3.5. DẠY HỌC THEO TIẾP CẬN TRẢI NGHIỆM
3.5.1. Học tập trải nghiệm 3.5.1.1.
Khái niệm trải nghiệm và học tập trải nghiệm
Trải nghiệm là quá trình chủ thể trực tiếp tham gia vào các hoạt động thực tiễn của
cuộc sống thông qua sử dụng một cách có điều chỉnh, đổi mới, bổ sung kiến thức, kinh
nghiệm sẵn có của bản thân trong môi trường, điều kiện cụ thể.
Học tập qua trải nghiệm (Experiential learning) là quá trình cá nhân huy động tối đa
cảm xúc và kinh nghiệm sẵn có khi trực tiếp tham gia vào các hoạt động gắn với thực tiễn
nhằm tạo ra những kinh nghiệm mới cho bản thân để hoàn thành nhiệm vụ học tập. 3.5.1.2.
Chu trình học tập trải nghiệm
Chu trình học tập được David A. Kolb (1984) nghiên cứu vào năm 1984. Theo đó,
người học được thể hiện hiểu biết và kinh nghiệm của mình để tham gia vào nhứng
hoạt động mang tính thực tiễn, được suy ngẫm, trao đổi, chia sẻ với người khác, hoặc
có sự kết nối kinh nghiệm của bản thân với thực tiễn, kết nỗi giữa lí thuyết với thực
hành, giữa cụ thể với trừu tượng, giữa cảm xúc với nhận thức..., từ đó người học tự
hình thành nên những hiểu biết mới, kinh nghiệm mới cho mình (Hình 1)
Hình 1. Mô hình học tập qua trải nghiệm của David A. Kolb (1984) 1
Chu trình học tập trải nghiệm:
1/ Kinh nghiệm cụ thể: Học tập thông qua các hoạt động, thao tác cụ thể, trực tiếp;
2/ Quan sát - phản ánh: Học tập thông qua quan sát, xử lí, suy ngẫm các sự kiện đang xảy
ra dựa trên những kiến thức, kinh nghiệm cũ và chia sẻ với những người xung quanh một cách có mục đích;
3/ Trừu tượng hóa khái niệm: Học tập thông qua việc phân tích những gì đã quan sát
được từ đó rút ra kết luận khái quát;
4/ Thực hành chủ động: Học tập thông qua việc áp dụng những kinh nghiệm vừa nắm bắt
được vào bối cảnh, tình huống hoặc sự việc mới trong phạm vi mở rộng.
Như vậy, bốn giai đoạn học tập qua trải nghiệm của Kolb vận hành trong một chu
trình tuần hoàn hình xoắn ốc có tính liên tục. Kinh nghiệm cụ thể là nền tảng của quá
trình nhận thức, những quan sát phản hồi được đồng bộ và chuyển đổi thành khái niệm
trừu tượng từ đó rút ra kinh nghiệm mới thông qua hành động. Kinh nghiệm này có thể
được thử nghiệm một cách chủ động và sử dụng để tạo ra các trải nghiệm mới. Như vậy,
trong quá trình học tập, người học đã dùng kinh nghiệm làm điểm tựa cho quá trình học
tập và sự trải nghiệm chính là cách thức không chỉ làm giàu vốn hiểu biết mà còn tạo nên
những xúc cảm, tình cảm tích cực cho bản thân. Do đó, người học cần trải qua cả bốn giai
đoạn này thì kinh nghiệm mới sẽ trở nên bền vững. 3.5.1.3.
Vai trò của học tập trải nghiệm
Học tập trải nghiệm có vai trò quan trọng tích cực hóa hoạt động học tập của người
học, trong phát triển đa dạng năng lực cá nhân của người học và phát triển hứng thú,
cảm xúc tích cực trong học tập.
Học tập trải nghiệm giúp phát triển đa dạng năng lực của người học. Trong học
tập trải nghiệm, HS phải huy động kiến thức, kinh nghiệm đã có nhằm tìm tòi, khám phá
để chiếm lĩnh tri thức, từ đó phát triển năng lực tự chủ, năng lực nhận thức, năng lực
nghiên cứu khoa học. Quá trình chia sẻ, thảo luận, phản ánh giúp HS phát triển được
năng lực hợp tác và năng lực giao tiếp. Quá trình hệ thống hóa khái niệm giúp HS phát
triển năng lực tư duy trừu tượng. Thử nghiệm tích cực giúp HS phát triển năng lực lập kế
hoạc hoạt động, năng lực vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề thực tiễn của cuộc
sống. Thông qua trải nghiệm, HS phát triển năng lực đánh giá, năng lực sáng tạo. 2
Học tập trải nghiệm giúp HS phát triển xúc cảm tích cực trong học tập. Trong quá
trình học tập trải nghiệm, người học được thể hiện bản thân, được tiếp xúc, tương tác trực
tiếp với đối tượng học tập, qua đó, người học sẽ xuất hiện, củng cố và phát triển niềm
vui, hứng thú và nhu cầu, động cơ học tập tích cực.
3.5.2. Dạy học theo tiếp cận trải nghiệm 3.5.2.1.
Khái niệm dạy học theo tiếp cận trải nghiệm
Để nâng cao kết quả học tập, hướng tới hình thành và phát triển năng lực cho người
học, việc dạy học cần phải dựa trên quá trình trải nghiệm của người học, dựa trên kiến thức
và kinh nghiệm sẵn có của người học để tạo môi trường, cơ hội nhằm giúp họ làm mới, bổ
sung, nâng cao hoàn chỉnh... những kinh nghiệm cũ, đồng thời việc xem xét mục tiêu, nội
dung, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học, kiểm soát, đánh giá quá trình học của
người học phải dưới góc nhìn của trải nghiệm. Ngoài ra, quá trình trải nghiệm của người
học không nhất thiết phải là trải nghiệm hoạt động mà có thể là trải nghiệm cảm xúc hoặc
nhận thức. Như vậy, dạy học theo tiếp cận trải nghiệm được định nghĩa như sau:
Dạy học theo tiếp cận trải nghiệm là một quan điểm dạy học, trong đó người dạy dựa
vào lý thuyết học tập trải nghiệm để tổ chức cho người học được tham gia vào các hoạt
động thực tiễn, dựa trên hiểu biết và kinh nghiệm sẵn có của chính người học, nhằm giúp
người học phát triển năng lực và cảm xúc học tập tích cực. 3.5.2.2.
Đặc điểm của dạy học theo tiếp cận trải nghiệm
Đinh nghĩa trên thể hiện một số đặc điểm, thuộc nội hàm của dạy học theo tiếp cận trải nghiệm như sau:
- Dạy học theo tiếp cận trải nghiệm là quá trình giúp người học thích nghi và học tập
bằng cách giáo viên chủ động tạo ra bối cảnh trải nghiệm.
Kết quả của quá trình học tập qua trải nghiệm là sự tổng hợp các mặt của đời sống
tâm lý con người: Nhận thức - cảm xúc - hành vi. Đồng thời, việc học qua trải nghiệm
được diễn ra thông qua nhiều phương pháp, hình thức tổ chức dạy học khác nhau như:
Tình huống, làm dự án, kể chuyện, tổ chức trò chơi, tổ chức thảo luận, tổ chức quan sát,
thực hành, nghiên cứu khoa học… đến việc giải quyết vấn đề, ra quyết định và sáng tạo. 3
Nhờ đó, người học học tập một cách tự nhiên, không khô cứng, gò bó, phù hợp với phong
cách học tập của mỗi cá nhân.
Bối cảnh trải nghiệm chính là môi trường học tập để người học thể hiện hiểu biết và
kinh nghiệm của bản thân, qua đó người học có thể tự hình thành những hiểu biết mới và
kinh nghiệm mới cho mình.
- Trong dạy học theo tiếp cận trải nghiệm, quá trình học tập của người học liên tục khởi
nguồn từ kinh nghiệm sẵn có để kinh nghiệm cũ được biến đổi và tạo ra kinh nghiệm mới.
Kinh nghiệm, động cơ, hứng thú có sẵn của người học đóng vai trò quyết định đối với
việc tạo ra kinh nghiệm mới. Do đó, khi dạy học theo quan điểm này, GV cần có trách
nhiệm đảm bảo cùng một lúc hai điều: Một là, vấn đề phải sinh ra từ những kinh nghiệm
sẵn có của người học và vấn đề phải phù hợp với khả năng của họ. Hai là, vấn đề phải
đánh thức ở người học nhu cầu tìm kiếm thông tin một cách tích cực và tạo ra những ý
tưởng mới. Sự kiện và ý tưởng đó sẽ là nền tảng cho những kinh nghiệm đến sau.
Việc dạy học theo tiếp cận trải nghiệm làm biến đổi kinh nghiệm của người học trong cả
hai hình thức chủ quan và khách quan. Nghĩa là, những kinh nghiệm mới luôn được nảy sinh
từ các kinh nghiệm cũ thông qua sự tham gia trực tiếp vào các hoạt động trải nghiệm gắn với
thực tiễn và cứ như thế tạo thành vòng phát triển tri thức không ngừng cho người học.
- Trong dạy học theo tiếp cận trải nghiệm, kiến thức lí thuyết chỉ là mục tiêu tiền đề,
được hỗ trợ ở mức độ cần thiết đủ để người học hình thành và phát triển kĩ năng. Người
học tự hình thành hiểu biết mới chủ yếu thông qua quá trình trải nghiệm của bản thân.
Người học phải tự đánh giá và được đánh giá liên tục để có thông tin phản hồi cụ thể
nhằm điều chỉnh quá trình trải nghiệm;
- Dạy học trải nghiệm phải có đủ điều kiện cần thiết như: Thời gian, năng lực của
người dạy, vai trò chủ động của sinh viên, không gian điện tử, học liệu...
- Trong dạy học theo tiếp cận trải nghiệm, người học phải tích cực tương tác với tài
liệu và môi trường học tập để hoàn thành nhiệm vụ học tập.
Mỗi cá nhân có tố chất di truyền và hiểu biết, kinh nghiệm nền tảng khác nhau, khi
tương tác với tài liệu học tập và môi trường, kinh nghiệm nền tảng được huy động ra và 4
được chia sẻ, thử thách, cải thiện… dẫn cá nhân đạt đến trình độ phát triển cao hơn được
đặc trưng bởi năng lực giải quyết vấn đề độc lập. Tuy nhiên, sự tương tác cần được tăng
cường thông qua các hoạt động thảo luận, tranh luận về sự vật hiện tượng trong nhiều
tình huống khác nhau, đó là cách mà GV giúp là giúp người học tự tạo ra sự tiến bộ của
chính mình thông qua trải nghiệm.
- Trong dạy học theo tiếp cận trải nghiệm, GV luôn khuyến khích người học cân
bằng giữa những trải nghiệm tích cực và trải nghiệm tiêu cực.
Mỗi cá nhân luôn học từ những trải nghiệm tích cực và tiêu cực, việc GV khuyến
khích người học bằng cả hai phương thức học tập này là vô cùng hữu ích. Khi học từ một
trải nghiệm tiêu cực, cá nhân luôn muốn giữ lại kinh nghiệm và bỏ qua trải nghiệm, sau
đó có ý thức điều chỉnh lại kinh nghiệm không đúng đã tồn tại trong bản thân mình.
Nhưng khi học từ một trải nghiệm tích cực, cá nhân lại muốn tiếp thu cả kinh nghiệm và
lưu giữ cả trải nghiệm, sau đó hồi tưởng lại và rút ra những hiểu biết sâu sắc, nhờ đó họ
có thêm động lực và cảm hứng để nỗ lực hơn trong các trải nghiệm tiếp theo.
-Trong dạy học theo tiếp cận trải nghiệm, việc đánh giá người học không chỉ cho
điểm mà còn tập trung chủ yếu vào việc đánh giá quá trình (đánh giá cách người học học
tập để tạo ra kiến thức, kinh nghiệm mới)
Việc đánh giá kết quả học tập của người học không chỉ nhằm mục đích nhận định
thực trạng quá trình dạy học mà còn điều chỉnh hoạt động dạy hoặc hoạt động học để đạt mục tiêu dạy học.
Trong dạy học theo tiếp cận trải nghiệm, do mục tiêu chú trọng hình thành và phát
triển năng lực cho người học để họ thích ứng được với xã hội hiện đại, nên việc đánh giá
thường rộng và mới mẻ hơn, đó là: Ngoài việc GV đánh giá kết quả học tập thông qua bài
thi chuẩn, bài thu hoạch bằng điểm số của cá nhân và nhóm , còn là sự kết hợp giữa đánh
giá của GV, của bạn học và tự đánh giá của bản thân về quá trình học (cách học) để đạt
được kinh nghiệm mới, cũng như khả năng vận dụng kinh nghiệm mới vào việc giải
quyết các vấn đề thực tiễn cuộc sống và nghề nghiệp. Cách đánh giá này sẽ khuyến khích
sự suy nghĩ và hoạt động có đích nhằm hướng tới mục tiêu hữu ích, người học trở nên có
trách nhiệm với hoạt động học của mình và sự đánh giá lẫn nhau sẽ tạo sự cạnh tranh
giữa những người học, góp phần thúc đẩy sự nỗ lực cố gắng trong quá trình học tập. 5
Những khía cạnh trên cho thấy, dạy học theo tiếp cận trải nghiệm là chiến lược dạy
học hướng vào việc chuyển hóa những tri thức lí luận, ý tưởng trừu tượng vào thực tiễn
cuộc sống, đồng thời luôn quan tâm đặc biệt đến kết quả đầu ra đó là: Sau khi kết thúc
khóa học, người học sẽ biết làm thông qua các hoạt động cụ thể, biết sử dụng sáng tạo
những tri thức lí luận để giải quyết các tình huống do thực tiễn cuộc sống đặt ra và đây là
cơ sở để đánh giá trình độ tri thức, kĩ năng, thái độ của người học. Tuy nhiên trong giáo
dục hiện nay, có một số phạm trù dạy học luôn được nhắc đến như: dạy học hướng vào
người học, dạy học tiếp cận hoạt động,... Việc phân tích khái niệm dạy học theo tiếp cận
trải nghiệm giúp chúng ta dễ dàng nhận thấy từng phạm trù dạy học đó luôn được thể
hiện một cách rõ nét trong dạy học theo tiếp cận trải nghiệm nhằm nhấn mạnh vai trò
trung tâm của người học trong quá trình dạy học, ở đó người học được chuyển hóa từ vai
trò tiếp nhận kiến thức một cách thụ động sang vai trò tự giác, tích cực, tự lực trong suốt
quá trình học để hoàn thành các nhiệm vụ học tập.
3.5.2.3. Ưu và nhược điểm của dạy học theo tiếp cận trải nghiệm * Ưu điểm:
Ưu điểm của dạy học theo tiếp cận trải nghiệm được Chickering (1977) nhấn
mạnh: “Các vấn liên quan đến trải nghiệm đi đến trái tim của trường học, trải nghiệm
hướng tới năng lực hiểu biết và thực hiện công việc nào đó… Nó nhắc nhở chúng ta rằng,
giáo dục không chỉ là phát triển các kĩ năng và bổ sung kiến thức còn thiếu. Nó còn đóng
góp nhiều hơn nữa cho sự phát triển trí tuệ phức tạp và các phạm trù phổ biến về sự phát
triển con người cần thiết cho một cộng đồng hiệu quả. Nó giúp người học đối phó với các
nhiệm vụ không ngừng thay đổi trong chu kì sống và thay đổi xã hội nhanh chóng…” .
Như vậy, nếu tạo điều kiện cho người học được học qua trải nghiệm thì sẽ giúp họ:
- Cân bằng giữa nhận thức, cảm xúc và hành vi;
- Có cơ hội học tập chia sẻ;
- Tận dụng những kinh nghiệm sẵn có để tạo ra kinh nghiệm mới;
- Phát triển được tối đa các năng lực hữu dụng liên quan đến cuộc sống và môi
trường làm việc trong tương lai;
- Áp dụng được kiến thức vào công việc cụ thể;
- Nâng cao tính chủ động, sáng tạo của người học * Nhược điểm: 6
Dạy học theo tiếp cận trải nghiệm có một số nhược điểm đó là:
- Kết quả của quá trình học tập qua trải nghiệm dựa chủ yếu vào cách học của từng
cá nhân và do họ tự đánh giá;
- Mang tính cá nhân, còn GV khó hiểu, khó giải thích được sự thay đổi của kinh
nghiệm trong mỗi người học;
- Nếu lạm dụng hoặc sử dụng không khéo chiến lược dạy học này, có thể gây ra sự
lười suy nghĩ làm hạn chế khả năng phát triển tư duy trừu tượng;
- Không hữu ích khi mục đích dạy học chủ yếu là chuyển tải tri thức có tính hệ
thống, các thông tin và sự kiện;
- Dạy học theo tiếp cận trải nghiệm đòi hỏi có nhiều thời gian và luôn đặt ra những
yêu cầu cao về năng lực của GV với tư cách là người điều phối.
Như vậy, dạy học theo tiếp cận trải nghiệm luôn có những ưu điểm và nhược điểm
nhất định. Do đó, trong quá trình dạy học theo quan điểm này, đòi hỏi GV phải có sự linh
hoạt và kết hợp với những quan điểm dạy học khác nhằm phát huy hết ưu điểm và hạn
chế những nhược điểm của nó.
CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN
1. Học tập trải nghiệm là gì? Phân tích chu trình học tập trải nghiệm?
2. Dạy học theo tiếp cận trải nghiệm là gì? Phân tích các đặc điểm của day học theo tiếp cận trải nghiệm?
3. Tại sao dạy học theo tiếp cận trải nghiệm có thể giúp học sinh phát triển năng lực?
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH
1. Bernd Meier - Nguyễn Văn Cường (2014), Lý luận dạy học hiện đại - Cơ sở đổi
mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học, NXB ĐHSP, HN.
2. Chickering, Arthur (1977), Experience and Learning: An Introduction to Experiential
Learning. New Rochelle, New York: Change Magazine Press. p.86-87.
3. Kolb, D. (1984), Experiential Learning: experience as the source of learning and
development. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
4. Phan Trọng Ngọ (2003), Các lí thuyết phát triển tâm lí người, NXB ĐHSP.
5. Phan Trọng Ngọ (2005), Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường, Nxb
Đại học sư phạm, Hà Nội. 7