UBND THANH PHÔ HAI PHÒNG TRÜÒNG DAI HOC HAI PHÒNG BAO CAO TONG KÉT
TÀI NGHIÊN cÜ'U KHOA HOC cÜA SINH VIÊN
THAM GIA 1101 NGHI SINH VIÊN NCKH NAM HOC 2022-2023
TRUYÊN THUYÉT vÈ cÂc NCr THAN NAM
Thuôc Tiêu ban: Khoa hoc xà hôi và Nhân vàn
lidi Phòng, thüng 5 nàm 2023
KHOA NGC vÄN- KHOA HOC xÄ HOI BÅo cÅo TONG KÉT
DÉ TAI NGHIÉN CCU KHOA HOC cÜA SINH VIÉN THAM GIA HOI NGHI SINH NCKH NAM HOC 2022-2023
TRUYÉN THUYÉT TiN NGUONG THO NCr THAN cÜA NGUÖI VIET
Thuöc Tiéu ban: Khoa hoc xä höi vå Nhån vän
Sinh vién thuc hién: Nguyen Thi Lan Anh, Vü Quynh Chi, Nguyen Thi Thanh Huyén, Vü Thi Höng Trang. Nam, Nü: Nü Dån töc: Kinh
L6p: DHSPNV.K21 Khoa: Ngü Vän & Khoa hoc xä höi Näm thü: 3 Sö näm dåo tao: 4 Ngånh hoc: DHSP Ngü Vän
Nguöi hu6ng dän: TS Doån Thi Ngoc Anh MUC LUC MO DAU
1. Töng quan tinh hinh nghién cü'u 2. L! do Iva chon de tåi 3. Muc tiéu dé tåi 4. Phuong phåp nghién cfru 4.1. Phuwngphåp thöng ké, phån logi
4.2. Phuwngphåp phån tich, tong hep 4.3. Phuwngphåp lién ngånh
5. Döi tuqng vå ph'*m vi nghién cfru 5.1. Döi tweng nghién Cli'L1 5.2. Phgm vi nghién ciu 6. D6ng g6p cüa dé tåi 7. Cåu tric cüa dé tii NOI DUNG
CHUONG 1: CO SO Li THUYET cÜA DÉ
1.1. Khåi quåt vé truyén thuyét din gian ViQt Nam 1.1.1. ThuQt ngü', khåi ni?m truyén thuyét 1.1.2. trusng cüa truyén thuyét 1.2. Khåi quåt vé nü thån 1.2.1. Khåi niém nie thin 1.2.2. Phan loai nü' thin 13
1.3. MOi quan h? giüa truyén thuyét, nghi 16 vi 16 hoi 15 Tiéu két chucng 1 • 16
CHUONG 2: HÉ THONG TRUYÉN THUYÉT cÅc Nir THAN VIET 17
2.1. Th6ng ké truyén thuyét nü thin Viet Nam 17 2.1.1. Pham vi khåo såt 17
2.1.2. SD luvng truyén thuyét 17
2.2. NQi dung cüa truyén thuyét nü' thån Viét Nam 20
2.2.1. Ca ngpi vé dep toån di?n cüa nhån vat 20
2.2.2. Ca nggi quyén näng, sic mgnh, båo v? con nguüi, qué huwng, dat nwåc 23
2.2.3. Ca ng@i công lao lao dông và sing tgo, xây dvng nên vin hoa
2.2.4. SU' tôn vinh, thòphgng nhân vêt cüa tic gid dân gian.. ... ...32
2.3. Nghê thuât cüa truyên thuyêt cic nü thân Viêt Nam.. . .35 2.3.1. Kêt câu. .35 2.3.2. Motif
2.3 . 2.1. Motif sv' ra dbi thân k}
2.3.2.2. Motif tài ning và tu&ng nuo khâc thubng .44 2 3. .2.3. Motif công
cüa nguòi anh hùng lao dông và sing t40 vin hoa 2 3. . 2.4. Motif két duyên k} ngO .49 2.3.2.5. Motif chien công than kì ...51 2 3. .2.6. Motif hÔa thân .. .. 54
2 3. . 2.7. Motif hiên linh âm phù . .58 23.. 3. Nhân vât ......62 Tiêu két churŒng 2• .64 CHÜONG 3: TiN
NGCONG THO NÜ THÀN TRONG KHÔNG GIAN vÂN HOA cÜA NGÜÒI VIÊT ...66
3.1. Dic diêm cüa tin ngu'ô'ng thè nü' thân .66
3. I.I. Dic diêm vê nguôn gôc cia tin nguüng thò' 1117' thân .. ...66
3.1.2. Dic diêm vê bdn chât cia tin nguüng thè ni thân .69
3.2. Tvc thè nü' thân cüa ngu'ò'i Viêt .. ..71 3.2.1. Di tich, dia diêm thè cing cüa ni' thân . ... ..71 3.2.2. Nghi lâ thò' cing lift' thân .77 3.2.3. Gié tri vin héa cia tuc thò' ni thân ....79
3.2. Môi quan hê giüa truyên thuyêt cic nü' thân Viêt Nam Véi không gian vin hÔa lé hôi .. .... 81 Tiêu kêt chucng 3 0 . .85 KÉT LUÂN 86 TAI LIÊU THAM KHAO . ... ....87 ii i DANH MUC cÅc BANG BIÉU Tén bång Trang
Bång 2. I : Bång sö luqng truyén thuyét vé cåc nü thån Viet Nam 13
Bång 2.2: Bång thöng ké két cåu cåc truyen truyén thuyét nü thån Viet Nam 36
Bång 2.3: Bång thöng ké cåc truyén thuyét sü' dung motif sv ra dbi thån Icy 42
Bång 2.4: Bång thöng ké motif tåi näng vå tu6ng moo khåc thuöng trong truyén 47 thuyét vé nü thån
Bång 2.5: Bång thöng ké cåc truyén thuyét sir dung motif cong trqng ngubi 49
anh hüng lao döng vå sång too vän hoå
Bång 2.6: Bång thöng ké cåc truyén thuyét sir dung motif két duyén Icy ngö 52
Bång 2.7: Bång thöng ké cåc truyén thuyét sü' dung motif chién cong thån ki 55
Bång 2.8: Bång thöng ké cåc truyén thuyét sü' dung motif h6a thån 59
Bång 2.9: Bång thöng ké cåc truyén thuyét sü' dung motif hinh thånh sv vat hién 63 tuqng
Bång 2.10: Bång thöng ké cåc truyén thuyét sir dung motif hién linh åm phü 64
Cåc em scra loi ten cåc bång tü' 2.5 dén 2.10 nhu bång 2.4 cö dä scra nhé. scra cå trong phån chinh vän nüa nhé
Bö sung thém bång 3.1 bång di tfch dia diém thö nü thån nhé DANH MUC VIÉT TAT STT Chü' viét tät Doc 1 PGS Ph6 giåo su 2 TS Tién si 3 NXB Nhå xuåt bån 4 KHXH Khoa hoc xä höi 5 SGK Såch giåo khoa 1 MO ĐÂU
1. Tông quan tinh hinh nghiôn cń'u
Đô có duqc mÔt câi nhin sâu săc vâ toân diÔn vô dô tâi nghiôn cń'u ” Truyën thuyët
vâ tin ngltông thô m?' thân cia ngu'ôi Viët”, chńng tôi dă tim vâ khâo sât tîr nhiôu nguôn tu liôu khâc nhau:
Trong dó cuôn sâch ”Tông tâp văn hoc dân gian ngtťôi Viët” do tâc giâ Kiču Thu
Hoach chC1 biôn cńa Viôn Khoa hoc xă hôi Viôt Nam xuât bân năm 2004, lâ môt bô săch
có giâ tri lón vô măt văn hóa vâ văn hQC, dă bao quât tuong dôi dây dll kho tâng văn hoc
dân gian ViÔt Nam. Trong dó tâp 4 vâ tâp 5 cńa bÔ sâch nây tăc giâ dă biôn soąn phân
truyôn thuyôt Vięt Nam tîr thôi Hîłng Vuong dôn thôi Nguyôn mÔt câch khoa hQC theo
ttng giai doąn vâ thôi ki lich sir.
Đă có rât nhiôu công trinh nghiôn cfru, suru tâm, ghi chćp vô câc vi nfr thân. Cuôn
sâch dâu tiôn phâi kô dôn dó lâ cuôn ” Truyën cóc nčť thân Viët Nam” cua nhóm tâc giâ Đô
Thi Hâo vâ Mai Thi Ngęc Chńc. Bôn cąnh dó trong cuôn ” Thân nčt vâ Liët ni Viët Nam”
cua tăc giâ Mai Ngęc Chńc biôn soąn, căng có rât nhiôu câu chuyęn vô căc nă' thân Vięt
Nam. Đông thôi căng phâi kô dôn cuôn ” Truyën thuyët Viët Nam” cua nhóm tâc giâ Vđ
Ngęc Khânh biôn soąn có rât nhiôu câc truyôn thuyôt vô ni' thân, mâu thân vâ thânh mâu
dă duqc câc tâc giâ dây công suu tâm.
Nhfrng bâi viôt nghiôn cfru vô tin nguông thô nt thân phâi kô dôn lâ ”Công trînh
nghiën cńu Đqo Mâu & Viët Nam ” (1996) gôm 2 tâp do tâc giâ Ngô Đfrc Thinh chC1 biôn
kôt hqp cîłng vói câc tâc giâ khâc dă tâp hqp nhiôu bâi viôt cńa nhiôu tâc giâ nghiôn cń'u
vô nguôn gôc, câc câch thfrc thô hiÔn vâ môi quan hÔ cńa Đąo Mâu vói nhtng yôu tô văn
hóa khâc nhu: truyôn thuyôt, thân tich, dięn thô, nghi IČ vâ lô hÔi vô Thânh Mâu; ” Tin
ngttông thô nčt thân trong hë thông tin ngu'ông dân gian Viët Nam ” cua PGS. TS Đô Lan
Hiôn nghiôn ctu vô 19 do khiôn yôu tô nt ”1ôn ngôi” trong hÔ thông văn hóa tâm linh cua
nguôi Vięt vâ vai trô cńa tin nguông thô nfr thân trong dôi sông xă hÔi; ”Đqo mâu Viët
Nam (TD thô nF” thân, Mâu thân đën Mâu Tam phi, TĽtphi1) ” cńa tâc giâ Ngô Đfrc Thinh
viôt vô nhfrng co' so xă hÔi vâ lich sir dă tąo diôu kięn Cho sv tôn tąi mÔt căch mąnh më
vâ dai dăng căc tuc thô cńng nfr thân vói thô mâu thân vâ mâu Tam Phil, Tt Phil, xem xćt
nhfrng tuong dông vâ khâc biÔt gita thô nt thân vói thô mâu thân vâ Mâu Tam Phil, Tir phü,
cüng nhu viéc thb Måu trong böi cånh Chung cüa tin nguöng dån dä lång qué Viet Nam.
Bén conh d6, mot sö luan vän thqc si nhu: Truyén thuyét vé nü' thån vå Thånh Måu b' 2
Hå Nam (Trån Thi Böng); Luan vän thoc si: Khåo såt truyén thuyét dån gian Bäc Giang
(Phqm Thi Xuyen); Luan vän thoc si: Truyén thuyét vå lé höi vé nil' thån Håi Phöng (Lé
Thi Håi Thanh); Luan vän thqc si: Truyén thuyét nÜc thän, Mäu thån vå Thånh Mäu trong
khöng gian vän höa Höa Binh vå Thanh Höa (Nguyen Thi Thanh); Luan vän thoc si: Tin
ngwöng thå nit' thån vüng ven söng Hwang Hué (Duong Håi Vån);... lå gqi y dé chüng töi
nghién cüu dé tåi Truyén thuyét vå tin ngwöng thå nit thån cüa ngwåi Viet.
Ngoåi ra con co råt nhiéu nhüng cöng trinh nghién cüu khåc nhu cuön: Vän höa thå
nic thän - Mäu Viet Nam vå Chåu A bån säc vå giå tri (Trung tam nghién cutu vå båo ton
vän h6a tin nguöng Viet Nam, SO vän h6a, thé thao vå du lich Nam Dinh) v6i nhüng båi
tham luan nhu Nic thån vå tuc thå nü' thån å Håi Phöng (Ngö Däng Lqi); Tin ngwöng thå
nit' thån Döng Nai (Nguyen Thi Nguyet); I-I? thån nit' Viet: Nhin tic göc dö trwng vüng
mién (Nguyen 1--1üu Thöng); Bån säc vå giå tri vän höa thå nit' thän å Täy Nam Bö
(GS.TSKH. Tran Ngoc Thém, Ths. Ngo Thanh An, Ths. Nguyen Thi Häng)•, thö nit' thän
vå mau thån å Thåi Binh (Dinh Däng Tuy)...
Dua trén nhüng cong trinh nghién ctu vå nhüng båi viét cüa cåc tåc giå chüng töi dä
nhan thåy duqc tam quan trong vå cüng nhu lå sv quan tåm cüa cåc nhå khoa hoc döi v6i
cåc van dé vé truyén thuyét cåc nü thån. Tuy nhién, vån dé må dé tåi nghién cutu nåy dät ra
lå rat m6i, mot van dé chua duqc nghién cüu nhiéu. Cåc cong trinh trén chi nghién cü'u tüng
nü thån riéng lé hoäc nghién cüu nü thån theo tirng vüng vän hoå må chua c6 cong trinh
nåo nghién cc'ru mot cåch tong hop vé truyén thuyét nü thån Viet Nam. Trén co so ké thira
thånh quå nghién ctu cüa nhüng thé he di tru6c, chüng töi manh don lua chon dé tåi "Truyén
thuyét vå tin ngwöng thå nic thån cüa ngwöi Viet " dé phån tfch vå chi ra nhüng däc trung
nhåt vé he thöng truyén thuyét nü thån Viet Nam. Dåy lå mot viéc låm hét stc thiét thvc vå
co y nghia. V6i nghién ctu khoa hoc nåy, chüng töi mong duqc d6ng g6p mot phån nhö bé
våo cong viéc nghién cüu vän hoc n6i Chung, vå vän hoc dån gian Viet Nam n6i riéng. 2. LY do Iva chQn dê tài
Thòi gian không ngùng qua di, xà h0i ngày càng phât triên trong giao thoa h0i nhâp,
tiêp thu câc thành tuu vàn hoâ cüa câc nur6c trên thê gi6i tuy nhiên câc tâc phâm dân gian
vân tôn tai bên bi nhu dòng sông chày mài dên vô tan. Cât lên tù cu0c sông và phât triên
qua bao thàng trâm lich sù, vân hoc dân gian vân luôn là mot bê phân quan trQng trong nên
vân hoc nur6c nhà; trong dé phâi kê dên truyên thuyêt. Truyên thuyêt v6i cii Côt lôi là sur
thurc lich st, no gàn bé chat chë v6i lich sir durng nur6c và giù nu6c cüa dân toc; v6i nhùng
dia danh thàng cành nôi tiêng; v6i nên vàn hoâ nghìn dòi. 3
Viêt Nam là mot dât nu6c thu0c nên vàn minh nông nghiêp lûa ntréc nên sur dàm dang,
khéo Iéo cüa ngtròi plu nù luôn là diêu duqc dê cao. Trong kho tàng câc câu chuyên truyên
thuyêt cüa dân toc ta, ban dâu con nguòi coi tur nhiên là nhùng nguòi me: Me Dât, Me Ntr6c,
Me Lûa, Me Mua....Nhüng câu truyên vê me Nü Oa sâng tao ra dât tròi, me Âu Co sinh ra
con châu Viêt Nam hay truyên vê câc bà me dàp nûi, dào sông, bio v? bò còi.. .tât cà dêu dà
khàng dinh vai trò quan trQng cüa nguòi plu nù. Cho dù Cé giai dom vi thê cüa hQ bi vòng
ctrong toa và luât IQ hà khâc cüa xà h0i phong kiên trong nam khinh nù, ha thâp và coi
thuòng thì trên thurc tê ho vân là nhùng ngtròi luôn miêt mài, kiên trì giù lira cho môi gia
dình, dòng toc - nhùng yêu tô hat nhân cüa xà hOi. Chinh vì thê mà câc cv ta xtra khi chiêt
tur dà luân ràng, chù "an" gôm bê "miên" - mâi nhà ( * ) và chù "nù" (É)hop thành, tfrc dtr6i
mâi nhà nêu co nguòi Phu nù thì gia dình së di an vui. Và cüng chinh vì vây mà ngtròi Viêt
m6i Cé quan niêm ra "phûc dtc tai mâu".
Trài qua quâ trình hình thành, phât triên và sur bôi dàp vê vân h6a, tin nguòng tâm
linh, dân tôc ta dà hình thành nên tuc thò nù thân, mâu thân và thânh mâu. Câc vi thân này
Cé thê là nhüng nù thân tur nhiên hay nhùng nguòi me, nhüng nguòi plu nù Cé thurc trong
lich sir dà anh düng chiên dâu vì d0c lâp tur do cüa tô quôc, nhùng nguòi Cé công lao xây
durng cu0c sông cong dông.. dtrqc nhân dân ghi nhé và tôn phong, thò phung. Nhò vây mà
ho dà sông mài trong tâm thi'rc cüa ngtròi dân Viêt Nam và luôn luôn trtròng tôn cùng lich
scr dân toc. Cho dên nay, hè thông câc nù thân, mâu thân và thânh mâu 6' nu6c ta durqc thò
phung ngày càng nhiêu, tiêu biêu là: Thânh Mâu Liêu Hanh, Thânh Mâu Thoài, Thânh Thtrqng Ngàn...
Quan diôm coi tręng vai trô, vi tri cła nguôi phu nt trong xă hÔi lâu dân tiôp biôn vói
căc yôu tô văn hóa khâc tró thânh mÔt hinh thfrc tin ngučng trong nhân gian: tin nguông
thô nt thân vâ mâu thân. O khăp moi noi trôn moi miôn tô quôc không noi dâu lâ không có
dôn chia, miôu phń thô cńng vâ ghi nhó công lao cła nguôi phy nt, trong sô dó có câ nhfrng
tiôu thu dâi câc, nhtng vi phu nhân danh gia thô tÔc cho dôn câ nhđrng thôn nčr có gôc binh
dân. Tu duy tôn kinh nhfrng nt nhân dôn hâu, hiôn tir vâ có công trąng to lón vói quô huong
bân quăn, vói dân tÔc kôt hvp vói tin nguông thân linh bân dia, Đąo giâo, Phât giâo dă hinh
thânh nôn tin nguông thô mâu dăc săc trong văn hóa dân gian Vięt Nam mâ tren thô giói ił
noi có duqc. Giń tri cła tin nguông thô mâu, thô nă' thân vâ nhfrng câu chuyęn truyôn thuyôt
vô câc nâng chinh lâ câi tâm huóng thięn, thô hięn dąo li
”Uông mróc nhó nguôn ", giăo duc con nguôi biôt ăn ó, dôi nhân xCr thô, thânh tâm thô
phung ông bâ tô tiôn, cao hon nđra dó lâ biôt on nhfrng nguôi có công vói nhân dân vâ dât 4
nuóc, biôt on nhfrng nguôi mę dă dem dôn cho con nguôi sv sông. Đă có nhiôu bâi bâo,
công trinh nghiôn cłu viôt vô câc giń tri cła tin nguông thô nt thân căng nhu tin nguông thô
thânh mâu tuy nhiôn chńng tôi thây răng chua có bâi viôt căng nhu dô tâi nâo di sâu nghiôn
cłu truyôn thuyôt vô căc nt thân vâ tin nguông thô phung hQ. Vi vây nghiôn cłu vô truyôn
thuyôt vâ tin nguông thô nă' thân cła nguôi Vięt lâ mÔt dô tâi hay vâ cân thiôt, gińp chńng
ta có đuqc căi nhin khâi quăt vâ sâu săc hon vô giń tri văn hoâ, tinh thân cła truyôn thuyôt
nt thân căng nhu tin nguông thô nt thân trong quă trinh hoân thięn tâm hôn con nguôi Vięt Nam.
Lâ mÔt nguôi con cua dât nuóc ViÔt Nam, chńng tôi vô cîłng tv hâo vô diôu dó vâ
mong muôn thông qua dô tâi nây dóng góp phân nâo vâo viÔc bâo tôn, phât huy giń tri văn
hoâ dân gian truyôn thông cua quô huong nói riông vâ dân tÔc nói chung. Đó căng lâ co
hÔi dô chńng tôi trau dôi thôm kiôn thirc vô văn hoă, văn hoc, dông thôi tng dung nhfrng
kiôn thfrc dă hQC vâo thvc tiôn nghiôn cłu mÔt vân dô cu thô. Tren co só nhtrng 19 do tren,
chńng tôi chęn dô tâi "Truyën thuyët vâ tin ngu'ông thô niť thân cia ngu'ôi Viët ” lâm dô tâi
nghiôn cłu khoa hoc cdła minh. 3. Muc tiôu dô ťăi
Tim hiôu sv phong phń da dąng cła truyôn thuyôt vâ tin nguông thô nă' thân cła nguôi ViÔt.
Bur6c dâu khào sât truyên Cô dân gian vê nù thân dê tiên hành khai thâc và tìm hiêu
nhùng phtrong diên khâc nhau trong hình turqng nù thân 6' Viêt Nam và tin nguòng thò cûng câc nù thân.
Nghiên cfru truyên thuyêt và tin nguòng thò nù thân cüa nguòi Viêt giûp chûng ta co
mot câi nhìn sâu sàc và toàn diên truyên thông vàn héa tôt dep cüa con nguòi noi dây, d4c biêt là nguòi plu nù. 4. Phuong phâp nghiên cfru
Trur6c dôi ttrqng và phom vi nghiên cfru, nhàm dat durqc nhùng muc dich dà dê ra,
chûng tôi së âp dung mot sô phtrong phâp nghiên ctu chü yêu sau:
4.1. PhuTngphdp thông kê, phân logi
Trong quâ trình thurc hiên dê tài chûng tôi thurc hiên phtrong phâp thông kê, phân
looi nhàm muc dich khào sât truyên thuyêt và tin ngtròng thò nù thân cüa ngtròi Viêt.
4.2. PhuTngphdp phân tich, tông 1117p
Chûng tôi Sü dung phtrong phâp phân tich, tông hqp dê tiêp can dôi tuqng nghiên cfru
mot câch cv thê, chi tiêt, phân tich truyên thuyêt câc nù thân dtr6i géc d0 trung thê looi. Tù 5
nhùng phân tich cv thê së khâi quât, dânh giâ mot câch tông hqp nhùng giâ tri vàn hoc, vàn
h6a mà truyên thuyêt vê câc nù thân mang lai. 4.3. PhuTngphüp liên ngành
Truyên thuyêt là mot thê looi Cé trung nguyên hqp thù trong câc looi hình vàn hoc
dân gian v6i môi quan hè chë v6i lich sù, dân toc hoc, vàn héa hoc, vàn hQC dân gian...
Tim hiêu truyên thuyêt câc nir thân và nhùng yêu tô liên quan dên tin ngtròng, tuc thò chûng
tôi sir dung hu6ng tiêp can liên ngành (dân toc hoc, vân h6a hoc, tôn giâo hoc, khoa hoc vê
lich sù, dia Ij v.v. . . ) dê Ij giài mot hiên turqng dOc dâo trong vàn hoc, vàn héa dân gian nguòi Viêt.
5. Dôi turng và ph4m vi nghiên cü•u
5.1. Dôi tuvng nghiên cü'll
Dôi tuqng nghiên cûu cüa dê tài là "Truyên thuyêt và tin nguòng thò nù thân cùa
ngu'òi Viêt" (câc truyên thuyêt kê vê cuOc dòi, công lao cüa và tin ngtròng thò câc nù thân)
Tîr vięc xâc dinh nhčrng văn bân lâ truyôn thuyôt dân gian vô căc nă thân, chńng
tôi tim hiôu nhfrng dăc săc vô nÔi dung vâ nghę thuât, qua dó có câi nhin tông quan vô
truyôn thuyôt vâ tin nguông thô nă thân cua nguôi ViÔt. 5.2. Phgm vi nghiân cń'll
Phąm vi tu lięu: Căc truyôn thuyôt vô nă thân dă duqc suu tâm trong cuôn ”Truyën
cóc mi' thân Viët Nam ” cua nhóm tăc giâ Đô Thi Hâo, Mai Thi Ngoc Chńc
Phąm vi nghiôn ctu: Truyôn thuyôt vâ tin nguông thb nă thân cua nguôi ViÔt duói
góc dÔ thô loąi (phân tich nÔi dung vâ nghę thuât, tim hiôu kôt câu, môtip truyôn thuyôt
vô căc nă thân) vâ môi quan hÔ vói tin nguông, văn hóa dân gian. 6. Đóng góp cia dô tăi
Thvc hięn dô tăi nây, chńng tôi dă tâp trung tim hiôu, khâo săt vâ tâp hqp truyôn thuyôt
dăc biÔt chń 9 vâ lăm nôi bât căc yôu tô văn hQC dân gian dia phuong, dăc trung ving miôn.
Nghiôn cńu dô tăi nây, chńng tôi dă giâi quyôt duqc nhtrng vân dô sau:
Đây lâ công trinh nghiôn cń'u vô truyôn thuyôt vâ tin nguông thô nă' thân cua nguôi
Vięt mÔt câch tuong dôi hoân thięn. Đô tăi dua ra mÔt câi nhin phân tich, hę thông vô vân
dô nghiôn ctu tren căc phuong diÔn: khâo sât tu liÔu, nguôn gôc hinh thânh, dăc trung,
chfrc năng, quan nięm nghę thuât, phuong thfrc phân ânh dăc bięt vô thô giói, con nguôi, 9
nghîa tâm linh, dôi sông văn hóa tin nguông côn nhiôu bi ân trong dân gian.
Đô tăi dua ra duqc nhfrng dănh giâ, nhân xćt vô giâ tri nÔi dung vâ nghę thuât cua
chuôi truyôn thuyôt vâ tin nguông thô nă' thân cua nguôi Vięt duói góc dÔ cua khoa nghiôn 6
cfru văn hec dân gian. Đô tăi góp phân tăi dung diČn biôn lu'u truyôn cua truyôn thuyôt vô
căc nă' thân, thông qua viÔc tim hiôu môi quan hę qua ląi gita truyôn thuyôt dân gian vâ
tuc thô nă thân; truyôn thuyôt dân gian vâ căc di tich vât thô. 7. Câu tróc cia dâ tăi
Ngoâi phân mó dâu, kôt luân, tăi liÔu tham khâo, phân nÔi dung chinh bao gôm:
Chuang l: Co só li thuyôt cua dô tăi
Chuang 2: HÔ thông truyôn thuyôt căc nă thân cua nguôi ViÔt
Chuang 3: Tin nguông thô nă' thân trong không gian văn hóa Vięt NOI DUNG
CHÜONG 1: CO SÖ Li THUYÉT cÜA DE TAI
1.1. Khåi quåt Vé truyén thuyét dån gian ViQt Nam
1.1.1. ThuQt ngü', khåi ni?m truyén thuyét
"Thuat ngü legend (truyén thuyét)" bät nguön tir tiéng Latinh legere - nghia lå dQC.
Ban dåu, thuat ngü nåy xuåt hien ö Chåu Äu dé chi tén goi cüa mot doqn tåi liéu doc dé chi
möt cuön såch Chira dung nhüng li giåi Vé cuöc döi cåc vi Thånh duqc säp xép theo trat tu
cüa lich Thién chüa vå duqc dQC, düng trong nhüng ngåy lö hay nghi thüc thiéng liéng.
Song dén cuöi thöi ki trung ö Chåu Au, Chü truyén thuyét c6 nghia lå nhüng cåu chuyen c6 thvc hay dä duqc hu cåu.
CO rät nhiéu quan niém, dinh nghia Vé truyén thuyét.
Trong giåo trinh "Vän hec dän gian " cüa Trubng Dai hoc Su Pham Hå Nöi do NXB
Giåo duc xuåt bån näm 1970, chuong truyén thuyét do Dö Binh Tri chåp büt. Öng dä dua
ra dinh nghia: "Truyén thuyét lå nhüng truyen Cö dinh liu dén lich sir må lei c6 sv' diöu lå
lich sir hoang duöng hoäc lå nhüng truyén tuöng tuqng it nhiéu gän v6i lich scor" [31, 28]
Båi tiéu luan "Truyén thuyét anh hing trong thåi ki phong kién " cüa Kiéu Thu Hoqch
cüa nhiéu tåc giå do NXB Khoa hoc xä höi xuåt bån näm 1971, tåc giå dä dua ra mot quan
niem Vé truyén thuyét khå thuyét phyc: "Truyén thuyét lå möt thé loqi truyen ké truyén
miéng, näm trong loqi hinh tu sv dån gian, nöi dung cöt truyen cüa nö ké loi truyen tich cüa
nhån vat lich sü' hoäc giåi thich nguön göc cåc phong vat dia phuong theo quan diém cüa
nhån dån, bien phåp nghé thuat phö bién cüa nö lå khoa truong, ph6ng d@i, döng thöi nö
cüng sü' dung cåc yéu tö hu åo, thån ki nhu Cö tich vå thån thoqi; nö khåc Cö tich ö Chö
khöng nhäm phån ånh xung döt gia dinh, Sinh hoqt xä höi vå sö phön cå nhån må thuöng
phån ånh nhüng van dé thuöc phqm vi quöc gia, dån töc röng 16n; nö khåc thån thoqi ö Chö 7
nhåo nän tu nhién vå xä höi trén co sö that lich sü cu thé cht khöng phåi hoån toån trong tri
tuöng tuqng vå bäng tri tuöng 15]
Näm 2001, giåo trinh Vän hoc dän gian Viet Nam cüa Trubng Doi hoc Töng hop Hå
Nöi duqc bién som IQi do NXB Doi hoc Quöc gia Hå Nöi xuåt bån, Chü bién lå Lé Chi
Qué. Ong dua ra dinh nghia: "Truyén thuyét lå möt thé Ioai trong Ioai hinh tu sv' dån gian %
phân ânh nhùng sur kiên, nhân vêt lich sir, danh nhân vàn hoâ hay nhân vat tôn giâo thông
qua sur hur câu nghê thuât thân kì" [24, 49]. Chûng ta cô thê thây dây là mot dinh nghïa
rât ngàn gon nhu'ng vân bâm sât trurng thê loai trên câ hai phuong dièn nOi dung và
nghê thuât, phù hop v6i nhiêm vu nghiên cfru, giàng day VHDG trong nhà truòng.
Trong "SGK lbp 10 - Tâp I ", ông Chu Xuân Diên cho ràng "Truyên thuyêt là nhùng
truyên kê dân gian vê câc sur kiên và nhân vêt lich sir hoac tôn giâo dà duqc tri ttròng turqng
dân gian tô vë thêm bâng câc yêu tô không cé thurc" [29, 17].
Turong ur, ông Dô Bình Tri trong "SGK lép 10 - Tàp l" quan nièm "Truyên thuyêt lich
sir là nhùng truyên kê vê lich sir nhùng thòi quâ khi'r duqc tri ttròng ttrqng dân gian thêu
dêt thêm, thê hiên môi quan tâm riêng, thâi dô và câch dânh giâ riêng cüa nhân dân dôi Véi
mot sô sur kiên và nhân vat lich sir." [29, 18]
Hay dà tùng cé quan diêm truyên thuyêt duroc nhàc dên là nhùng truyên truyên tung
trong dân gian vê nhùng sur viêc nhân vêt cô liên quan dên lich sir duroc phàn ânh qua tri turòng tuqng và hu' câu.
Nhtr vây ta cé thê thây ràng, néi dên truyên thuyêt là néi dên nhùng tâc phâm tur sv
dân gian mà yêu tô lich sir là yêu tô co bàn quyêt dinh sur sâng tao, luru truyên và tôn toi
tâc phâm. Lich sü' sè là nguôn câm hfrng cho câc tâc già dân gian sâng tao tâc phâm truyên
thuyêt. Và chinh vì thê tâch khôi câi khung lich sir, truyên thuyêt chi còn là mot sàn phâm
turdng tuqng hoang dtròng, dâp frng cho nhùng yêu câu khâc nhau dê phuc vu cho viêc tao
ra nhùng tâc phâm thu0c thê loai khâc mà không phâi là truyên thuyêt nùa. Và vì ra dòi sau
thân thoai lai làm tiên dê cho sur ra dòi cüa cô tich, truyên thuyêt vân cé nhùng yêu tô song
trùng v6i thân thoai và cô nhùng nét gân güi v6i mot thê loai tur sur ra dòi sau dé là truyên
cô tich. Và bên trong câi vô thân truyên thuyêt lai hàm chta nhùng yêu tô gàn Véi lich sir
dân toc thòi ky durng nu6c và giù nuéc.
1.1.2. Dic trwng cüa truyên thuyêt 8
1.1.2.1. Dic tru'ng vê quü trình hình thành vàphdt triên
Truyên thuyêt Viêt Nam ra dòi và phât triên trong thòi dai anh hùng Viêt Nam, thòi
dai mà nhùng yêu tô xà hOi - lich sir mang d4c trurng chung cüa thòi dai anh hùng trong
lich sir nhân loai•. dé là thòi ky con nguòi bût ra khôi dòi sông dà man, bu6c vào chê dô
vàn minh dâu tiên. Thòi ky duqc dânh dâu bàng nhùng chiên công lao dông và nhüng biên
dôi xà hOi sâu sàc, nên còn dtrqc goi là thòi 10 cüa "thanh kiêm sàt, câi cày và câi rìu bàng
sàt". O Viêt Nam, no durqc dânh dâu bàng sur kêt thûc cüa thòi ky tiên sù, sur khòi dâu cua
thòi ky so sù, v6i sur hình thành cua nhà nur6c Vàn Lang dâu tiên, thuOc thòi kì vàn hoâ
kim khi mà dinh cao là vàn hoâ Dông Son.
Viêc sir dung công cu kim looi duqc coi nhu mot cuOc câch mang ky thuât. Dô dông
curc ky phong Phil vê sô Itrqng, da dong vê looi hình, thê hiên trình d0 cao vê ky thuât chê
tâc và nàng khiêu thâm my dôi dào cüa chü nhân no nhu nhùng chiêc rìu, Itròi cày dông,
xéng, cuôc dông, dao gat. Công cv sàn xuât vô cùng phong phû, tuy còn thô so nhtrng dà
tiên bê dân dên thành quà lao dong durqc nâng cao, dòi sông con ngtròi dtrqc cdi thiên. Bên
canh nhu câu {n, d, ngtròi ta dà co nhu câu thâm mg, không chi là {n no âm mà còn là àn
ngon, mac dep, và sinh hoot tiên Iqi. Con nguòi dà phân nào khâm phâ mot sô bi ân cua
thiên nhiên dê phuc vu cong dông: sàn xuât mot sô cây trông theo mùa vu, tìm ra mot sô
giông cây quy, nhiêu giông lûa nu6c và chê biên mot sô mon {n tù goo, cây ghép câc looi thurc vat quy hiêm,...
Dòi sông duqc cdi thiên nên nhu câu md rong thêm câc vùng dinh cu' và sân xuât, khai
thâc thêm câc thi truòng m6i dê trao dôi sàn phâm, khâm phâ dât hoang... ngày càng dâng
cao trong cong dông. Chiên tranh giùa câc bê toc xây ra liên miên nhàm xâm lân dât dai,
md rong dia bàn, thôn tinh lân nhau dân dên sur hình thành nhà nur6c dâu tiên. Câc bê loc
co xu hu6ng ho(c là thâu tom lân nhau ho(c doàn kêt dê chông lai câc bê loc 16n manh khâc.
Hoàn cành dé dà tao nên mot không khi hào hùng cho thòi dai mà Ângghen nhân xét:
"thòi dai mà môi thành viên nam gi6i cüa bê loc dên tuôi thành niên dêu là nhùng chiên
binh... ". Câc thành viên trong cong dông Cé diêu kiên bOc 10 phâm chât anh hùng cüa
mình, y thüc vê lich sü, dân toc, chü quyên lành thô dtrqc nuôi duòng. Xuât hiên câc câ
nhân anh hùng và tap thê anh hùng. Và truyên thuyêt ra dòi nhàm tôn Vinh st'rc manh, phâm
chât nguòi anh hùng cüa mình, cong dông cüa mình.
Tém lai, thòi dai truyên thuyêt là thòi dai Cé btr6c tiên vot tù dô dâ sang dô dông sàt,
tù hâi luqm sàn bàt sang trông trot lûa nur6c và dinh ctr nông nghiêp, tù lôi sông thô so dên
sur ra dòi cüa "nghê khéo" và "cüa ngon vat 10", tù mâu h? sang plu quyên, tù bê loc sang 9
liên minh bê toc và nhà nur6c phôi thai, tom lai tù dà man sang vàn minh, trên vùng châu
thô sông Hông. Và nêu nhtr thân thoai ra dòi tù nhu câu nhân thfrc cüa nguòi nguyên thuy
thì truyên thuyêt ra dòi tù nhu câu tôn vinh, nhu câu duqc tur hào vê nhùng chiên công vï
dai câ vê làm {n, câ vê chiên dâu cua con ngtròi thòi dai anh hùng.
1.1.2.2. Truyên thuyêtphdn dnh lich si' mât cdch dêc düo
Truyên thuyêt luôn gàn bé mât thiêt Véi sur thât, v6i lich sir, phàn ânh nhùng kiên
trQng dai cüa dân toc. Vì vây mà mot sô nhân vat trong truyên thuyêt cüng là nhân vêt lich
sir, duqc nhân dân thùa nhân, tôn sùng.
Tuy vây, truyên thuyêt van là mot thê tài cüa vàn hoc dân gian chû không phâi sir hoc.
Trong truyên thuyêt cé nhùng sur kiên lich sir nhtrng không hoàn toàn chinh xâc mà chi là
nhùng tia khûc xa cüa lich sir. Truyên thuyêt khai Sinh tù lich sir nhu'ng truyên thuyêt không
phài là bàn thân lich sir.
Truyên thuyêt không chû y dên viêc dàm bào tinh tuân tur và trình tur thòi gian sur
kiên nhu lich sü. Trong truyên thuyêt, không phâi nhân vat nào hay sur kiên nào cùng
thành trung tâm phàn ânh. Truyên thuyêt cô thê ghi lai Slr kiên lich sir cüa thòi khuyêt sir
h04c chQn loc nhùng sur kiên theo quan nièm cüa nhân dân.
Ngurqc lai, mot sô nhân vat lich sir không duqc sir sâch ghi lai nhiêu nhu nhân vat
Tiên Dung mi nuong và Chû Dông Tü nhtrng trong truyên thuyêt lai cô mot vi tri quan
trQng, là vi thân trong tin nguòng dân gian. Theo sâch "Lïnh Nam chich quüi", sur hình
thành dâm Da Troch gân liên v6i truyên thuyêt Tiên Dung và Chû Dông Tir. Lê hOi Chir
Dông Tü - Tiên Dung (hay còn gQi là lê h0i Da Hòa - Da Troch) duroc tô chûc hai ngôi dên
là dên Da Hòa (xà Bình Minh) và dên Héa Da Troch (xà Da Trach) cùng huyên Khoâi Châu,
tinh Hung Yên [22, 94]. Lé h0i hâng nàm dêu duqc tô chûc nhung v6i quy mô tông (tông
Mê xua cô 9 làng) thì 3 nâm mot lân. Lê mang giâ tri vàn hoâ sâu sàc, là bûc tranh vê dòi
sông hêt sûc phong phû, Sinh dông cüa nguòi Viêt cô trong viêc khai phâ dâm lây, phù sa
ven sông Hông tù hàng ngàn nàm vê tru6c. Dây không chi là huyên thoai vê tình yêu mà
còn là minh chûng cho nên vàn h6a lâu dòi cüa dân toc Viêt Nam.
Vê thòi gian, không gian, nguyên nhân, diên biên, kêt quà cüa câc sur kiên lich sir
trong truyên thuyêt cüng không dàm bio tinh chinh xâc tuyêt dôi.
Truyén thuyét thubng cht dén nhüng nhån vat c6 xuåt thån nöng dån hoäc gån dån,
thuöng ké vé nguöi anh hüng trong möi quan he v6i dån, nhån dån vira lå nguöi tham gia,
vira lå chö dua tinh thån, döng vién nguöi anh hüng låm nén chién thäng. 10
CO thé n6i, truyén thuyét khöng phån ånh lich sü mot cåch chinh xåc nhung hiéu
truyén thuyét, ta co thé tim ra nhüng thü' må khöng mot tåi lieu lich sir nåo ghi lei duqc.
Böi dé lå sv ké loi cüa nhån nhån, lå quan niém cüa nhån dån, tam tu, tinh cåm, mong u6c
thåm kian cüa nhån dån qua möi giai doqn lich sir. Truyén thuyét cüng phån ånh tinh thån
tv chü, tv håo, niém tin våo st'rc monh cüa bån thån nhån dån, khäng dinh sv üng hö vå giüp
dö cüa nhån dån sé giüp nguöi anh hüng hoån thånh nghiép 16n.
Nhå nghién ctu Kiéu Thu Hooch khäng dinh, tinh chinh xåc lich sir trong truyén thuyét
khöng phåi hoån toån sv phån ånh vé thöi gian, khöng gian, nhån danh, sv bién, trinh tv
bién nién cua sv kién må chu yéu lå bån chåt, cåi cot löi cua lich sir. DO lå mot thü lich sir
vän hoå - tinh thån cüa nhån dån. NO khöng giöng nhu chinh sir, nhung loi luön duqc dån
gian thira nh@n d6 chinh lå lich sü' dång tin cay (tin sir) cüa minh.
Truyén thuyét lå nhüng sv kién lich slr qua nh@n thirc vå tinh cåm cüa nhån dån nén
nhiéu chi tiét mang dam måu säc nhån vän. Yéu tö tuong tuqng, hu cåu trong truyén thuyét
låm cho hånh trang cüa möi nhån vat anh hüng tro nén Icy vi, nhån vat duqc sånh ngang
tåm thån thånh, too nén mot cot truyen truyén cåm, Sinh döng, vira chån thvc vira håp dån,
giüp cho truyén thuyét trö thånh mét tåc phåm nghé thuat thvc thu cht khöng phåi lå mot tåi lieu sir hoc.
1.2. Khåi quåt vé nü thån 1.2.1. Khåi niém nü' thin
Tuy chua co ai thöng ké mot cåch dåy dü cåc nü thån duqc nhån dån ta ton vinh vå thö
cüng, nhung cän ct våo cuön "Truyen cåc nü thän Viet Nam " cüa nh6m tåc giå Dö Thi Håo
vå Mai Thi Ngoc Chüc, chüng ta sé thåy dä co khoång 75 vi nü thån tiéu biéu duoc nhån dån Viét ton thö.
Trong cuön "101 diéu can biét vé tin ngwöng vå phong tuc Viet Nam ", nhå Dån toc
hoc, nhå nghién cüu vän h6a Truong Thin dä dua ra khåi niém vé nü thån nhu sau: "Nü thån
lå nhüng ngwåi Phu nic (lå nhån vot huyén thogi hoäc nhån vot lich scis cö thwc), hoäc
nhüng vot thé duvc nhån cåch höa mang nit' tinh, dwgc phong låm thån linh (theo %
quan niëm dân gian). HQ lâ nhfrng luc litvng sóng tqo ra vi trv, ra loâi ngu'ôi hoăc nhčtng
anh hżng văn hóa có kî tich ruc rô, nhčng vi nčť tLtóng hy sinh vî dân, vî nuóc, nhčtng 11
ngu'ôi phęl mi' gińp dân lâp âp dvng lâng, truyën thu cóc tri thń'C ngânh nghë, nhčng bâ
mg, ngu'ôi chi tâi năng, điśtc hqnh tiëu biëu ”. [27, 101]
Có thô nói, khâi nięm Nčr thân nây khâ chinh xăc, khâi nięm dă cung câp dây dil
nhfrng yôu tô tąo nôn mÔt nă' thân. NČ thân truóc hôt phâi lâ phll nfr, mang tinh nčr. Vâ
dîl lâ nhân vât hu câu hay nhân vât lich sir có thât thi hQ dôu duqc phong lâ thân linh. Hinh
ânh cita he dă di sâu vâo trong dông chây văn hoc dân tÔc vói vë dęp toân dięn, tiôu biču
Cho nguôi phțl nt vói phâm hąnh sâng ngôi. Nhđrng nguôi duqc suy tôn lâm nđr thân hâu
hôt Ih nhfrng nguôi có công vói nhân dân, vói tô quôc. Công lao cua hQ rât lón, hQ lâ
nhfrng nă' tuóng có công dânh duôi kć thîl xâm luqc, lâ nhfrng bâ tô nghô có công sâng tąo
vâ truyôn thu nghô Cho muôn dân, lâ nhfrng nčr nhân có công khai hoang, lâp âp, mo mang
bb côi. Vięc lâm ccła câc nfr thân dôu xuât phât tîr tinh yôu quô huong, yôu dât nuóc vâ con
nguôi, vi mang tinh yôu lón lao nôn he dă dfrng lôn dâu tranh Cho tô quôc, thâm chi lâ hy
sinh, bó qua câ thân phân ”nfr nhi”. Công lao cua căc nfr thân duqc sânh ngang vói câc vi
nam thân, quôc công, tuóng quân trong lich sir dvng nuóc vâ gift nuóc cua dân tÔc ta.
Nfr thân lâ mÔt h? thông nhân vât dÔc dâo, xuyôn suôt tîr thân thoąi dôn truyôn
thuyôt vói nhiôu dia vi vâ thân phân khăc nhau. Khi tiôp cân mÔt sô truyôn thuyôt vô nfr
thân, chńng ta thuông thây ni' thân xuât hięn vói thân phân lâ VQ, con gâi hoăc thuÔc hą
cńa nam thân, có xuât thân lâ nhân thân, vë ngoâi thuông lâ xinh dęp, giói giang, tâi năng
xuât chńng. Tuy nhiôn, diÔn mąo nguyôn thńy cua nt thân ląi thuông xuât hiÔn trong nhfrng
câu chuyęn thân thoąi cô xua nhât cCła thô giói vói tuóng mąo khâc thuông, thuông có xuât
thân lâ thiôn thân hoăc nhân thân, song song bôn cąnh câc nam thân lâ nhfrng vi nt thân
dâm nhiÔm căc chfrc vu khăc nhau nhu: sinh ra con nguôi (bâ Nă' Oa, Tây Vuong Mâu -
Trung Hoa); Bâo hÔ hôn nhân vâ sinh dë (nfr thân Hera - Hy Ląp; nfr thân Frigg Băc Âu);
Nčr thân tinh yôu vâ săc dęp (nfr thân Aphrodite - Hy Ląp; nfr thân Freyja - Băc Âu); Nđr
thân chiôn tranh (ni' thân Athena - Hy Ląp)...
Di it mang dięn mąo nguyôn thńy nhu trong thân thoąi nhung câc nă' thân trong truyôn
thuyôt vân dâm nhięm câc nhięm vu quan tręng: khai dân lâp âp, mo mang bb côi, sâng tąo
vâ truyôn thu nghô, chông quân xâm luqc,... Chinh căc vi nđr thân nây dă cîłng vói nam
thân tąo nôn mÔt thô giói truyôn thuyôt hoân chinh. Hinh ânh câc ni' thân thubng xuât hięn
bôn cąnh nam thân nhăm tôn vinh tâm quan tręng cńa ngubi phu nfr trong xă hÔi xua vâ
lâm phong phń thôm Cho câc câu chuyôn truyôn thuyôt. Xćt dôn nhfrng dičn biôn cua
truyôn thuyôt thân, chńng ta së thây sv phân ănh tiôn trinh văn minh lich sir cua nhân loąi.
Xă hÔi loâi nguôi dă trâi qua quâ trinh diôn tiôn tîr xă hÔi mâu hę sang phțl hę nôn truyôn 12
thuyôt căng trâi qua quâ trinh tîr kiôu truyôn thuyôt nă' thân sang kiču truyôn thuyôt nam thân.
Truyôn thuyôt cua dân tÔc Vięt dôu dânh nhtng phân dâng kô Cho nă' thân. Tât nhiôn
lâ trong truyôn thuyôt căng có nhčrng câi xuât phăt tîr thvc tô lich sir, tuy nhiôn căng không
it trubng hop lâ kôt quâ cńa nhfrng câi thôu dęt, hoang duông. Nhung vuę't lôn trôn nhfrng
câi thvc vâ phi thvc dó ląi lâ mÔt thvc tô hiôn nhiôn, dó lâ vai trô vâ vi tri hôt sirc to lón
cńa nguôi plu ni' ViÔt Nam trong lich sir dvng nuóc vâ gift nuóc cńa dân tÔc. 1.2.2. Phân loai mi' thân
Hę thông câc nhân vât nă' thân cua nguôi Vięt rât phong phń, hQ có dia vi vâ thân
phân khâc nhau. Vi vây có nhiôu câch dô phân loąi nčr thân nhu dva vâo nguôn gôc xuât
thân, dva vâo công trąng cńa nfr thân hay dva vâo motif, kôt câu cńa truyôn thuyôt câc nfr thân...
O dây chńng tôi Iva Chon câch phân loąi theo nguôn gôc xuât thân nhăm lâm nôi bât
sv ra dôi cńa nhân vât. Di it hay nhiôu thi chinh sv ra dôi thân ki cua câc ni' thân căng góp
phân lâm nôn công trąng lón lao cua hQ.
Nhfrng ni' thân có xuât thân lâ thiôn thân thuông lâ tiôn ”côi tren”, lâ con cua Ngęc
Hoâng hay Thuqng Đe duqc phâi xuông dô cfru vót dân chńng. Nhfrng nhân vât có nguôn
gôc lâ thiôn thân thuông găn vói sv ra dôi thân ki. Nhfrng nă' thân phâi kô dôn dó lâ Vân
Cât thân nîr — tiôn chńa Quynh Nuong, Ngęc Quang công chńa, Nâng chim thuóc, Quô
Nuong vâ Dung Nuong, Quynh Hoa công chńa . . . Sv ra dbi cńa nhtng rit thân nôu tren dôu
chung mÔt dăc diôm dó lâ ra dôi tîr giâc mÔng cńa nguôi cha hoăc mę, hQ Ih nhfrng nguôi
luong thiÔn nhung hiôm muÔn, sau mÔt giâc mÔng mâ thu thai. Sv ra dôi thân ki cua
nhđrng rit thân nây mÔt phân chńng minh xuât thân cao qu9 cua hQ, lâ diôm bâo sau khi
hoân thânh nhiÔm vu, hQ së hóa, nghîa lâ quay tro vô trbi.
Nhüng nü thån c6 xuåt thån lå nhån thån chiém sö döng trong truyén thuyét vé nü thån.
HQ lå nhüng con nguöi binh thuöng, cha me cüng lå nhüng nguöi binh thuöng nhung ho co
cong 16n v6i dån töc. Xuåt thån khöng låm ånh huong dén chién cöng cua ho. Chinh vi xuåt
thån binh thubng, tråi qua thuö hån vi tir nhö nén nhüng nü thån nåy c6 co höi tiép can dån
chüng, thåu hiéu nöi khö cüa dån chüng. Chién cong cüa ho lå chién cong vi muön dån, vi
con nguöi, mong u6c xåy dung qué huong, dåt nu6c, hu6ng con nguöi dén cuöc söng tot
dep. Nhüng nü thån co xuåt thån lå nhån thån phåi ké dén d6 lå Phat Måu Man Nuong,
Trung Nü Vuong, Binh Khöi cong chüa, Bå Triéu, Män dåo Hoa cong chüa, Bå Thiéu Ph6.
Phån 16n nhüng nhån thån nåy lå danh tu6ng ngoåi tran moc, nhüng ngubi co tåi g6p stc 13
xåy dung dåt nu6c vå båo ve tö quöc, ho c6 cong diet giäc nén duqc ton vinh thånh nü thån.
Cåc vi nü thån ké tren tir bao döi nay dä duqc nhån dån ta tön låm thånh, thån, duqc triéu
dinh säc phong thånh cåc vi thån, thånh hoång cüa nhiéu lång: Liéu Hqnh lå thånh hoång
lång Phö Cåt (Thanh H6a); Hai Bå Trung Mé Linh; Bå Chén Tt Lién, Tåy HO (Hå Nöi)...
Nhiéu Nü thån duqc säc phong thuqng däng thån, nhu Liéu Honh cöng chüa duqc dån ton
vinh lå mot trong "Tir båt tir" cüa dåt nu6c.
Nhüng nü thån co xuåt thån lå nhién thån lå nhüng vi thån co xuåt thån tir thién nhién.
Truyén thuyét xåy dung nhüng nhån vat nü thån co nguön göc tir tv nhién nhäm thé hién sv
höa hop giüa thién nhién vå con nguöi, cåc nü thån co khå näng siéu phåm che chö cho cuöc
söng cüa con ngubi. Nhüng nhån vat nü thån xuåt hién trong cåc truyén thuyét nhu: Thö
nguyén quån: Bå Cåy; KY Thech Phu nhån: Bå Då; Thai Duong Phu nhån... co xuåt thån lå
cåi cay, hön då duqc tåc giå dån gian sång tåc dé giåi thich hién tuqng thb cüng nhüng vat
c6 sän trong tv nhién nhu gö, då. nhung loi c6 nghia quan trong v6i tirng dia phuong. Bå
chüa Thuqng Ngån dü khöng phåi mang dång vé cåi cay, hön då nhung van duqc xép våo
dong nhién thån vi bå lå con gåi cüa thån nüi Son Tinh, cha lå thån nüi thuöc vé thién nhién
nén bå cüng lå nhién thån.
CO thé thåy he thöng cåc nü thån råt phong phil vå da dong trong tin nguöng dån gian.
Nü thån dåm nhiém nhiéu nhiém vu trong Sinh hoot tam linh cüa cong döng xä höi. Tir viéc
Sinh dé, nuöi doy con cåi, t6i viéc lao döng sån xuåt, chäm 10 cåi än, båo trq nghé nghiép,
cai quån nüi rirng, dåt dai. . . Cåc nü thån dü co nguön göc khåc nhau nhung déu dtrqc tiêp
nhân, hOi tu và câi biên trÔ' thành thân linh chung cüa cong dông, duqc nhiêu dân toc cùng nhau thè phung, cûng bâi.
1.3. Môi quan hê giüa truyên thuyêt, nghi lé và lé hQi
Giùa truyên thuyêt, nghi lé và lê h0i cô môi quan hê mât thiêt v6i nhau. Truyên thuyêt
khiên cho lê hOi cô nOi dung thiêng liêng, truyên thuyêt tiêp thêm sûc sông dôi dào cho lé
h0i. Lê h0i làm cho truyên thuyêt diên xtréng Sinh dông, gân bé Véi dòi sông con nguòi.
Cô thê n6i, lé h0i là sur bâo luu côt truyên dân gian vì: Nhân dân không biêt chù,
không doc duqc truyên thuyêt mà câc nhà Nho stru tâm; lê h0i thuòng kê lai n0i dung truyên
thuyêt dê dân ghi nh6; trong lé hOi, nhân dân không chi là ngtròi xem mà còn chû dông
dông vai nhân vêt khi duroc diên lai câc sur kiên truyên thuyêt, diêu này làm nhân dân hiêu
thêm nguòi anh hìng bà dâng cao tinh thân tur hào, tur tôn dân toc.
Dôi v6i lê h0i, truyên thuyêt dông vai trò là xuong sông, là côt truyên dân dàt tiên
trình lê hOi, là minh giài cho lê hOi: mb hOi vào ngày nào, sau bao nhiêu nâm lai mb lai 14
mot lân, toi sao kéo dài tùng ây ngày, ruéc tù dâu dên dâu, lê vat dâng cûng gôm nhùng gì,
phài kiêng ki nhùng gì. . .
Câc lé hOi dêu cô nguôn gôc là câc nghi lé nông nghiêp, phât triên thành hOi làng.
Sau dé thì lép y nghïa chông ngoai xâm, ca ngqi câc vi anh hùng duqc lông ghép vào và
chiêm vi tri nôi bât. Dây cüng là mot sur gân güi giùa nOi dung cüa lê hOi v6i nOi dung
cüa truyên thuyêt. Thurc chât trong câc truyên thuyêt anh hùng, hai mat sàn xuât và chiên
dâu duroc kêt hop rât nhip nhàng. Trong truyên thuyêt Thânh Giéng bên canh viêc dânh
gi4c cùng còn cô chuyên hâi cà, dâp dât, chàn trâu... Hai Bà Trung sau khi chêt còn hiên
linh giûp dân chông han. Cao Lô khi hiên linh Véi Cao Biên cô néi ràng: phàm viêc dep
gi4c và viêc mùa màng ta dêu duroc chû truong câ Lïnh nam chich quâi. Nguyên nhân chü
yêu là do trong mot thòi gian dài, hai làm ân và dânh giàc dà chiêm vi tri quan trong duy
nhât trong dòi sông dân toc ta, mat khâc cüng do câ hai viêc lén này dêu do mot ngtròi gânh
vâc - nguòi nông dân Viêt Nam.
Nhtr vêt, truyên thuyêt và lé hOi dêu là sàn phâm hoot dông tinh thân cüa nhân dân,
do dân sâng tao, bôi dàp, luru giù và thê hiên. Câ hai dêu cé mot bê phân rât quan trong tap
trung ca ngqi nhüng nguöi co cöng v6i dån, v6i nu6c, déu hu6ng t6i muc dich khoi day löng
tv håo dån toc vå nhäc nhö con chåu dirng plu cong on cua cåc tién böi.
Mät khåc, truyén thuyét lå mot thé looi vän hoå dån gian. NO khäc hoo nguöi anh
hüng bäng ngön tir, bäng hinh tuqng, bäng cåc bien phåp nghé thuat theo däc trung cüa thé
loqi. Song, 16 höi loi lå mot Sinh hoot vän hoå dån gian tong hqp, cån co möi truöng dién
xu6ng, co cong döng tham du. Lé höi ca ngqi nguöi anh hüng bäng tin nguöng, bäng nghi
thL'rc lé båi, bäng phong tuc, bäng sv kiéng ki, bäng vat phåm dång cüng, bäng viéc dién
lei sv tich, hånh trqng, bäng trö choi dån gian, bäng dåm ru6c,... Tiéu két churcng 1:
O chuong mö dåu cüa båi nghién cüu chüng töi dä di tim hiéu vé nhüng co so If thuyét
cüa dé tåi. Thoqt nhin tuöng chirng chuong nåy rat khö khan nhung no loi lå mot chuong
vö cüng quan trong trong båi. Chuong mo dåu mang dén sv mach loc vå logic hon bao gib
hét cho nghién cüu. Däc biét, n6 cüng sé cung cåp nhüng thöng tin co bån nhåt vé nhüng
thuat ngü, khåi niém, däc trung, nhüng möi quan he ...cüa truyén thuyét cüng nhu khåi niém,
phån loqi vé cåc nü thån trong truyén thuyét vå möi quan he giüa truyén thuyét, nghi lé vå
lé höi, dé tir dé co thé tiép can cåc chuong sau mot cåch dé dång vå såu säc hon.
CHUONG 2: HE THÓNG TRUYËN THUYËT cĂc NCr THÂN VIËT NAM
2.1. Thông kô truyôn thuyôt ni' thân Vięt Nam