Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng.
1. Trực quan sinh động còn gọi là nhận thức cảm tính, đây là giai
đoạn đầu tiên của quá trình nhận thức.
Nó được thể hiện dưới 3 hình thức là cảm giác, tri giức và biểu tượng. * Cảm giác:
– Đây là hình thức đầu tiên của quá trình nhận thức và là nguồn gốc của mọi
hiểu biết của con người.
Cảm giác là sự phản ánh từng mặt, từng thuộc tính bên ngoài của sự vật vào
các giác quan của con người. Các giác quan đó là thị giác (mắt), thính giác (tai),
vị giác (lưỡi), khứu giác (mũi), xúc giác (tay, chân tiếp xúc với sự vật…).
– Sự vật hoặc hiện tượng trực tiếp tác động vào các giác quan con người thì gây
nên cảm giác, như cảm giác về màu đỏ, tiếng nhạc, vị chát, mùi thơm, nước nóng…
Cảm giác là kết quả của sự tác động vật chất của sự vật vào các giác quan con
người, là sự chuyển hóa năng lượng kích thích bên ngoài thành yếu tố của ý
thức. Cảm giác là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.
Ta có thể công thức hóa về cảm giác như sau:
+ Cảm giác A = Hình ảnh A mắt nhìn thấy.
+ Cảm giác B = Âm thanh B tai nghe thấy.
+ Cảm giác C = Vị giác C lưỡi nhận thấy.
+ Cảm giác D = Mùi hương D mũi nhận thấy.
+ Cảm giác E = Nhiệt độ hoặc mức độ thô ráp E của đồ vật khi tay sờ vào cảm thấy. * Tri giác:
Đây là hình thức tổng hợp nhiều cảm giác để đem lại hình ảnh hoàn chỉnh hơn về sự vật.
Tri giác nảy sinh trên cơ sở cảm giác, là sự kết hợp các cảm giác. So với cảm
giác, tri giác là hình thức cao hơn của nhận thức cảm tính; nó đem lại cho chúng
ta tri thức về sự vật đầy đủ hơn, phong phú hơn.
Ta có thể công thức hóa về tri giác như sau:
+ Tri giác 1 = Cảm giác A + Cảm giác B + Cảm giác C + Cảm giác D + …
+ Tri giác 2 = Cảm giác A’ + Cảm giác B’ + Cảm giác C’ + Cảm giác D’ + …
* Biểu tượng:
– Đây là hình ảnh của sự vật được con người giữ lại trong trí nhớ.
Sự tiếp xúc trực tiếp nhiều lần với sự vật sẽ để lại trong chúng ta những ấn
tượng, những hình ảnh về sự vật đó. Những ấn tượng, hình ảnh này đậm nét và
sâu sắc đến mức có thể hiện lên trong ký ức của chúng ta ngay cả khi sự vật
không còn ở trước mắt. Đó chính là biểu tượng.
– Trong biểu tượng chỉ giữ lại những nét chủ yếu, nổi bật nhất của sự vật do
cảm giác, tri giác đem lại trước đó. Biểu tượng thường hiện ra khi có những tác
nhân tác động, kích thích đến trí nhớ con người.
Ta có thể công thức hóa về biểu tượng như sau:
Biểu tượng = Tri giác 1 + Tri giác 2 + Cảm giác X + Cảm giác Y +… .
Ở sự tưởng tượng đã mang tính chủ động, sáng tạo của con người. Tưởng
tượng có vai trò rất to lớn trong hoạt động sáng tạo khoa học và sáng tạo nghệ thuật.
– Biểu tượng tuy vẫn còn mang tính chất cụ thể, sinh động của nhận thức cảm
tính, song đã bắt đầu mang tính khái quát và gián tiếp. Có thể xem biểu tượng
như là hình thức trung gian quá độ cần thiết để chuyển từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính.
Trên cơ sở những tài liệu do nhận thức cảm tính cung cấp, nhận thức sẽ phát
triển lên một giai đoạn cao hơn, đó là nhận thức lý tính. Nhận thức lý tính còn gọi là tư duy trừu tượng.
2. Tư duy trừu tượng là giai đoạn tiếp theo và cao hơn về chất của
quá trình nhận thức, nó nảy sinh trên cơ sở nhận thức cảm tính.
– Nếu chỉ bằng cảm giác, tri giác thì nhận thức của con người sẽ rất hạn chế.
Bởi vì con người không thể chỉ với cảm giác, tri giác mà hiểu được những cái
như độc lập, tự do, hạnh phúc, tốc độ ánh sáng, hình thái kinh tế – xã hội…
Muốn hiểu được những cái phức tạp như
vậy cần phải có sức mạnh của tư duy trừu tượng. Tư duy trừu tượng là sự phản
ánh khái quát và gián tiếp hiện thực khách quan.
– Tư duy phải gắn liền với ngôn ngữ, được biểu đạt thành ngôn ngữ. Ngôn ngữ
là cái vỏ vật chất của tư duy.
Tư duy có tính năng động, sáng tạo, nó có thể phản ánh được những mối liên hệ
bản chất, tất nhiên, bên trong của sự vật, do đó phản ánh sự vật sâu sắc hơn và đầy đủ hơn.
Muốn tư duy, con người phải sử dụng các phương pháp như so sánh, phân tích
và tổng hợp, khái quát hóa và trừu tượng hóa…
– Tư duy trừu tượng, hay nhận thức lý tính, được thể hiện ở các hình thức như
khái niệm, phán đoán và suy lý: * Khái niệm:
+ Khái niệm là một hình thức của tư duy trừu tượng, phản ánh những mối liên hệ
và thuộc tính bản chất, phổ biến của một tập hợp các sự vật, hiện tượng nào đó,
chẳng hạn cá khái niệm “xe máy”, “nhà hát”, “thể thao”, “giai cấp”…
+ Khái niệm đóng vai trò quan trọng trong tư duy khoa học.
Khái niệm là những vật liệu tạo thành ý thức, tư tưởng. Khái niệm là những
phương tiện để con người tích lũy thông tin, suy nghĩ và trao đổi tri thức với nhau.
+ Khái niệm có tính chất khách quan bởi chũng phản ánh những mối liên hệ,
những thuộc tính khách quan của các sự vật, hiện tượng trong thế giới.
Vì vậy, khi vận dụng khái niệm, ta phải chú ý đến tính khách quan của nó. Nếu
áp dụng khái niệm một cách chủ quan, tùy tiện sẽ rơi vào chiết trung và ngụy biện.
+ Nội hàm của khái niệm không phải là bất biến mà luôn vận động, phát triển.
Bởi vì hiện thực khách quan luôn vận động và phát triển nên khái niệm phản ánh
hiện thực đó cũng phải vận động, phát triển theo, liên hệ chuyển hóa lẫn nhau, linh hoạt, năng động.
Do đó, ta phải chú ý đến tính biện chứng, sự mềm dẻo của các khái niệm khi vận
dụng chúng. Phải mài sắc, gọt giũa các khái niệm, phải bổ sung những nội dung
mới cho các khái niệm đã có, thay thế các khái niệm cũ bằng khái niệm mới để
phản ánh hiện thực mới, phù hợp với thực tiễn mới. * Phán đoán:
+ Phán đoán là hình thức của tư duy trừu tượng vận dụng các khái niệm để
khẳng định hoặc phủ định một thuộc tính, một mối liên hệ nào đó của hiện thực khách quan.
+ Phán đoán là hình thức liên hệ giữa các khái niệm, phản ánh mối liên hệ giữa
các sự vật, hiện tượng trong ý thức của con người. Tuy nhiên, phán đoán không
phải là tổng số đơn giản những khái niệm tạo thành mà là quá trình biện chứng
trong đó các khái niệm có sự liên hệ và phụ thuộc lẫn nhau.
+ Phán đoán được biểu hiện dưới hình thức ngôn ngữ là các mệnh đề theo
những quy tắc văn phạm nhất định. * Suy lý:
+ Suy lý là .làm tiền đề để rút ra phán đoán mới làm kết luận.
Ví dụ: Ta có 2 phán đoán làm tiền đề: “Giấy rất dễ cháy”. “Sách làm từ giấy”.
Từ 2 phán đoán trên, ta đi đến phán đoán mới: “Sách rất dễ cháy”.
+ Nếu như phán đoán là sự liên hệ giữa các khái niệm, thì suy lý là sự liên hệ
giữa các phán đoán. Suy lý là công cụ hùng mạnh của tư duy trừu tượng, thể
hiện quá trình vận động của tư duy đi từ những cái đã biết đến nhận thức những
cái chưa biết một cách gián tiếp.
Có thể nói, toàn bộ các khoa học được xây dựng trên hệ thống suy lý. Nhờ có
suy lý, con người ngày càng nhận thức sâu sắc hơn, đầy đủ hơn về hiện thực khách quan.
+ Tuy nhiên, để phản ánh đúng hiện thực khách quan, quá trình suy lý phải xuất
phát từ những tiền đề đúng và phải tuân theo những quy tắc lô-gic. Do đó, nếu ta
có những tiền đề đúng và ta vận dụng một cách chính xác những quy luật của tư
duy đối với những tiền đề ấy thì kết quả phù hợp với hiện thực.
3. Sự thống nhất biện chứng giữa trực quan sinh động (nhận thức
cảm tính) và tư duy trừu tượng (nhận thức lý tính).
– Trực quan sinh động và tư duy trừu tượng là hai giai đoạn khác nhau về chất,
có đặc điểm và vai trò khác nhau trong việc nhận thức sự vật khách quan.
Trực quan sinh động là sự phản ánh trực tiếp, cụ thể, sinh động sự vật. Còn tư
duy trừu tượng là phản ánh gián tiếp, mang tính trừu tượng khái quát.
Trực quan sinh động mang lại những hình ảnh bề ngoài, chưa sâu sắc về sự vật.
Còn tư duy trừu tượng phản ánh được những mối liên hệ bên trong, bản chất,
phổ biến, tất yếu của sự vật. Do đó, tư duy trừu tượng phản ánh sự vật sâu sắc hơn và đầy đủ h. .
– Trực quan sinh động và tư duy trừu tượng thống nhất biện chứng với
nhau, liên hệ, tác động lẫn nhau, bổ sung, hỗ trợ cho nhau, không tách rời nhau.
Chúng cùng phản ánh thế giới vật chất, có cùng một cơ sở sinh lý duy nhất là hệ
thần kinh của con người và điều cùng chịu sự chi phối của thực tiễn lịch sử – xã hội.
– Trực quan sinh động là cơ sở của tư duy trừu tượng. Không có trực quan sinh
động thì không có tư duy trừu tượng. Trái lại, trực quan sinh động mà không có
tư duy trừu tượng thì không thể nắm bắt được bản chất và quy luật của sự vật.
Vì vậy, cần phải phát triển trực quan sinh động lên tư duy trừu tượng; tư duy
trừu tượng sẽ giúp trực quan sinh động trở nên chính xác. Trên thực tế, chúng
thường diễn ra đan xen vào nhau trong quá trình nhận thức.
– Một hình thức đặc biệt của nhận thức là trực giác.
Trực giác là năng lực nắm bắt trực tiếp chân lý không cần lập luận lô-gic trước.
Trực giác có những tính chất như bỗng nhiên, bất ngờ, tính trực tiếp và tính
không ý thức được. Tuy nhiên, tính bỗng nhiên, bất ngờ của trực giác không có
nghĩa nó không dựa gì trên tri thức trước đó mà nó dựa trên những kinh nghiệm,
những hiểu biết được tích lũy từ trước.
Trực giác là tri thức trực tiếp song có liên hệ với tri thức gián tiếp. Trực giác
được môi giới bởi toàn bộ thực tiễn và nhận thức có trước của con người, bởi
kinh nghiệm của quá khứ.
Tính không ý thức được của trực giác không có nghĩa nó đối lập với ý thức, với
những quy luật hoạt động của lô-gic. Trực giác là kết quả hoạt động trước đó
của ý thức. Trực giác là kết quả của sự dồn nén trí tuệ và tri thức dẫn đến sự
“bùng nổ” bằng nhiều thao tác tư duy phát triển ở trình độ khác nhau.
Trực giác là sản phẩm của tài năng và sự say mê, sự kiên trì lao động khoa học một cách nghiêm túc.
II. Khâu thứ hai: Từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn.
– Nhận thức đến trình độ tư duy trừu tượng rồi thi ta phải quay trở về thực
tiễn để kiểm tra. Chỉ có qua thực tiễn ta mới có thể xác định được nhận thức đó
là đúng đắn hay sai lầm.
Mục đích của nhận thức là để định hướng cho hoạt động sản xuất vật chất, hoạt
động cải tạo thế giới. Đến lượt mình, hoạt động sản xuất vật chất là cơ sở cho
sự tồn tại và phát triển của xã hội.
– Quay trở về thực tiễn, nhận thức hoàn thành một chu trình biện chứng của nó.
Trên cơ sở hoạt động thực tiễn, một chu trình nhận thức mới lại bắt đầu và cứ thế
mãi mãi https://8910x.com/bien-chung-nhan-thuc-truc-quan-sinh-dong-den-tu- duy-truu-tuong/