Văn hóa vùng Bắc Bộ: Đặc điểm tự nhiên & xã hội chi tiết

Văn hóa vùng Bắc Bộ
1. Đặc điểm tự nhiên và xã hội.
1.1. Đặc điểm tự nhiên.
– Vùng văn hóa thuộc địa phận các tỉnh bao gồm: Hà Tây; Nam Định; Hà Nam; Hưng
Yên; Hải Dương; Thái Bình; thành phố Hà Nội; Hải Phòng; phần đồng bằng của các tỉnh
Phú Thọ; Vĩnh Phúc; Bắc Ninh; Bắc Giang; Ninh Bình; Thanh Hóa; Nghệ An; Hà Tĩnh.
Cũng cần lưu ý thêm về Nghệ An, Hà Tĩnh ngay từ thời văn minh Văn Lang – Âu Lạc,
thậm chí ngược lên xa hơn; Nghệ An – Hà Tĩnh vẫn gắn bó với Bắc Bộ.
– Về vị trí địa lí: Vùng châu thổ Bắc Bộ là tâm điểm của con đường giao lưu quốc tế
theo hai trục chính: Tây – Đông và Bắc – Nam. Vị trí này khiến cho nơi đây trở thành vị
trí để tiến tới các vùng khác trong nước và trong khu vực Đông Nam Á; đây là mục tiêu
xâm lược đầu tiên của tất cả bọn xâm lược muốn bành trướng thế lực vào lãnh thổ Đông
Nam Á. Nhưng cũng chính vị trí địa lí này đã tạo điều kiện cho dân cư có thuận lợi về
giao lưu và tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại.
– Về mặt địa hình: Châu thổ Bắc Bộ là địa hình núi xem kẽ đồng bằng hoặc thung lũng,
địa hình thấp và bằng phẳng; dốc thoải từ Tây Bắc xuống Đông Nam; từ độ cao 10 – 15m
giảm dần đến độ cao mặt biển. Toàn vùng cũng như trong mỗi vùng; địa hình cao thấp
không đều; tại vùng có địa hình cao vẫn có nơi thấp úng như Gia Lương (Bắc Ninh); có
núi Thiên Thai nhưng vẫn là vùng trũng như Hà Nam; Nam Định; là vùng thấp nhưng
vẫn có núi như Chương Sơn; núi Đọi…
– Khí hậu: Khí hậu vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ vô cùng độc đáo. Đây là vùng duy
nhất ở Việt Nam có một mùa đông thực sự với ba tháng có nhiệt độ trung bình dưới 18 độ
C, do đó khu vực này có khí hậu bốn mùa với mỗi mùa tương đối rõ nét, nhưng cũng vì
lý do này mà khu vực châu thổ Bắc Bộ cấy được vụ lúa ít hơn các vùng khác. Khí hậu
khu vực này tương đối thất thường, gió mùa Đông Bắc vừa lạnh vừa ẩm gây cảm giác
khó chịu, gió mùa hè nóng và ẩm.
– Sông ngòi: Vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ có hệ thống sông ngòi khá dày đặc. Có các
dòng sông lớn như sông Hồng; sông Thái Bình; sông Mã cùng các mương máng tưới tiêu
dày đặc. Do ảnh hưởng của khí hậu gió mùa với hai mùa khô và mưa, thủy chế của các
dòng sông và nhất là sông Hồng cũng có hai mùa rõ rệt: Mùa cạn dòng chảy nhỏ, nước
trong và mùa lũ dòng chảy lớn, nước đục.
Ngoài khơi, thủy triều vịnh Bắc Bộ cũng theo chế độ nhật triều, mỗi ngày có một lần
nước lên và một lần nước xuống.
1.2. Đặc điểm xã hội.
– Dân cư ở vùng văn hóa châu thổ Bắc Bộ khá đông đúc, cư dân ở đồng bằng Bắc Bộ là
cư dân sống với nghề trồng lúa nước, làm nông nghiệp một cách thuần túy.Nghề khai
thác hải sản ở vùng châu thổ Bắc Bộ không mấy phát triển. Các làng ven biển thực chất
chỉ là các làng làm nông nghiệp, có đánh cá và làm muối. Ngược lại, Bắc Bộ là châu thổ
có nhiều sông ngòi, mương máng, nên người dân chài trọng về khai thác thủy sản, người
nông dân tận dụng ao, hồ, đầm để khai thác thủy sản. Tuy nhiên, đất đai ở Bắc Bộ không
phải là nhiều, cư dân lại đông vì thế bên cạnh nghề trồng lúa nước, nuôi trồng thủy sản
thời gian nhàn rỗi người nông dân đã làm thêm các nghề thủ công. Ở vùng Bắc Bộ người
ta đã từng đếm được hàng trăm nghề thủ công, một số nghề đã rất phát triển, có lịch sử
phát triển lâu đời như nghề gốm, nghề dệt, luyện kim, đúc đồng,…
– Những người nông dân vùng châu thổ Bắc Bộ sống quần tụ thành làng. Làng là đơn vị
xã hội cơ sở của nông thôn Bắc Bộ, tế bào sống của xã hội Việt. Nó là kết quả của các
công xã thị tộc nguyên thủy sang công xã nông thôn. Các vương triều phong kiến đã chụp
xuống các công xã nông thôn ấy tổ chức hành chính của mình và nó trở thành các làng
xã. Tiến trình lịch sử đã khiến cho làng Việt Bắc Bộ là một tiểu xã hội trồng lúa nước,
một xã hội của các tiểu nông. Con người nơi đây sống gắn bó với nhau, sự gắn bó giữa
con người và con người trong cộng đồng làng quê nơi đây không chỉ là quan hệ sở hữu
trên đất làng, trên những di sản hữu thể chung như đình làng, chùa làng… mà còn là sự
gắn bó các quan hệ về tâm linh, về chuẩn mực xã hội, đạo đức.Đảm bảo cho các quan hệ
này là các hương ước và khoán ước của làng xã.
2. Đặc điểm vùng văn hóa Bắc Bộ
- Bắc bộ là cái nôi hình thành dân tộc Việt, vì thế, cũng là nơi sinh ra các nền văn hóa
lớn, phát triển nối tiếp lẫn nhau: Văn hóa Đông Sơn, văn hóa Đại Việt và văn hóa Việt
Nam. Từ trung tâm này, văn hóa Việt lan truyền vào Trung Bộ rồi Nam Bộ. Sự lan truyền
ấy, một mặt chứng tỏ sức sống mãnh liệt của văn hóa Việt, một mặt chứng tỏ sự sáng tạo
của người dân Việt. Trong tư cách ấy, văn hóa châu thổ vùng Bắc Bộ có những nét đặc
trưng của văn hóa Việt, nhưng lại có những nét riêng của vùng này
2.1 Đặc trưng văn hóa vật chất
– Văn hoá cư trú (nhà ở). Hàng ngàn năm lịch sử, người dân Việt đã đào mương, đắp bờ,
đắp đê. Biết bao cây số đê cũng được tạo dựng dọc các triền sông thuộc hệ thống sông
Hồng và sông Thái Bình. Trong văn hóa đời thường, sự khác biệt giữa văn hóa Bắc Bộ và
các vùng khác trong cả nước chính được tạo ra từ sự thích nghi với thiên nhiên này. Nhà
ở của cư dân Việt Bắc Bộ thường là loại nhà không có chái, hình thức nhà vì kèo phát
triển. Người nông dân Bắc Bộ thường muốn xây dựng ngôi nhà của mình theo kiểu bền
chắc, to đẹp, tuy nhiên vẫn hòa hợp với cảnh quan.
– Văn hoá ẩm thực (ăn – uống). Thường là người Việt Bắc Bộ muốn trồng cây cối quanh
nơi cư trú, tạo ra bóng mát cho ngôi nhà ăn uống của cư dân Việt trên châu thổ Bắc Bộ
vẫn như mô hình bữa ăn của người Việt trên các vùng đất khác : cơm + rau + cá, nhưng
thành phần cá ở đây chủ yếu hướng tới các loại cá nước ngọt. Hải sản đánh bắt ở biển chủ
yếu giới hạn ở các làng ven biển, còn các làng ở sâu trong đồng bằng, hải sản chưa phải
là thức ăn chiếm ưu thế. Cư dân đô thị, nhất là Hà Nội, ít dùng đồ biển hơn cư dân ở các
đô thị phía Nam như Huế, Nha Trang, Sài Gòn. Thích ứng với khí hậu ở châu thổ Bắc
Bộ, người Việt Bắc Bộ có chú ý tăng thành phần thịt và mỡ, nhất là mùa đông lạnh, để
giữ nhiệt năng cho cơ thể. Các gia vị có tính chất cay, chua, đắng, quen thuộc với cư dân
Trung Bộ, Nam Bộ lại không có mặt trong bữa ăn của người Việt Bắc Bộ nhiều lắm.
– Văn hoá trang phục. Cách mặc của người dân Bắc Bộ cũng là một sự lựa chọn, thích
ứng với thiên nhiên châu thổ Bắc Bộ đó là màu nâu. Đàn ông với y phục đi làm là chiếc
quần lá tọa, áo cánh màu nâu sống. Đàn bà cũng chiếc váy thâm, chiếc áo nâu, khi đi làm.
Ngày hội hè, lễ tết thì trang phục này có khác hơn: đàn bà với áo dài mớ ba mớ bảy, đàn
ông với chiếc quần trắng, áo dài the, chít khăn đen. Ngày nay y phục của người Việt Bắc
Bộ đã có sự thay đổi khá nhiều.
– Di sản vật thể khác. Nói tới văn hóa ở châu thổ Bắc Bộ là nói tới một vùng văn hóa có
một bề dày lịch sử cũng như mật độ dày đặc của các di tích văn hóa. Các di tích khảo cổ,
các di sản văn hóa hữu thể tồn tại ở khắp các địa phương. Đền, đình, chùa, miếu v.v…, có
mặt ở hầu khắp các địa bàn, tận các làng quê. Nhiều di tích nổi tiếng không chỉ ở trong
nước mà cả ở nước ngoài như đền Hùng, khu vực Cổ Loa, Hoa Lư, Lam Sơn, phố Hiến,
chùa Dâu, chùa Hương, chùa Tây Phương, đình Tây Đằng v.v…
2.2 Đặc trưng văn hóa tinh thần
– Vùng châu thổ Bắc Bộ có kho tàng văn học dân gian phong phú đa dạng, từ thần thoại
đến truyền thuyết, từ ca dao đến tục ngữ, từ truyện cười đến truyện trạng (truyện Trạng
Quỳnh, Trạng Lợn v. v. ) mỗi thể loại đều có nét riêng của vùng Bắc Bộ.
– Ca dao xứ Bắc trau chuốt, tỉa gọt hơn ca dao Nam Bộ. Các thể loại thuộc nghệ thuật
biểu diễn dân gian cũng khá đa dạng và mang sắc thái vùng đậm nét. Đó là hát quan họ,
hát xoan, hát trống quân, hát chầu văn, hát chèo, múa rối v.v…
– Mọi tín ngưỡng của cư dân trồng lúa nước như thờ Thành Hoàng, thờ Mẫu, thờ các
ông tổ nghề,…có mặt trên hầu hết các làng quê Bắc Bộ. Các tín ngưỡng này tiềm ẩn
trong tâm thức con người và tồn tại trong lễ hội.Chính vì vậy mà lễ hội ở đồng bằng Bắc
Bộ có thể ví như một bảo tàng văn hóa tổng hợp lưu giữ khá nhiều các sinh hoạt văn hóa
tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp.
– Cùng với văn hoá dân gian, vùng châu thổ Bắc Bộ còn là “nơi phát sinh nền văn hóa
bác học” .Thời tự chủ, Thăng Long với vai trò là một kinh đô cũng đảm nhận vị trí một
trung tâm giáo dục. Năm 1078, Văn Miếu đã xuất hiện, năm 1076 đã có Quốc Tử Giám,
chế độ thi cử để kén chọn người hiền tài v.v. đã tạo ra cho xứ Bắc một đội ngũ trí thức
đông đảo, trong đó có nhiều danh nhân văn hóa tầm cỡ trong nước, ngoài nước. GS. Đinh
Gia Khánh nhận xét : “Trong thời kì Đại Việt, số người đi học, thi đỗ ở vùng đồng bằng
miền Bắc tính theo tỉ lệ dân số thì cao hơn rất nhiều so với các nơi khác. Trong lịch sử
850 năm (l065-1915) khoa cử dưới các triều vua, cả nước có 56 trạng nguyên thì 52
người là ở vùng đồng bằng miền Bắc”. Thời thuộc Pháp, Hà Nội là nơi có các cơ sở giáo
dục, khoa học, thu hút các trí thức mọi vùng. Chính sự phát triển của giáo dục ở đây tạo
ra sự phát triển của văn hóa bác học
Document Outline

• 1.Đặc điểm tự nhiên và xã hội.
• 1.2.Đặc điểm xã hội.
• 2.Đặc điểm vùng văn hóa Bắc Bộ
• 2.1Đặc trưng văn hóa vật chất
• 2.2Đặc trưng văn hóa tinh thần