Tồn tại xã hội và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội | môn Triết học Mác -Lênin | Đại học sư phạm Hà nội

lOMoAR cPSD| 40367505
Tồn tại xã hội và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội
Quan hệ biện chứng giữa TTXH và YTXH, tính độc lập tương đối của YTXH
Intro:Trước khi tìm hiểu tồn tại xã hội là gì ta cùng nhau tìm hiểu qua xã hội là gì?
Xã hội là một nhóm những cá nhân liên quan đến tương tác xã hội một cách
thường xuyên, hoặc một nhóm xã hội lớn có chung lãnh thổ không gian hoặc xã
hội, thường chịu cùng thẩm quyền chính trị và các kỳ vọng văn hóa chi phối.Các
xã hội được đặc trưng bởi các mô hình mối quan hệ (quan hệ xã hội) giữa các cá
nhân có chung một nền văn hóa và thể chế đặc biệt; một xã hội nhất định có thể
được mô tả là tổng số các mối quan hệ như vậy giữa các thành phần của nó.
Trong xã hội co 2 yếu tố là :vật chất và tinh thần
Với góc nhìn triết học thì chính là tồn tại xã hội và ý thức xã hội
A,TỒN TẠI XÃ HỘI VÀ YẾU TỐ CƠ BẢN CỦA TTXH 1) Khái niệm
- Tồn tại xã hội là khái niệm dùng để chỉ sinh hoạt vật chất và những điều
kiện sinh hoạt vật chất của xã hội, là những mối quan hệ vật chất – xã hội giữa
con người với tự nhiên và giữa con người với nhau. Trong đó, quan hệ giữa
con người với tự nhiên và quan hệ vật chất, kinh tế giữa con người với nhau là
hai quan hệ cơ bản. Những mối quan hệ này xuất hiện trong quá trình hình
thành xã hội loài người và tồn tại không phụ thuộc vào ý thức xã hội
VD: Thời tiền sử là thời đại VN được tính từ khi con người bắt đầu có mặt
trên lành thổ VN cho tới khoảng thế kỉ I TCN. Thời tiền sử là các bộ
lạc săn bắt, hái lượm, dùng đá cuội để chế tác công cụ. Công cụ còn
rất thô sơ song đã có những bước tiến lớn trong kỉ thuật chế tác, đã có
nhiều hình loại ổn định nhằm phục vụ đời sống. Thời kì này con người
nhận biết, tận dụng và sử dụng nhiều loại nguyên vật liệu như đá, đất lOMoAR cPSD| 40367505
sét, xương, sừng, tre gỗ… Bên cạnh đó điều kiện khí hậu thuận lợi
cho đời sống con người cộng với sự đa dạng phong phú của các loài
quán động thực vật phương Nam nên nguồn tài nguyên rất phong phú\
2) Các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội
- Phương thức sản xuất ra của cải vật chất là cách thức mà con người dùng
để làm ra của cải vật chất cho mình trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Theo
cách đó con người có những quan hệ với nhau trong sản xuất.
VD: Phương thức kỹ thuật canh nông lúa nước là nhân tố cơ bản tạo
thành điều kiện sinh hoạt vật chất truyền thống của người VN
- Các yếu tố về điều kiện tự nhiên, hoàn cảnh địa lý như kiện đất đai, khí
hậu, sông ngòi, biển, động thực vật, nguyên liệu, khoáng sản… Đây là điều
kiện thường xuyên và tất yếu của sự tồn tại và phát triển của xã hội, nó có thể
gây ảnh hưởng khó khăn hoặc thuận lợi cho đời sống của con người và sản xuất xã hội.
VD: Các điều kiện khí hậu, đất đai, sông hồ,… tạo nên đặc điểm riêng có
của không gian sinh tồn của cộng đồng xã hội.
- Các yếu về tố dân số và mật độ dân số, bao gồm: cách thức tổ chức dân cư,
tính chất lưu dân cư, mô hình tổ chức dân cư,… Đây là điều kiện đối với đời
sống xã hội vì nó có ảnh hưởng thuận lợi hoặc khó khăn đối với đời sống và sản xuất.
VD: Cấu trúc cư dân nông nghiệp lúa nước ở Việt Nam, với tổ chức làng
xã ổn định có những khác biệt khá lớn so với cách thức cấu trúc dân
cư của các cộng đồng dân du mục thường xuyên di động. Sự phân lOMoAR cPSD| 40367505
bố và tổ chức dân cư trong xã hội nông nghiệp truyền thống cũng
có sự khác biệt cơ bản với xã hội công nghiệp
CÂU HỎI: Yếu tố nào đóng vai trò quan trọng nhất? vì sao?
TRẢ LỜI: Phương thức đóng vai quyết định trong đời sống xã hội vì xã hội chỉ có
thể tồn tại và phát triển trên cơ sở của sản xuất mà sản xuất bao giờ cũng có cách thức nhất định.
Các yếu tố đó tồn tại trong mối quan hệ thống nhất biện chứng, tác động lẫn
nhau tạo thành điều kiện sinh tồn và phát triển của xã hội, trong đó phương thức
sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất.
Trong lời tựa cuốn “Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị”, Các Mác viết:
“Phương thức sản xuất đời sống vật chất quyết định các quá trình sinh hoạt xã hội
chính trị và tinh thần nói chung. Không phải ý thức của con người quyết định tồn
tại của họ; trái lại, tồn tại xã hội của họ quyết định ý thức của họ”
VD: Điều kiện tự nhiên của khu vực này có phân bố dân cư như thế nào (đông,
thưa) và quyết định trên khu vực đó người dân thực hiên ptsx như thế nào
Cụ thể như Hà nội có 2 khu vực nội thành và ngoại thành: •
Nội thành tập trung các quận trung tâm, dân cư đông, tầng lớp
tri thức cao, làm những công việc liên quan đến đầu óc tri thức, tập
trung những văn phòng lớn => với điều kiện đặc thù như thế không
thể chăn nuôi hay sản xuất vì diện tích, con người ko cho phép. •
Ngoại thành có những huyên như Chương Mĩ , Thanh Oai,…
dân cưlàm nông, đất rộng đủ điều kiện chăn nuôi sản xuất động vật, cây trồng. lOMoAR cPSD| 40367505
B.Quan hệ biện chứng giữa TTXH và YTXH, tính độc lập
tương đối của YTXH 1 .Quan hệ biện chứng
Quan điểm duy vật lịch sử khẳng định rằng ý thức xã hội và
tồn tại xã hội có mối quan hệ biện chứng các hình thái ,ý thức
xã hội không phải là những yếu tố thụ động ,trái lại mỗi hình
thái ý thức xã hội đều có sự tác động ngược trở lại tồn tại xã
hội.Trước hết là tác động trở lại cơ sở kinh tế
Tồn tại xã hội nào thì có ý thức xã hội ấy. Tồn tại xã hội
quyết định nội dung,tính chất, đặc điểm, xu hướng vận động,
sự biến đổi và sự phát triển củacác hình thái ý thức xã hội.
Nếu xã hội còn tồn tại sự phân chia giai cấpthì ý thức xã hội
nhất định cũng mang tính giai cấp. Khi mà tồn tại xã hội,nhất
là phương thức sản xuất, thay đổi thì những tư tương, quan
điểm về chính trị, pháp luật, triết học và cả quan điểm thẩm
mỹ lẫn đạo đức dùsớm hay muộn cũng sẽ có những sự thay đổi nhất định.
VD1: Trong xã hội nguyên thuỷ, do trình độ của lực lượng sản xuất còn hết sức
thấp kém, mọi người còn làm chung, hưởng chung nên chưa có tư tưởng tư hữu
xuất hiện. Nhưng khi chế độ công xã nguyên thuỷ tan rã, quan hệ sản xuất chiếm
hữu nô lệ ra đời, xã hội phân chia giàu nghèo, bóc lột và bị bóc lột thì ý thức con
người biến đổi căn bản; nảy sinh và phát triển, tư tưởng tư hữu, ăn bám, bóc lột,
chủ nghĩa cá nhân, tư tưởng chủ nô ra đời.
VD2: Trong xã hội phong kiến, khi quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa
ra đời, trong lòng xã hội này và dần dần lớn mạnh thì nảy sinh quan lOMoAR cPSD| 40367505
niệm cho rằng sự tồn tại của chế độ phong kiến là trái với công lý,
không phù hợp với lý tính con người và cần được thay thế bằng chế
độ công bằng và hợp lý tính của con người hơn. Ngay khi xã hội tư
bản mới hình thành đã xuất hiện các trào lưu tư tưởng phê phán chế độ
tư bản chủ nghĩa, đề xuất phương án xây dựng chế độ xã hội tốt đẹp
hơn thay thế chế độ tư bản
Tuy nhiên, ý thứcxã hội không phải là yếu tố hoàn toàn thụ
động hoặc tiêu cực. Mặc dùchịu sự quy định và sự chi phối
của tồn tại xã hội nhưng ý thức xã hội có tính độc lập tương
đối; có thể tác động trơ lại mạnh mẽđối với tồn tại xã hội mà
đặc biệt là còn có thể vượt trước tồn tại xã hội,thậm chí có
thể vượt trước rất xa tồn tại xã hội
2,Tính độc lập của tồn tại xã hội:
THỨ 1:Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn tồn tại xã hội.
Lịch sử xã hội loài người cho thấy, nhiều khi xã hội cũ đã mất đi rất lâu rồi,
song ý thức xã hội do xã hội đó sản sinh ra vẫn tiếp tục tồn tại. Khi C.Mác nói
rằng "người chết đang đè nặng lên người sống" chính là vì lẽ đó. Điều này biểu
hiện rõ nhất ở các khía cạnh khác nhau của tâm lý xã hội như truyền thống, thói
quen và nhất là tập quán. Lênin đã từng nói rằng "sức mạnh của tập quán ở
hàng triệu và hàng chục triệu người là một sức mạnh ghê gớm nhất". Còn
Ăngghen khi nói rằng: "chúng ta đau khổ không những vì những người đang
sống mà còn vì những người đã chết nữa". Người chết năm lấy người sống cũng là theo nghĩa này.
Vậy những nguyên nhân nào làm cho ý thức xã hội thường lạc hậu hơn tồn tại
xã hội? ->Có mấy nguyên nhân sau đây: lOMoAR cPSD| 40367505
-Thứ 1: Do sự tác động mạnh mẽ và nhiều mặt trong hoạt động thực tiễn của con
người => Tồn tại xã hội diễn ra với tốc độ nhanh hơn khả năng phản ánh của ý thức xã hội.
- Thứ 2: Do sức mạnh của thói quen, tập quán, truyền thống và do cả tính bảo thủ
của hình thái ý thức xã hội. Và những điều kiện tồn tại xã hội mới cũng chưa đủ
để làm cho những thói quen, tập quán và truyền thống cũ hoàn toàn biến mất đi.
VD: Sự xuất hiện của Covid 19 đã khiến cho cả thế giới ý thức hơn về lợi ích của
việc tiêm phòng vaccxin, nhưng ở một số nước phương Tây, trên thế giới, nhất là ở
các quốc gia phương Tây, số lượng người từ chối tiêm ngừa vaccine chiếm tỷ lệ
khá cao. Bởi họ còn nghi hoặc về chất lượng ,sự an toàn của vaccxin, sự rủi ro về
sức khỏe, tính mạng và sự thiếu thông tin về vaccxin.
- Thứ 3: Ý thức xã hội gắn liền với lợi ích của những tập đoàn người, của các giai
cấp nào đó trong xã hội. Các tập đoàn hay giai cấp lạc hậu thường níu kéo, bám
chặt vào những tư tưởng lạc hậu để bảo vệ và duy trì quyền lợi ích kỷ của họ,
để chống lại các lực lượng tiến bộ trong xã hội.
Vì vậy, muốn xây dựng xã hội mới phải xóa bỏ những tàn dư, những tư
tưởng và ý thức xã hội cũ song song với việc bồi đắp, xây dựng và phát
triển ý thức xã hội mới. Tuy nhiên, khi thực hiện những nhiệm vụ này thì
không được nóng vội, không được dùng các biện pháp hành chính như đã
từng xảy ra ở các nước xã hội chủ nghĩa.
Vd: Khoa học phát triển nhanh chóng nhưng ý thức con người chưa phát triển, còn
nhiều phong tục tập quán lạc hậu như hủ tục ma chay, trọng nam khinh nữ. lOMoAR cPSD| 40367505 lOMoAR cPSD| 40367505
VD: hủ tục cướp dâu ở Việt Nam
THỨ 2: Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội
Thực tế, trong những điều kiện nhất định, nhiều tư tưởng khoa học có thể vượt
trước tồn tại xã hội của thời đại rất xa. Sở dĩ ý thức xã hội có khả năng đó là do
nó phản ánh đúng những mối liên hệ logic, khách quan, tất yếu, bản chất của tồn tại xã hội.
Vd: sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật giúp con người chinh phục
không gian và tiên đoán được việc xảy ra trong tương lai như là thời tiết các hiện tượng tự nhiên. lOMoAR cPSD| 40367505
Vì vây, trong thời đại chúng ta, chủ nghĩa Mác- Lênin vẫn đang là thế giới quan
và phương pháp luận chung nhất cho sự nhận thức, cho công cuộc cải các hiện thực.
*THỨ 3: Tính kế thừa trong sự phát triển của ý thức xã hội
- Ý thức xã hội phản ánh tồn tại xã hội, trong quá trình phản ánh ý
thức xã hội luôn có tính kế thừa các giá trị của nhân loại để lại.
Lịch sử phát triển đời sống tinh thần của xã hội cho thấy ràng, những
quan điểm lý luận của mỗi thời đại không xuất hiện trên mảnh đất
trống không mà được tạo ra trên cơ sở kế thừa những tài liệu lý luận
của các thời đại trước.
Do ý thức có tính kế thừa trong sự phát triển, nên không thể giải thích
được một tư tưởng nào đó nếu chỉ dựa vào những quan hệ kinh tế hiện
có, không chú ý đến các giai đoạn phát triển tư tưởng trước đó. Lịch lOMoAR cPSD| 40367505
sử phát triển của tư tưởng đã cho thấy những giai đoạn hưng thịnh
hoặc suy tàn của triết học, văn học, nghệ thuật, v.v. nhiều khi không
phù hợp hoàn toàn với những giai đoạn hưng thịnh hoặc suy tàn của kinh tế.
VD: Nước Pháp thế kỷ XVIII nền kinh tế kém phát triển hơn nước
Anh, nhưng tư tưởng lại tiên tiến hơn nước Anh, hoặc so với nước
Anh, Pháp nửa đầu thế kỷ XIX, nước Đức lạc hậu hơn về kinh tế,
nhưng đứng ở trình độ cao hơn về triết học.
Trong xã hội có giai cấp, tính chất kế thừa của ý thức xã hội gắn với
tính chất gai cẩp của nó. Những giai cấp khác nhau kế thừa những nội
dung ý thức khác nhau của các thời đại trước. Các giai cấp tiên tiến
tiếp nhận những di sản tư tưởng tiến bộ của xã hội cũ để lại. V.I.Lênin
nhấn mạnh rằng, văn hóa xã hội chủ nghĩa cần phải phát huy những
thành tựu và truyền thống tốt đẹp nhất của nền văn hóa nhân loại từ cổ
chí kim. Trên cơ sở thế giới quan mácxít, Người viết: "Văn hóa vô sản
phải là sự phát triển hợp quy luật của tổng số những kiến thức mà loài
người đã tích lũy được dưới ách thống trị của xã hội tư bản, xã hội của
bọn địa chủ và xã hội của bọn quan liêu".
VÍ DỤ: Tư tưởng lấy “Dân làm gốc”
Hồ Chí Minh: “Dễ trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng xong lOMoAR cPSD| 40367505
*THỨ 4:Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức XÃ
HỘI trong sự phát triển của chúng:
Ý thức Xã hội được thể hiện dưới nhiều hình thái cụ thể như: chính
trị, pháp quyền, đạo đức, triết học, nghệ thuật, tôn giáo, khoa học. Mỗi
hình thái ý thức XÃ HỘI phản ánh một đối tượng nhất định, một
phạm vi nhất định của tồn tại XÃ HỘI, nhưng giữa chúng có mối liên
hệ với nhau. Sự liên hệ tác động đó làm cho mỗi hình thái ý thức có
những t/c và những mặt không thể giải thích được một cách trực tiếp
bằng tồn tại XÃ HỘI hay bằng các điều kiện vật chất.
VÍ DỤ: Trong triều đại Đình, Lê, Lý, Trần Phật giáo có ảnh hưởng rất
lớn trong đời sống tinh thần của xã hội, sang thời Lê(Hậu Lê) Nho
giáo dành đc địa vị thống trị và chi phối đời sống tinh thần của chế độ phong kiến lOMoAR cPSD| 40367505
*Thứ năm: Ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội
Chủ nghĩa duy vật lịch sử không những chống lại quan điểm duy tâm tuyệt đối hoá vai trò của ý
thức xã hội mà còn bác bỏ quan điểm duy vật tầm thường khi phủ nhận tác động tích cực của ý
thức xã hội đối với tồn tại xã hội.
Ph.Ăng ghen viết: “Sự phát triển về mặt chính trị, pháp luật, triết học, tôn giáo, văn học, nghệ
thuật v.v đều dựa vào sự phát triển kinh tế. Nhưng tất cả chúng cũng có ảnh hưởng lẫn nhau và
ảnh hưởng đến cơ sở kinh tế” .
Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối với sự phát triển xã hội phụ thuộc vào điều kiện lịch sử cụ
thể; vào tính chất của các mối quan hệ kinh tế mà trên đó tư tưởng nảy sinh; vào vai trò lịch sử của
giai cấp mang ngọn cờ tư tưởng và vào mức độ mở rộng của tư tưởng trong quần chúng.
Chẳng hạn: hệ tư tưởng tư sản đã tác động mạnh mẽ đến xã hội các nước Tây Âu thế kỷ XVII,
XVIII. Hệ tư tưởng vô sản trở thành vũ khí về mặt tư tưởng của giai cấp vô sản đấu tranh để xoá bỏ xã hội tư bản.
Sự tác động của ý thức xã hội tới tồn tại xã hội biểu hiện qua hai chiều hướng. Nếu ý thức xã hội
tiến bộ thì tác động thúc đẩy tồn tại xã hội phát triển, nếu ý thức xã hội lạc hậu sẽ cản trở sự phát
triển của tồn tại xã hội.
Nhóm chúng tớ có 1 video để thể hiện nội dung này,mời cô và các bạn lắng nghe
……………………………………………………………………………………… Bàn luận: lOMoAR cPSD| 40367505
Trọng nam khinh nữ là một hình thức phân biệt đối xử dựa trên giới tính trong xã
hội (), trong đó coi nam giới được xem là có vai trò quan trọng hơn phụ nữ. Đây đã
và đang là một hệ thống tư tưởng tồn tại ở khá nhiều nơi trên thế giới này, đặc biệt
là dưới chế độ phong kiến. Trong video trên chúng ta cũng đã thấy cái tư tưởng sai
lệch,lỗi thời ấy. Qua video trên chúng ta hiểu rằng tư tưởng ấy (chính là đại diện
cho ý thức xã hội) nó đã làm ảnh hưởng đến những đứa bé gái vô tội kia. không
được đi học, thậm chí còn sắp bị đuổi khỏi làng,làm mất cân bằng giới tính ( đại
diện cho tồn tại xã hội).Tư tưởng ấy nếu cứ tiếp tục diễn ra sẽ khiến cho người phụ
nữ trở nên bất hạnh,tủi nhục , hạnh phúc gia đình,làm cho xã hội kém văn minh
phát triển hơn. Và ngược lại, khi những bông hoa được trồng khắp làng , trưởng
làng nhận ra những suy nghĩ sai lầm của bản thân thì từ đó những người phụ nữ
ngày càng được trân trọng hơn ,cuộc sống gia đình cũng trở nên hạnh phúc,họ
không còn đặt nặng vấn đề đó và xã hội ngày càng văn mình,phát triển hơn nữa….
Điều này đã chứng minh 1 điều là: Nếu ý thức xã hội tiến bộ thì tác động thúc đẩy tồn tại xã
hội phát triển, nếu ý thức xã hội lạc hậu sẽ cản trở sự phát triển của tồn tại xã hội. Ý NGHĨA PPL
+ TTXH và YTXH là hai mặt thống nhất biện chứng trong đời sống xã hội. Do đó,
để xây dựng xã hội mới cần chú ý phát triển cả TTXH và YTXH.
+ Nâng cao chất lượng giáo dục chủ nghĩa Mác – Lênin, TTHCM. Đồng thời cần
thấy rằng, không chỉ những thay đổi trong tồn tại xã hội mới làm thay đổi đời sống
xã hội mà cả những thay đổi trong YTXH cũng có thể dẫn đến những thay đổi trong TTXH
NHÓM CHÚNG MÌNH CÓ TỔNG HỢP LẠI 1 SỐ CÂU HỎI TRẮC
NGHIỆM ĐỂ MN CÙNG NHAU NẮM CHẮC LẠI KIẾN THỨC NHÉ ><
1.Đâu k phải là yếu tố tồn tại xã hội? lOMoAR cPSD| 40367505
a.PTSX b.ĐKTN c.ĐK dân số d.KTXH
2.Một trong những nguyên nhân làm cho ý thức xã hội có tính lạc hậu là?
a.do ý thức xã hội phản ánh quá nhanh thực tiễn
b.do sức ỳ của tâm lí xã hội
c.do cuộc đấu tranh tư tưởng giữa các
d.do ý thức xã hội có thể tác động trở lại tồn tại xã hội
3.Trong các yếu tố tồn tại xã hội ,yếu tố nào quan trọng nhất? a.Sinh hoạt vật chất
b.Những điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội c.Môi trường tự nhiên
d.Phương thức sản xuất
4.Tính chất nào sau đây không thể hiện tính độc lập tương đối của ytxh so vs ttxh a.Tính giai cấp b.Tính lạc hậu c.Tính kế thừa d,Tính vượt trước
5.Điều kiện cơ bản để ytxh tác động trở lại ttxh? a.ytxh phải phù hợp ttxh
b.ytxh phải vượt trước ttxh
c.điều kiện vật chất bao hàm
d.hoạt động thực tiễn của con ngươì lOMoAR cPSD| 40367505
6.chọn quan điểm đúng nhất:
a.ttxh có trc,ytxh có sau,ttxh quyết định ytxh
b.ttxh có trc,quyết định ytxh,ytxh có theer tác động trở lại ttxh
c.ttxh và ytxh ra đời đồng thời với nhau nhưng ttxh quyết định ytxh
d.ytxh tác động trở lại ttxh the hướng tích cực ,luôn thúc đẩy tồn tại xh phát triển
7.Khi tồn tại xã hội thay đổi thì:
a.ytxh thay đổi lập tức
b.ytxh không có sự thay đổi
c.ytxh thay đổi 1 phần.1 bộ phận thay đổi chậm hoặc khó thay đổi
d.ytxh thay đổi hay không tùy thuộc vào sở thích của mỗi cá nhân .có thể có hoặc không
8.Khẳng định nào sau đây của ai: ytxh phản ánh tồn tại xã hội đó là học thuyết của MAC
a.VI LENIN b.Ph.ăngghen c.Đ.Ricardo d.Adam Smith
9.ytxh được hình thành từ đâu? a.hệ ý thức cá nhân b.tồn tại xã hội c.tồn tại ý thức
d.hệ ý thức của giai cấp
10.ytxh thường lạc hậu hơn so vs ttxh là:
a. Do ytxh phản ánh nhanh,bắt kịp ttxh
b.do sức mạnh của thói quen,tập quán truyền thống lOMoAR cPSD| 40367505
c.do lực lượng siêu nhiên quyết định
d.do ý muốn của đấng thần tiên