Mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội thực chất là biểu hiện của mối quan hệ giữa:

Phương diện sinh hoạt vật chất của xã hội.

Phương diện sinh hoạt tinh thần của một giai cấp.

Những đặc trưng về tâm lý, tính cách của một cộng đồng dân tộc.

Nội dung và hình thức.

Bản chất và hiện tượng.

Cái chung và cái đơn nhất.

Tâm lý xã hội là sự phản ánh gián tiếp có tính tự phát, thường ghi lại những mặt bề ngoài tồn tại xã hội.

Tâm lý xã hội mang tính phong phú và phức tạp, nhưng không tuân theo các quy luật tâm lý.

Tâm lý xã hội không có vai trò quan trọng trong ý thức xã hội.

Hệ tư tưởng ra đời trực tiếp từ tâm lý xã hội.

Trong xã hội có giai cấp thì chỉ có hệ tư tưởng biểu hiện tính giai cấp của ý thức xã hội.

Hệ tư tưởng không ảnh hưởng đến sự phát triển của khoa học.

Ý thức xã hội hoàn toàn phụ thuộc một cách thụ động vào tồn tại xã hội.

Khi tồn tại xã hội đã thay đổi thì toàn bộ các yếu tố cấu thành ý thức xã hội biến đổi theo cùng tồn tại xã hội.

Tồn tại xã hội có vai trò quyết định đối với các hình thái ý thức xã hội một cách đơn giản, trực tiếp, không qua các khâu trung gian.

Các hình thái ý thức xã hội trong quá trình phản ánh hiện thực có tác động trở lại tồn tại xã hội như nhau.

Ý thức xã hội luôn luôn lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội vì không phản ánh kịp hoạt động thực tiễn.

Không thể giải thích một tư tưởng nào đó nếu chỉ dựa vào những quan hệ kinh tế hiện có mà không chú ý đến các giai đoạn phát triển tư tướng đó.

Những tư tưởng khoa học tiên tiến có thể vượt trước sự phát triển của tồn tại xã hội nên có thể thoát ly tồn tại xã hội.

Các hình thái ý thức xã hội trong sự phát triển không thể tác động qua lại lẫn nhau.

Trong xã hội có giai cấp, tính chất kế thừa của ý thức xã hội không gắn liền với tính giai cấp của nó.

Ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức văn hóa, ý thức tôn giáo, ý thức khoa học, ý thức triết học.

Ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức dân tộc, ý thức tôn giáo, ý thức khoa học, ý thức triết học.

Ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức văn hóa, ý thức môi trường, ý thức tôn giáo, ý thức khoa học, ý thức triết học.

Tâm lý xã hội cho biết những mối liên hệ khách quan, bản chất, tất yếu mang tính quy luật của các sự vật và quá trình xã hội.

Tâm lý xã hội phản ánh một cách trực tiếp và tự phát những điều kiện sinh hoạt hằng ngày của con người.

Tâm lý xã hội không bao gồm tư tưởng của xã hội hình thành dưới tác động trực tiếp của cuộc sống hằng ngày.

Giai cấp bị trị chịu ảnh hưởng tư tưởng của giai cấp thống trị.

Giai cấp bị trị có thể có hệ tư tưởng riêng của mình.

Giai cấp thống trị luôn tìm cách áp đặt hệ tư tưởng của mình cho các giai cấp khác.

Phương thức sản xuất và điều kiện tự nhiên – hoàn cảnh địa lý.

Phương thức sản xuất, xã hội và dân cư.

Điều kiện tự nhiên - hoàn cảnh địa lý và dân cư.

Điều kiện tự nhiên.

Dân số.

Năng suất lao động

Ý thức xã hội là sự phản ánh tồn tại xã hội.

Ý thức xã hội có tính độc lập tương đối trong quan hệ với tồn tại với xã hội.

Ý thức xã hội không đồng nhất với ý thức cá nhân.

Ý thức thông thường phản ánh sinh động và trực tiếp các mặt khác nhau của cuộc sống hằng ngày.

Ý thức thông thường là cơ sở và tiền đề cho sự hình thành ý thức lý luận

Ý thức thông thường ở trình độ thấp hơn nhưng phong phú hơn ý thức lý luận.

Ý thức tôn giáo sẽ không thay đổi.

Triết học sẽ thay đổi triệt để

Ý thức xã hội sẽ thay đổi một cách hệ thống và đồng bộ.