Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng thì nguồn gốc tự nhiên của ý thức là:

Bộ óc người sinh ra ý thức cũng giống như “gan tiết ra mật”

Ý thức là chức năng phản ánh của bộ óc người

Ý thức sao chép y nguyên thế giới vật chất vào bộ não người.

Là khoa học nghiên cứu về sự vận động, phát triển của các sự vật hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư duy. 

Là khoa học nghiên cứu về mối liên hệ phổ biến và về sự phát triển của sự vật hiện tượng trong tự nhiên, xã hội, tư duy.

Ý thức là hiện tượng tâm lý xã hội mang bản chất xã hội

Ý thức thuần tuý là hiện tượng cá nhân mang bản chất cá nhân

Ý thức không thể tác động trở lại thế giới vật chất.

Phương pháp biên chứng nhận thức đối tượng ở trạng thái vận động biến đổi, nằm trong khuynh hướng chung là phát triển

Phương pháp biện chứng coi nguyên nhân của mọi biến đổi nằm ngoài đối tượng

Phương pháp biện chứng nhận thức đối tượng ở trong trạng thái cô lập, tĩnh tại, tách rời

Tương đối

Tuyệt đối

Không phải các phương án trên

Mối liên hệ chỉ diễn ra giữa các sự vật hiện tượng với nhau còn trong bản thân sự vật hiện tượng không có sự liên hệ.

Mối liên hệ của sự vật hiện tượng chỉ do ý chí con người tạo ra còn bản thân sự vật hiện tượng không có sự liên hệ

Ý thức con người không có gì sáng tạo thực sự mà chỉ bắt chước hiện thực khách quan và làm đúng như nó.

Việc phát huy tính sáng tạo năng động của ý thức không phải phụ thuộc vào hiện thực khách quan mà là do sự sáng tạo chủ quan của con người.

Phản ánh là thuộc tính chung của mọi dạng vật chất, là cái vốn có của mọi dạng vật chất

Phản ánh không phải là cái vốn có của thế giới vật chất, mà do ý thức con người tưởng tượng ra

Phản ánh là thuộc tính của mọi dạng vật chất do lực lượng tinh thần quy định.

Ý thức tự nó chỉ làm thay đổi tư tưởng. Do đó, ý thức hoàn toàn không có vai trò gì đối với thực tiễn

Ý thức là cái phụ thuộc vào nguồn gốc sinh ra nó vì thế chỉ có vật chất là cái năng động tích cực

Ý thức không thụ động mà có sự tác động trở lại đối với vật chất theo hai xu hướng tích cực và tiêu cực

Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan

Ý thức là quá trình ảnh phản thế giới hiện thực khách quan vào bộ não con người

Phản ánh ý thức mang tính tích cực, chủ động và sáng tạo lại hiện thực khách quan

Phát triển chỉ khái quát xu hướng vận động đi lên từ thấp đến cao của các sự vật

Phát triển chỉ là một trường hợp cá biệt của sự vận động, đó là sự vận động trong trạng thái cân bằng, ổn định

Phát triển là quá trình vận động tiến lên theo con đường thẳng tắp.