Quan điểm mác về dân tộc - Triết học Mác - Lênin | Trường Đại học Vinh

Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lê Nin về vấn đề dân tộc
1. Các hình thức cộng đồng người trước khi hình thành dân tộc
Hình thức cộng đồng là cách thức tổ chức xã hội của con người trong những thời kỳ
lịch sử xã hội khác nhau .
Lịch sử phát triển xã hội loài người đến nay là lịch sử phát triển từ thấp đến cao: thị
tộc , bộ lạc, bộ tộc và dân tộc
=> Dân tộc là hình thức cộng đồng người cao nhất và phổ biến nhất của xã hội loài người hiện nay . a. Thị tộc
Ăngghen chỉ rõ :” Thị tộc là một thiết chế chung cho tất cả các dân dã man,
cho tận đến khi họ bước vào thời đại văn minh, và thậm chí còn sau hơn nữa.
=> Thị tộc vừa là thiết chế xã hội đầu tiên vừa là hình thức cộng đồng sớm nhất của loài người.
Đặc điểm cơ bản của thị tộc: Các thành viên trong thị tộc đều tiến hành lao
động chung, vai trò của các thành viên phụ thuộc vào vị trí của họ trong nền
sản xuất nguyên thủy . Các thành viên của thị tộc có cùng một tổ tiên và nói
chung một thứ tiếng; có những thói quen tín ngưỡng chung; có một số yếu tố
chung của nền văn hóa nguyên thủy. Mỗi thị tộc có một tên gọi riêng. Về tổ
chức xã hội, thị tộc bầu ra tù trưởng, tộc trưởng, lãnh tụ quân sự để điều hành
công việc chung của thị tộc. Quyền lực của tù trưởng , tộc trưởng , lãnh tụ
quân sự được thực hiện dựa trên cơ sở uy tín, đạo đức cá nhân của họ. Có thể
bị bãi nhiềm nếu không thực hiện được vai trò của mình. Mọi thành viên trong
thị tộc đều bình đẳng về quyền lợi và nghĩa vụ. b. Bộ lạc
Là cộng đồng bao gồm những thị tộc có quan hệ huyết thống hoặc các thị tộc
có quan hệ hôn nhân liên kết với nhau
=> hình thức phát triển của thị tộc, do sự kiên kết của nhiều thị tộc tạo thành.
Ăngghen viết rằng :” một thị tộc đã được coi là một đơn vị cơ sở của xã hội,
thì toàn bộ chế độ thị tộc, bào tộc và bộ lạc đều phát triển từ đơn vị cơ bản ấy
với một sự tất yếu hầu như không thể ngăn cản nổi – bởi vì đó là điều hoàn toàn tự nhiên”
Đặc điểm cơ bản của bộ lạc: Cơ sở kinh tế của bộ lạc là chế độ công hữu về
đất đai và các công cụ sản xuất. Các thành viên trong bộ lạc đều tiến hành lao
động chung, quan hệ giữa các thành viên trong lĩnh vực sản xuất vật chất là
bình đẳng. Mỗi bộ lạc có tên gọi riêng; cấc thành viên nói chung một thứ tiếng;
có những tập quan và tín ngưỡng chung.
Về tổ chức xã hội, đứng đầu bộ lạc là một hội đồng gồm những tù trưởng của
các thị tộc tham gia bộ lạc và có một vị thủ lĩnh tối cao. Mọi vấn đề quan trọng
trong bộ lạc dều được bàn bạc và thông qua trong hội đồng này.
Trong sự phát triển, một bộ lạc có thể được tách ra thành các bộ lạc khác nhau,
hoặc là có sự hợp nhất giữa các bộ lạc thành liên minh các bộ lạc. c. Bộ tộc
Bộ tộc là hình thức cộng đồng người hình thành khi xã hội có sự phân chia
thành giai cấp. Các bộ tộc được hình thành từ sự liên kết của nhiều bộ lạc sống
trên một lãnh thổ nhất định. Bộ tộc là sự liên kết của nhiều bộ lạc không cùng huyết thống.
Bộ tộc hình thành cùng với chế độ chiếm hữu nô lệ; trong những xã hội bỏ qua
chế độ chiếm hữu nô lệ thì bộ tộc hình thành cùng với chế độ phong kiến. Sự
hình thành và phát triển của bộ tộc phức tạp hơn thị tộc và bộ lạc.
Bộ tộc có những nét đặc thù sau: Mỗi bộ tộc cá tên gọi riêng; có lãnh thổ riêng,
mang tính ổn định; có một ngôn ngữ thống nhất. Nhưng vì mối liên hệ cộng
đồng chưa phát triển nên tiếng nói chung đó còn chưa thực sự vững chắc. Bên
cạnh tiếng nói chung , thổ ngữ của các bộ lạc vẫn được sử dụng rộng rãi.
Trong bộ tộc xuất hiện những yếu tố chung về tâm lý, văn hóa.
Về tổ chức xã hội, việc điều hành công việc xã hội thuộc về nhà nước. Nhà
nước là công cụ do giai cấp thống trị tổ chức ra và phục vụ lợi ích của giai cấp đó.
=> Với sự ra đời của bộ tộc , lần đầu tiên trong lịch sử loài người được hình
thành không theo huyết thống mà dựa trên những mối liên hệ kinh tế, lãnh thổ
và văn hóa, mặc dù những mối liên hệ này còn chưa thực sự phát triển.
2. Dân tộc – hình thức cộng đồng người phổ biến hiện nay a. Khái niệm dân tộc
Khái niệm dân tộc được sử dụng theo hai nghĩa:
 Theo nghĩa rộng (nation) dùng để chỉ quốc gia – các quốc gia, dân tộc
trên thế giới như: Việt Nam , Lào , , Anh, Đức , Brazil , Nam Phi ...)
 Theo nghĩa hẹp (ethnie, ethnic group ) dùng để chỉ cộng đồng tộc người
- các dân tộc đa số và thiểu số trong một quốc qia ( Dân tộc Kinh , Tày , Nùng ,Hmong, ... )
Ở đây , Mác – Lênin hay các nhà kinh điển khác nói về dân tộc với nghĩa là quốc gia.
Khái niệm: Dân tộc là cộng đồng người ổn định được hình thành trong lịch sử
trên cơ sở một lãnh thổ thống nhất, một ngôn ngữ thống nhất, một nền kinh tế
thống nhất, một nền văn hóa và tâm lý, tính cách thống nhất, với một nhà nước
và pháp luật thống nhất. b. Đặc trưng dân tộc
 Dân tộc là một cộng đồng người ổn định trên một lãnh thổ thống nhất
Lãnh thổ là sự biểu hiện cụ thể về mặt chủ quyền của một dân tộc trong
quan hệ với các quốc gia dân tộc khác. Lãnh thổ bao gồm chủ quyền cả
về vùng đất, vùng trời, vùng biển và các hải đảo, thềm lục địa... Trong
một quốc gia nhiều dân tộc thì lãnh thổ quốc gia gồm lãnh thổ của tất cả
các dân tộc thuộc quốc gia ấy hợp thành. Chủ quyền quốc gia dân tộc
về lãnh thổ là kết quả lao động kiến tạo của cả một dân tộc trong suốt
quá trình hình thành dân tộc. Nó được thể chế bằng luật pháp quốc gia
và quốc tế. Lãnh thổ là chủ quyền không thể chia cắt, là nơi sinh tồn
phát triển và là nền tảng hình thành nên tổ quốc của mỗi quốc gia dân tộc.
 Dân tộc là một cộng đồng thống nhất về ngôn ngữ
Ngôn ngữ là công cụ quan trọng nhất trong giao tiếp của các dân tộc.
Mỗi dân tộc đều có ngôn ngữ riêng của dân tộc mình, nhưng trong một
quốc gia nhiều dân tộc bao giờ cũng có một ngôn ngữ chung thống
nhất. Ngôn ngữ được chọn làm ngôn ngữ thống nhất thường là sản
phẩm và là kết quả tất yếu của một quá trình phát triển lâu dài về kinh tế
- xã hội của các dân tộc trong một quốc gia. Xã hội càng phát triển,
ngôn ngữ càng phong phú. Một dân tộc có thể sử dụng nhiều loại ngôn
ngữ trong quan hệ và giao tiếp với các quốc gia dân tộc khác, nhưng
tiếng mẹ đẻ - ngôn ngữ chung của một dân tộc, một quốc gia thống nhất
là đặc trưng bản chất và là nhân tố kết nối các dân tộc thành một quốc
gia có chủ quyền. Ngôn ngữ là nền tảng văn hóa, đồng thời là di sản
tinh thần của mỗi dân tộc.
 Dân tộc là một cộng đồng thống nhất về kinh tế
Cộng đồng chung về kinh tế là nhân tố bảo đảm cho sự tồn tại và thống
nhất của mỗi quốc gia dân tộc. C.Mác và Ph.Ăngghen chứng minh rằng,
động lực gắn kết các dân tộc thành một nhà nước, một quốc gia thống
nhất chính là yếu tố kinh tế. Trong mỗi một dân tộc thường tồn tại nhiều
giai cấp, nhiều tầng lớp xã hội có lợi ích riêng khác nhau, thậm chí đối
lập nhau. Mặc dù vậy, trong sự khác biệt ấy vẫn phải có những tương
đồng nhất định về mặt lợi ích. Lịch sử cho thấy, sự tương đồng và phù
hợp về lợi ích càng lớn, tính thống nhất của dân tộc càng cao, sự cách
biệt và đối lập về lợi ích giữa các bộ tộc dân tộc càng cao, nguy cơ tan
rã dân tộc càng lớn. Một quốc gia thống nhất, một dân tộc thống nhất
phải được bảo đảm và phải dựa trên cơ sở cộng đồng chung về kinh tế.
Tính thống nhất, tính tương đồng và ổn định chung về kinh tế luôn luôn
là nhân tố bảo đảm cho sự thống nhất của mỗi quốc gia dân tộc.
 Dân tộc là một cộng đồng bền vững về văn hóa, tâm lý và tính cách
Văn hóa là yếu tố đặc biệt trong sự gắn kết cộng đồng dân tộc thành
một khối thống nhất. Lịch sử phát triển văn hóa của mỗi dân tộc rất
phong phú và đa dạng. Ngay từ thời nguyên thuỷ, mỗi thị tộc, bộ lạc, bộ
tộc... có những điều kiện sinh sống riêng, nên văn hóa cũng có những
sắc thái riêng. Văn hóa của một dân tộc phản ánh khái quát tính đa dạng
chung của các sắc tộc, các cộng đồng dân cư trên cùng một vùng lãnh
thổ. Đặc trưng chung của văn hóa dân tộc là thống nhất trong tính đa
dạng. Nó được chắt lọc trải dài trong suốt lịch sử đấu tranh để sinh tồn
của mỗi dân tộc. Trong quá trình phát triển, các thành viên của dân tộc
thuộc các tầng lớp xã hội khác nhau, một mặt giữ gìn bảo vệ những di
sản văn hóa riêng của mình, mặt khác tham gia vào sự sáng tạo ra
những giá trị văn hóa chung của cả cộng đồng. Xã hội càng phát triển
nhu cầu về văn hóa càng cao. Hơn thế nữa, văn hóa còn là động lực của
sự phát triển, là công cụ bảo vệ độc lập và chủ quyền của mỗi quốc gia.
Đấu tranh bảo vệ chủ quyền dân tộc phải được thể hiện thông qua cuộc
đấu tranh chống lại nguy cơ đồng hóa về văn hóa. Giao lưu văn hóa
giữa các dân tộc vừa là nhu cầu, vừa là động lực không thể thiếu được
của sự phát triển. Thông qua giao lưu về văn hóa, mỗi dân tộc tự nâng
mình lên, tự hoàn thiện mình nhờ học hỏi những tinh hoa văn hóa của
dân tộc khác. Trong xã hội có giai cấp, mỗi giai cấp có những điều kiện
vật chất riêng nên văn hóa cũng không đồng nhất. Mặc dù vậy, các giai
cấp, các lực lượng xã hội ấy vẫn phải chịu sự tác động và chi phối bởi
những yếu tố văn hóa chung của cộng đồng. Mỗi dân tộc còn có tâm lý
lối sống và những nét tính cách riêng. Tâm lý và nét tính cách riêng của
mỗi dân tộc trước hết là sự phản ánh những điều kiện kinh tế, điều kiện
địa lý, dân cư và nét đặc thù văn hóa riêng của dân tộc ấy. Cộng đồng
về lãnh thổ, cộng đồng về kinh tế, cộng đồng về ngôn ngữ, về văn hóa,
tâm lý và tính cách là bốn đặc trưng không thể thiếu của mỗi dân tộc.
Đó chính là những yếu tố có mối quan hệ nội lực mạnh mẽ. Nó vừa kết
dính dân tộc thành một khối vừa tạo ra động lực để liên kết và phát triển
cho mỗi quốc gia dân tộc. Với những đặc trưng trên, dân tộc hình thành
thường gắn liền với quá trình hình thành và phát triển của giai cấp tư
sản và chủ nghĩa tư bản, song cũng có những dân tộc hình thành không
gắn với sự ra đời của chủ nghĩa tư bản. Việt Nam và Triều Tiên là một
ví dụ. Các hình thức cộng đồng chung của dân tộc có vai trò rất to lớn
đối với sự phát triển của con người và xã hội. Dân tộc hình thành đã
thực sự tạo ra động lực cho sự phát triển. Đấu tranh chống lại sự nô dịch
và áp bức dân tộc chính là đấu tranh vì sự phát 165 triển và tiến bộ chung của nhân loại.
 Dân tộc là một cộng đồng người có một nhà nước và pháp luật thống nhất
Ngoài việc có các đặc trưng chung, một dân tộc còn phải có một nhà
nước và pháp luật thống nhất để duy trì sự liên kết và đoàn kết của cộng
đồng. Nhà nước và pháp luật giúp bảo vệ quyền lợi và lợi ích chung của
dân tộc, đồng thời định hướng cho hoạt động của cả cộng đồng theo
một hướng phát triển chung.
Về mặt chính trị, một nhà nước thống nhất là cơ quan quản lý và điều
hành cho toàn bộ dân tộc. Nó bao gồm các tổ chức chính phủ, tư pháp
và quân đội để giữ gìn trật tự, an ninh và hòa bình trong nước và bảo vệ
quốc gia khỏi các mối đe dọa bên ngoài. Một nhà nước thống nhất cũng
đảm bảo rằng tất cả các thành viên của dân tộc đều được đối xử công
bằng và có cơ hội phát triển.
Pháp luật thống nhất đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì trật tự xã
hội và đảm bảo quyền lợi và lợi ích của dân tộc. Nó tạo ra các quy định
và quy tắc về hành vi của các thành viên trong cộng đồng, và cung cấp
cơ chế giải quyết tranh chấp để giải quyết các mâu thuẫn trong cộng đồng.
Tóm lại, sự tồn tại của một nhà nước và pháp luật thống nhất đóng vai
trò quan trọng trong việc duy trì và phát triển của một dân tộc. Nó giúp
đảm bảo sự liên kết và đoàn kết của cộng đồng, đồng thời bảo vệ quyền
lợi và lợi ích chung của dân tộc và định hướng cho hoạt động của cả cộng đồng
c. Quá trình hình thành dân tộc ở Châu Âu và đặc thù sự hình thành dân tộc ở châu Á.
Ở Châu Âu: quá trình hình thành các dân tộc gắn liền với sự hình thành và
phát triển chủ nghĩa tư bản, theo hai phương thức chủ yếu:
+ Phương thức thứ nhất: dân tộc hình thành từ nhiều bộ tộc khác nhau trong cùng một
quốc gia. Đây là quá trình thống nhất về mặt lãnh thổ, thị trường,đồng thời là quá
trình đồng hóa các bộ tộc khác nhau thành một dân tộc duy nhất, một quốc gia dân
tộc độc lập( Đức, Ý, Pháp…)
+ Phương thức thứ hai: Do điều kiện chế độ phong kiến chưa bị thủ tiêu, chủ nghĩa tư
bản phát triển còn yếu, dân tộc được hình thành từ một bộ tộc. Đây là quá trình thống
nhất các lãnh thổ phong kiến thành lập một quốc gia gồm nhiều dân tộc, trong đó mỗi
dân tộc hình thành từ một bộ tộc riêng(Nga, Áo,hunggary…)
Quá trình hình thành và phát triển dân tộc diễn ra hết sức lâu dài, đa dang và
phức tạp ở châu Âu: Sự hình thành và phát triển của dân tộc trải qua các thời
kì chính, gắn liền với các cuộc cách mạng tư sản do giai cấp tư sản lãnh đạo,
gắn liền với phong trào đấu tranh chống chủ nghĩa đế quốc giải phóng dân tộc.
Và thời kì các dân tộc xã hội chủ nghĩa ra đời. Sự hình thành các dân tộc trong
lịch sử trên thế giới còn tùy vào hoàn cảnh lịch sử cụ thể của mỗi quốc gia,
khu vực. Sự hình thành các quốc gia dân tộc ở phương Đông có tính đặc thù
riêng. Thực tiễn lịch sử cho thấy, ở TQ, Ấn độ, Việt nam… dân tộc được hình
thành rất sớm, không gắn với sự ra đời của chủ nghĩa tư bản.
*) Tính đặc thù hình thành dân tộc ở Việt Nam
+ Dân tộc Việt nam được hình thành sớm trong lịch sử, gắn với nhu cầu dựng nước và
giữ nước, quá trình đấu tranh chống ngoại xâm và cải tạo thiên nhiên, bảo vệ nên văn hóa dân tộc
+ Từ hàng ngàn năm trước lãnh thổ Việt nam đã có ngôn ngữ, lãnh thổ, nền kinh tế,
nhà nước, pháp luật,nền văn hóa thống nhất.
+ Quá trình hình thành dân tộc Việt nam bắt đầu từ khi nước Đại Việt giành được độc
lập (cách đây trên 1000 năm) cho đến thời Lý- Trần.
+ Dân tộc việt nam có truyền thống cổ kết cộng đồng.