đám cưới gồm sáu người lủi thủi đi trong sương lạnh và bóng tối như một gia đình
xẩm lẳng lặng dắt díu nhau đi tìm chỗ ngủ... Một đám cưới vẻn vẹn có hai người bước
trên con đường về xóm ngụ cư tồi tàn, trong cái cảnh tối sầm vì đói khát, giữa không
khí vẩn lên mùi ẩm thối của rác rưởi và mùi gây của xác người... Hai đám cưới tựa như
hai bức tranh minh họa cho cái vụ đói khủng khiếp diễn ra ở miền Bắc nước ta hồi
tháng 3/ 1945. Tuy có những mảng màu sáng tối khác nhau nhưng cả hai đều được vẽ
nên từ chất liệu hiện thực cuộc đời và tinh thần nhân đạo đậm nét. Nam Cao và Kim
Lân đã để lại cho chúng ta hai "đám cưới" thật đặc sắc và cảm động.
Trong cuộc sống, có những sự kiện đặc thù giúp chúng ta nhìn rõ hoàn cảnh xã hội.
Đám cưới là một sự kiện như vậy. Đây là cảnh tượng biểu hiện rất tập trung trạng thái
nhân thế, phong hóa xã hội; là sự kiện vui nhất của một đời người. Ấy vậy mà hai đám
cưới ở đây được miêu tả khác hẳn. Bao trùm lên tất cả là một không khí buồn bã, ảm
đạm và những giọt nước mắt. Đó là nét chung đầu tiên mà người đọc cảm nhận được
qua "Một đám cưới" (Nam Cao) và "Vợ nhặt" (Kim Lân).
Nam Cao viết "Một đám cưới" năm 1944, khi mà cái đói mon men tới gần, len lách vào
từng ngõ nhỏ cuộc đời những người dân lao động, vốn đã cơ cực, triền miên trong bần
cùng khốn khó, nay họ lại lao đao trước vực thẳm của sự đói nghèo. Qua đám cưới của
Dần, một cô bé mới 14, 15 tuổi, tác giả đã tái hiện một cách rất chân thực không khí
của những ngày đói kém. Còn Kim Lân, qua câu chuyện anh cu Tràng "nhặt" được vợ
cũng góp phần làm sinh động hơn vụ đói khủng khiếp ấy. Cả hai tác phẩm đều thuộc
dòng văn học hiện thực, đối tượng mà Nam Cao và Kim Lân miêu tả đều là những
người dân lao động lam lũ trong những làng quê nghèo khó. Điều đó cũng dễ hiểu. Bởi
lẽ nạn đói lan đến đâu thì người khổ nhất, đói nhất vẫn là những người dân ấy. Đặc
biệt, cả hai tác giả đều nhân sự kiện "cưới chạy đói" ở nông thôn thời ấy để phản ánh
hiện thực. Có lẽ chính vì vậy mà giá trị hiện thực, nhân đạo của tác phẩm càng trở nên
sâu sắc. Cả hai tác phẩm đều mang cái không khí ảm đạm, buồn thảm của đói kém
nhưng lại có cái ấm áp của tình yêu thương đùm bọc trong một gia đình nông dân
nghèo, của sự chia sẻ, cảm thông giữa những người khốn khổ trong cơn bĩ cực.
Có ngẫu nhiên chăng khi người khốn khổ trong cơn bĩ cực. Có ngẫu nhiên chăng khi
người chồng của Dần (Một đám cưới) và người vợ của Tràng (Vợ nhặt) đều là những
nhân vật không tên? Phải chăng đó đều là dụng ý nghệ thuật của tác giả. Tuy có nhiều
điểm chung nhưng hai tác phẩm cũng thể hiện những nét khác biệt. Đám cưới của Dần
dẫu sao cũng có vẻ "sang" hơn đám cưới của Tràng. Cô bé ấy được cưới xin cẩn thận.
Còn Tràng, chỉ vài câu bông đùa, mấy bát bánh đúc thế mà tự nhiên có vợ. Truyện
ngắn của Kim Lân hấp dẫn người đọc có lẽ cũng bởi tình huống truyện độc đáo ấy.
Nhưng người đọc đều nhận thấy cả hai kiểu "nên vợ nên chồng" ấy đều toát lên cái
nghèo khó, thảm hại. Đám cưới của Dần, đầy đủ hơn nhưng vẫn phô bày nguyên trạng
một đám cưới chạy đói. "Chú rể xách một chẽ cau chừng một chục quả, bà mẹ khoác
cái áo nâu dài đã bạc ở trên vai.. Dần mặc những áo váy' ngày thường nghĩa là một cái
quần cồng cộc xẫng và đụp những miếng vá thật to, một cái áo cánh nâu bạc phếch vá
cũng vá nhiều chỗ lắm, một bên tay rách quá, đã xé cụt gần đến nách". Còn vợ Tràng
"cắp cái thúng con đầu hơi cúi xuống", cái nón rách tàng nghiêng nghiêng che khuất đi
nửa mặt". Một đám cưới đi trong đêm sương lạnh, một đám cưới về trong chiều tàn u uất, ảm đạm.
Dù là ngòi bút của Nam Cao hay Kim Lân cũng có những đoạn văn ám ảnh về cái đói
lan tràn. "Dưới những gốc đa, góc gạo xù xì bóng người đói dật dờ đi lại lặng lẽ như
những bóng ma. Tiếng quạ trên mấy cây gạo ngoài bãi chợ cứ gào lên từng hồi thê
thiết". Khung cảnh ấy khiến ta không thể không liên tưởng đến ý nghĩ lễ rước dâu của
Tràng đang diễn ra bên cạnh những bóng ma đói vật vờ. Cái đói đang gặm nhấm
những con người ở xóm ngụ cư tồi tàn. Những cuộc đời mỏi mòn đang sống dật dờ
bên lề số phận như một quá trình chết mòn. Họ đợi chờ một cái chết dần dần như ngọn
lửa ăn từ từ vào thân nến. Nam Cao cứ nhẩn nha miêu tả cái đói. "Cuộc sống mỗi ngày
một khó thêm. Gạo kém, thóc cao. Ngô, khoai cũng khó chuốc được mà ăn. Thậm chí
đến hạt muối cũng sinh ra hiếm nốt..". Đằng sau những lời văn tưởng như sắc lạnh ấy
là một tâm hồn tràn ngập lòng thương cảm của tác giả. Bữa cơm cưới của Dần diễn ra
âm thầm, trong một không khí nặng nề, buồn bã. "Ba bố con lặng lẽ ăn. Người cha ăn
vài lượt cơm, rồi buông bát đũa..
Thằng lớn và cơm phùng mồm ra bị nghẹn mấy lần". Bữa cơm của gia đình Tràng diễn
ra còn thảm hại hơn nhiều. "Giữa cái mẹt rách có độc một lùm rau chuối thái rối và đĩa
muối ăn với cháo". Món "chè khoán" của bà cụ Tứ khiến cho cảm giác buồn tủi, cay
đắng trong gia đình tăng thêm "miếng cám đắng chát và nghẹn bứ trong cổ. Bữa cơm
từ đấy không ai nói câu gì, họ cắm đầu ăn cho xong, tránh nhìn mặt nhau. Một nỗi tủi
hờn len vào tâm trí mọi người". Dần đi lấy chồng và có lẽ cô bé hiểu được vì sao phải
làm thế. Tràng có vợ mà vẫn chưa hết ngạc nhiên. Hai bà mẹ trong hai tác phẩm thì
hoàn toàn khác nhau. Mẹ chồng Dần nhanh nhảu, khéo ăn khéo nói, với suy nghĩ phải
khôn ngoan làm sao cho được việc. "Tài ăn nói của người ta, một đời mới có dịp dùng
đến độ vài lần... công việc của bà, mười phần đã xong đến chín phần rồi. Còn một tí
chút nữa mà thôi. Tội gì không ngọt ngào với người ta cho yên ổn cả". Ngược lại, bà cụ
Tứ sau cái giây phút ngỡ ngàng thì tràn ngập tình thương đối với đôi vợ chồng mới. Bà
không mau mồm mau miệng, bà rất kiệm lời nhưng người đọc lại dành cho bà một tình
cảm lớn. Đọc "Một đám cưới", người đọc lại bắt gặp những giọt nước mắt.
Từ hình ảnh Dần "khóc hu hu" khi về thăm nhà, "khóc đến quá nửa đêm" khi biết phải
đi lấy chồng đến khi "khóc nấc lên" lúc phải xa cha. Trong tác phẩm còn có những giọt
nước mắt thổn thức rơi trong lòng người bố. "Vợ nhặt" có xen cả những tiếng cười.
Ngoài dòng nước mắt thương con, tủi phận của bà cụ Tứ, tiếng hờ khóc tỉ tê, câu
chuyện dường như tươi sáng hơn nhờ những tiếng cười. Đó là tiếng "reo cười" của
bọn trẻ con, "cười hềnh hệch" của Tràng, nhưng cũng đủ làm "cái xóm ngụ cư ấy mỗi
chiều lại xôn xao lên được một lúc". Chi tiết này làm chúng ta nhớ đến cái xôn xao của
phố huyện mỗi lần chuyến tàu đêm chạy qua trong truyện ngắn "Hai đứa trẻ" (Thạch
Lam). Tiếng cười "rung rúc" của người dân xóm chợ, tiếng "cười khanh khách" của
Tràng, cái cười "đon đả" của mẹ Tràng...
Tất cả những chi tiết Kim Lân miêu tả tiếng cười trong truyện làm cho không khí của
"Vợ nhặt" đỡ u ám hơn "Một đám cưới". Chính điều này cũng làm cho chủ đề hai tác
phẩm có những nét khác biệt. Đọc "Một đám cưới" của Nam Cao, bên cạnh bức tranh
hiện thực xám xịt là một tấm lòng trong trẻo, hiếu thảo của Dần. Mới 14, 15 tuổi, cô bé
ấy đã quán xuyến, xếp đặt công việc nhà cửa rất chu đáo. Ta như được gặp lại cô bé
Liên đảm đang, chịu khó (Hai đứa trẻ). Không chỉ có thể, qua cách nói chuyện với bố,
ta còn nhận thấy một tâm hồn nhạy cảm, một nếp suy nghĩ "già" hơn tuổi của nó rất
nhiều. Phải chăng cũng như Liên, Dần là một trái cây chín sớm bởi nắng gió cuộc đời.
Yêu thương, hiếu thảo với cha mẹ, Dần đi ở từ năm mười hai. Chi tiết ấy còn gợi lại
cho chúng ta hình ảnh cái Tí (Tắt đèn) lúc bị bán cho nhà Nghị Quế. Cũng vì thương
cha và các em, Dần đi lấy chồng. Dân được Nam,Cao miêu tả khóc nhiều lần, nhưng
có lẽ chỉ một lần Dân khóc cho mình. Ay là khi cô bé "khóc hu hu" đòi ở nhà chịu khổ
chứ không ở cho nhà bà Chánh nữa, khi ấy Dần mới mười hai tuổi. Cho đến tận lúc ta
nghe thấy tiếng nức nở cuối cùng của Dần "Thầy đừng... đi... lên rừng", ta chợt hiểu
thêm tấm lòng của cô bé ấy. Tất cả những lần khóc sau này, cô cũng chỉ nghĩ đến
thương cha, thương em mà thôi. Nam Cao đã khắc họa rất thành công vẻ đẹp tâm hồn
trong sáng, giản dị, đức hi sinh thầm lặng, cao đẹp của cô bé.
"Vợ nhặt" của Kim Lân mang một chủ đề khác. Cũng trên cái nền hiện thực xanh xám,
lởn vởn những bóng ma, giữa bầu không khí tưởng như ngạt thở ấy là một khát vọng
vươn lên sống, khát khao hạnh phúc, vươn lên trên cái chết, cái thảm đạm để mà vui,
mà hy vọng. Ta cũng nhận thấy bầu không khí của chuyện khi chùng khi giãn, xen kẽ
buồn vui. Giữa cái đói đang giằng xé, những người dân xóm chợ vẫn có giây phút
"khuôn mặt hốc hác u tối của họ bỗng dưng rạng rỡ hẳn lên. Có cái gì lạ lùng và tươi
mát thổi vào cuộc sống đói khát, tăm tối ấy của họ". Thì ra họ vẫn còn yêu cuộc đời
lắm. Có yêu cuộc đời họ mới "bàn tán" trước cảnh Tràng đi với cô "vợ nhặt". Họ vẫn
còn quan tâm đến cuộc sống của người khác dù sau tiếng cười vui, hiện thực lại xuất
hiện trong mắt họ "Biết có nuôi nhau sống qua được cái thì này không?" Và họ nín lặng.
Nhưng ta tin vào khát vọng sống của họ biết bao. Trong gia đình Tràng cũng có những
lúc không khí "co giãn" như thế. Sau cái buổi tối kết thúc bằng tiếng hờ khóc ngoài xóm
vào tỉ tê lúc to lúc nhỏ, thì sáng hôm sau Tràng tiếp xúc với bầu không khí khác hẳn.
Trước mắt anh ta là một "cảnh tượng thật đơn giản, bình thường" mà "lại rất thấm thìa
cảm động" để rồi bỗng nhiên nhen nhóm trong Tràng tình cảm yêu thương gắn bó với
gia đình. Giữa cái nạn đói - cái nạn đói mà lịch sử nước ta có lẽ chẳng thể nào quên ấy
- có được những tia sáng của hy vọng và niềm tin vào cuộc đời như vậy thật đáng trân trọng.
Trước cách mạng, Nam Cao chưa có cái nhìn tươi sáng như thế. Kết thúc của câu
truyện "Một đám cưới" để lại cho người đọc những dòng suy nghĩ không dứt, những
câu hỏi xung quanh cái kết mà như mở ấy. Rồi Dần sẽ sống ra sao? Bố Dần có lẽ vẫn
quyết định lên rừng một chuyến? Số phận của những đứa em Dần liệu có sáng sủa lên
không? Kim Lân thì khác. Cái kết của "Vợ nhặt" để lại một niềm tin rằng Tràng rồi cũng
sẽ tham gia vào đoàn người phá kho thóc Nhật. "Trong óc Tràng vẫn thấy đám người
đội và lá cờ đỏ bay phấp phới...". Hình ảnh lá cờ đỏ trong đầu Tràng tựa như một
nguồn sáng tỏa ấm, phá vỡ cái bầu không khí thảm đạm, tưởng như bế tắc của cuộc
sống. Đến một người như Tràng - một người tưởng như chả suy ngẫm gì nhiều - mà
còn có được suy nghĩ như thế thì chắc chắn những người dân xóm chợ cũng ý thức được điều đó.
Cả Nam Cao và Kim Lân đều có chung một kiểu kết cấu truyện. Mở đầu là không gian
của hiện tại và xen giữa hiện tại là các khoảng hồi tưởng về quá khứ rồi kết thúc ở hiện
tại. Điều này rất thường gặp ở những truyện ngắn của Nam Cao. Mặc dù "Một đám
cưới" mở ra lúc trời chưa sáng "còn tối om" hay "Vợ nhặt" bắt đầu vào chập tối "lúc
chạng vạng mặt người" thì hai khoảnh khắc ấy dường như rất gần nhau. Cái thê thảm,
nhợt nhạt của cuộc sống đói quay đói quắt càng được nổi rõ qua màu thời gian nhờ
nhờ, tôi tối ấy. Tuy nhiên, Nam Cao khép câu chuyện lại trong một không gian tối, còn
Kim Lân kết thúc ở khoảng sáng của một ngày mới. Tính về thời gian, hai chuyện diễn
ra trong hai khoảng thời gian gần như bằng nhau. Tuy nhiên chính cách chọn thời điểm
để mở và kết truyện cũng góp phần thể hiện chủ đề của tác phẩm.
Thế là đã có hai đôi "nên vợ nên chồng". Một người vì thương cha, thương em mà lấy
chồng. Một người vì thương thân, vì miếng ăn mà cũng liều nhắm mắt sàng ngang. Cả
hai đám cưới đều là để chạy đói, để duy trì sự sống. Chọn sự kiện này, Nam Cao và
Kim Lân đã phản ánh rất chân thực về cái đói, về cuộc sống khốn khó của những người
dân. Tuy nhiên nếu chỉ xét ở khía cạnh ấy thì thật khập khiễng.
Có lẽ cái cốt yếu chung nhất của hai tác phẩm là cái gốc nhân đạo cao cả và sâu sắc
của các tác giả. Cuộc đời của Dần coi như đã định sẵn nhưng còn lại trong ấn tượng
của người đọc không phải là một đám cưới buồn lặng, sầu tủi. Ấn tượng in đậm nhất
vẫn là tấm lòng hiếu thảo của một cô bé thông minh, chịu khó. Người con gái không tên
kia dẫu có vì miếng ăn mà lấy chồng thì ta cũng không trách thị. Bởi còn lại trong ta
không phải là sự u ám, xác xơ, heo hút, điêu tàn của xóm ngụ cư mà là không khí đầm
ấm, đùm bọc, yêu thương lẫn nhau. Đặc biệt là khát vọng sống mãnh liệt vươn lên
trong mỗi người dân lao động nơi đây. Dù có những nét tương đồng và khác biệt, dù là
cách diễn đạt này hay diễn đạt kia thì Nam Cao và Kim Lân vẫn xuất phát từ một điểm chung: nhân đạo.
Chẳng phải thế sao? Ca ngợi, trân trọng những phẩm chất tốt đẹp ở con người cũng là
nhân đạo. Phản ánh hiện thực cũng bắt nguồn từ nhân đạo. Nói lên khát vọng, mơ ước
cao đẹp của con người là gì nếu không phải từ lòng nhân đạo? Chính vì thế, nhìn từ
góc độ này ta thấy nó giống nhau, nhìn từ góc độ kia ta lại thấy hoàn toàn khác. Cái
chung là từ những cái riêng. Riêng và chung, tương đồng và khác biệt nhiều khi là một.
Cho nên, không đúng và cũng thật khó khăn nếu có ai đó định tìm sự hơn hẳn của tác
phẩm này với tác phẩm kia. Chúng ta cần phải công nhận rằng đó là hai bức tranh rất
độc đáo, đặc sắc và tiêu biểu cho nền văn học hiện thực lúc bấy giờ.
Đọc "Một đám cưới" của Nam Cao và "Vợ nhặt" của Kim Lân tôi chợt nhớ đến một câu
nói của Lỗ Tấn trong tác phẩm Cố hương: "Trên thế giới này vốn làm gì có đường mòn.
Người ta đi mãi thì thành đường thôi...". Quả đúng như thế. Nam Cao và Kim Lân cũng
đều đi trên một con đường mà thôi - con đường được xây nên bằng mối quan hệ hiện
thực và nhân đạo. Chỉ có điều mỗi nhà văn có cách đi riêng của mình và họ đã bước
những bước chân không trùng nhau.