Bài 1: Khái Quát Về Nhà Nước môn Pháp luật đại cương | Trường đại học Mở Hà Nội

lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người BÀI 1
KHÁI QUÁT VỀ NHÀ NƯỚC
Bài 1 bao gồm các nội dung: I- Khái niệm Nhà nước
II- Bản chất của Nhà nước
III- Chức năng của Nhà nước
IV- Bộ máy Nhà nước Việt Nam V- Nhà nước trong hệ thống chính trị Mục tiêu bài học:
Giúp người học nắm được những kiến thức chung, cơ bản và cốt lõi về nhà nước như
khái niệm, bản chất, vai trò, chức năng… của nhà nước làm cơ sở giúp người học có thể nhận
thức được những vấn đề cơ bản về nhà nước nói chung và Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam nói riêng.
I. KHÁI NIỆM NHÀ NƯỚC
1. Định nghĩa Nhà nước
Trong xã hội có giai cấp, ngoài Nhà nước còn có nhiều tổ chức khác như các đảng phái
chính trị, công đoàn, đoàn thanh niên... Nhà nước khác với các tổ chức trên ở những đặc trưng
riêng của nó. Dựa vào các đặc trưng của Nhà nước có thể định nghĩa về Nhà nước như sau:
Pháp luật đại cương – Bài 1 1 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
Nhà nước là tổ chức quyền lực đặc biệt của xã hội, bao gồm một lớp người được
tách ra từ xã hội để chuyên thực thi quyền lực, nhằm tổ chức và quản lý xã hội, phục vụ
lợi ích chung của toàn xã hội cũng như lợi ích của lực lượng cầm quyền trong xã hội1.
Mặc dù chỉ là một trong số các tổ chức của xã hội, song Nhà nước có một số ưu thế mà
các tổ chức khác không có, được thể hiện qua các đặc trưng của Nhà nước.
2. Đặc trưng của Nhà nước a.
Nhà nước là tổ chức quyền lực đặc biệt của xã hội. -
Nhà nước là một trong các tổ chức của xã hội nhưng có quyền quản lý xã
hội. Để quản lý xã hội, Nhà nước phải có quyền lực. Quyền lực Nhà nước là khả năng
và sức mạnh của Nhà nước có thể bắt các tổ chức và cá nhân trong xã hội phải phục tùng ý chí của nó. -
Quyền lực Nhà nước tồn tại trong mối quan hệ giữa Nhà nước với các cá
nhân, tổ chức trong xã hội. Trong mối quan hệ này, Nhà nước là chủ thể của quyền lực,
các cá nhân, tổ chức khác trong xã hội là đối tượng của quyền lực ấy, họ phải phục tùng ý chí của Nhà nước.
1 Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Lý luận chung về Nhà nước và pháp luật, Nxb. Tư pháp, Hà Nội – 2016, tr. 25.
Pháp luật đại cương – Bài 1 2 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người -
Quyền lực Nhà nước cũng tồn tại trong mối quan hệ giữa Nhà nước với
các thành viên cũng như các cơ quan của nó, trong đó thành viên phải phục tùng tổ
chức, cấp dưới phải phục tùng cấp trên. -
Quyền lực Nhà nước có tác động bao trùm lên toàn xã hội, tới mọi tổ chức,
cá nhân, mọi khu vực lãnh thổ và các lĩnh vực cơ bản của đời sống: kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục… -
Để quản lý xã hội, Nhà nước có một lớp người tách ra khỏi lao động sản
xuất để chuyên thực thi quyền lực Nhà nước, họ tham gia vào bộ máy Nhà nước để làm
hình thành nên một hệ thống các cơ quan Nhà nước từ trung ương tới địa phương, trong
đó có các cơ quan bạo lực, cưỡng chế như quân đội, cảnh sát, tòa án…
Quyền lực và bộ máy chuyên thực thi quyền lực đó thì trong xã hội chỉ một
mình Nhà nước có nên quyền lực Nhà nước là đặc biệt, nhờ có quyền lực và bộ máy
chuyên thực thi quyền lực đó mà Nhà nước có thể điều hành và quản lý xã hội, thiết lập
và giữ gìn trật tự xã hội, phục vụ và bảo vệ lợi ích chung của toàn xã hội cũng như lợi
ích của lực lượng cầm quyền.
b. Nhà nước thực hiện việc quản lý dân cư theo lãnh thổ.
Mỗi quốc gia đều được cấu thành bởi ba yếu tố cơ bản là lãnh thổ, dân cư và nhà
nước. Do vậy, dân cư sinh sống trong phạm vi lãnh thổ của một nhà nước chủ yếu là
công dân của nhà nước đó. Tuy nhiên, trong thời đại toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế
hiện nay thì sinh sống trong lãnh thổ của một quốc gia ngoài công dân còn có người
Pháp luật đại cương – Bài 1 3 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
nước ngoài và người không quốc tịch. Song dù là công dân hay người nước ngoài,
người không quốc tịch, khi đã cư trú và làm ăn sinh sống trong lãnh thổ của nhà nước
nào thì đều phải chịu sự quản lý của nhà nước đó. Nếu như các tổ chức xã hội khác tập
hợp và quản lý dân cư theo mục đích, chính kiến, lý tưởng, nghề nghiệp, độ tuổi hoặc
giới tính… thì nhà nước luôn lấy việc quản lý dân cư theo lãnh thổ làm điểm xuất phát.
Người dân không phân biệt huyết thống, dân tộc, giới tính... cứ sống trên một khu vực
lãnh thổ nhất định thì chịu sự quản lý của một nhà nước nhất định và do vậy, họ thực
hiện quyền và nghĩa vụ đối với nhà nước ở nơi mà họ cư trú.
Nhà nước thực hiện việc quản lý dân cư trong phạm vi lãnh thổ quốc gia của
mình cũng theo địa bàn cư trú của họ hay theo các đơn vị hành chính – lãnh thổ. Nhà
nước phân chia lãnh thổ thành các đơn vị hành chính - lãnh thổ và quản lý toàn bộ dân
cư của mình theo từng khu vực đó, vì thế, nhà nước là tổ chức có cơ sở xã hội và phạm
vi tác động rộng lớn nhất trong quốc gia.
c. Nhà nước nắm giữ và thực thi chủ quyền quốc gia
Chủ quyền quốc gia là khái niệm dùng để chỉ quyền quyết định tối cao của quốc
gia trong quan hệ đối nội và quyền độc lập tự quyết của quốc gia trong quan hệ đối ngoại.
Hiến pháp của đa số các nước trên thế giới đều tuyên bố chủ quyền quốc gia
thuộc về nhân dân, nhưng nhân dân uỷ quyền cho Nhà nước thực hiện nên Nhà nước
là đại diện chính thức cho toàn quốc gia, dân tộc trong các quan hệ đối nội và đối
ngoại. Trong quan hệ đối nội thì quy định của Nhà nước có giá trị bắt buộc phải tôn
Pháp luật đại cương – Bài 1 4 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
trọng hoặc thực hiện đối với các tổ chức và cá nhân có liên quan; Nhà nước có thể
cho phép các tổ chức xã hội khác được thành lập và hoạt động hoặc Nhà nước công
nhận sự tồn tại và hoạt động hợp pháp của các tổ chức xã hội khác. Trong quan hệ
đối ngoại, Nhà nước có toàn quyền xác định và thực hiện các đường lối, chính sách
đối ngoại của mình. Các tổ chức khác chỉ được tham gia vào những quan hệ đối ngoại mà Nhà nước cho phép.
d. Nhà nước ban hành pháp luật và dùng pháp luật làm công cụ quản lý xã hội.
Nhà nước ban hành pháp luật, tức là hệ thống các quy tắc xử sự chung có giá
trị bắt buộc phải tôn trọng hoặc thực hiện đối với các tổ chức và cá nhân có liên quan
trong phạm vi lãnh thổ quốc gia.
Nhà nước bảo đảm cho pháp luật được thực hiện bằng nhiều biện pháp: tuyên
truyền, phổ biến, giáo dục, thuyết phục, tổ chức thực hiện, động viên, khen thưởng,
áp dụng các biện pháp cưỡng chế Nhà nước, do đó, pháp luật được triển khai và thực
hiện một cách rộng rãi trong toàn xã hội.
Nhà nước dùng pháp luật để quản lý xã hội, điều chỉnh các quan hệ xã hội theo
mục đích của Nhà nước và pháp luật là một trong những phương tiện quản lý có hiệu
quả nhất của Nhà nước.
e. Nhà nước quy định và thực hiện việc thu thuế.
Pháp luật đại cương – Bài 1 5 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
Thuế là khoản tiền hay hiện vật mà người dân buộc phải nộp cho Nhà nước theo
qui định của pháp luật. Nhà nước là một bộ máy được tách ra khỏi lao động sản xuất
trực tiếp để chuyên thực hiện chức năng quản lý xã hội nên nó phải được nuôi dưỡng
từ nguồn thuế do dân cư đóng góp, không có thuế bộ máy Nhà nước không thể tồn tại
được và thuế luôn là quốc sách của mọi Nhà nước. Thuế còn là nguồn của cải quan
trọng phục vụ cho việc phát triển các mặt của đời sống. Ngoài thuế, Nhà nước còn có
quyền phát hành tiền, công trái, vì thế, Nhà nước có lực lượng vật chất to lớn, không
chỉ có thể trang trải cho các hoạt động của nó, những hoạt động cơ bản của xã hội, mà
còn có thể hỗ trợ một phần kinh phí hoạt động cho một số tổ chức khác.
II. BẢN CHẤT CỦA NHÀ NƯỚC
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin thì quá trình hình thành Nhà nước là quá
trình phát triển của xã hội loài người về kinh tế cũng như về tổ chức xã hội. Nhà nước ra đời
do sự tác động của hai nguyên nhân: kinh tế và xã hội. Sự phát triển của lực lượng sản xuất
đã dẫn đến sự ra đời của nền kinh tế sản xuất và trao đổi, với nhiều ngành nghề sản xuất khác
nhau (nền sản xuất hàng hóa) thay thế cho nền kinh tế tự nhiên (tự cấp và tự túc); đồng thời
dẫn đến sự ra đời của chế độ tư hữu tài sản để thay thế cho chế độ công hữu nguyên thủy của
thị tộc – bộ lạc. Đó là nguyên nhân kinh tế dẫn đến sự ra đời của Nhà nước. Còn nguyên
nhân xã hội dẫn đến sự ra đời của Nhà nước chính là sự phân hoá con người trong xã hội
thành người giàu và người nghèo, thành chủ nô, người tự do và nô lệ, thành người bóc lột và
người bị bóc lột…, tức là xã hội hình thành các tầng lớp, giai cấp hoặc lực lượng có khả năng
kinh tế và địa vị xã hội khác biệt nhau, mâu thuẫn và đấu tranh với nhau. Trong xã hội dần
dần xuất hiện một lớp người tách ra từ xã hội, tách ra khỏi lao động sản xuất để chuyên thực
Pháp luật đại cương – Bài 1 6 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
thi quyền lực như các thủ lĩnh, quân đội, cảnh sát… quyền lực xã hội của thị tộc đã chuyển
hoá dần thành quyền lực của Nhà nước và Nhà nước đã từng bước hình thành.
Như vậy, xét về bản chất, Nhà nước là một hiện tượng xã hội luôn thể hiện tính xã
hội và tính giai cấp. Sở dĩ Nhà nước có hai thuộc tính đó là vì những lý do sau:
+ Nhà nước xuất hiện vừa do nhu cầu điều hành và quản lý xã hội nhằm thiết lập
và giữ gìn trật tự xã hội, bảo vệ lợi ích chung của toàn xã hội vừa do nhu cầu bảo vệ
lợi ích, quyền và địa vị thống trị, địa vị lãnh đạo của giai cấp thống trị hoặc lực lượng cầm quyền.
+ Nhà nước là một tổ chức trong xã hội và là sản phẩm có điều kiện của xã hội
loài người. Nhà nước chỉ ra đời, tồn tại và phát triển trong lòng xã hội loài người ở
những giai đoạn lịch sử nhất định, giai đoạn có sự phân chia giai cấp, mâu thuẫn và đấu
tranh giai cấp, đồng thời Nhà nước có sứ mệnh điều hành và quản lý xã hội.
+ Nhà nước là một hình thức tổ chức của xã hội có giai cấp, nhằm bảo đảm sự
tồn tại và phát triển của xã hội.
1. Biểu hiện tính xã hội của Nhà nước
Tính xã hội của Nhà nước thể hiện ở chỗ: Nhà nước là bộ máy để tổ chức và
quản lý xã hội, nhằm thiết lập, giữ gìn trật tự và sự ổn định của xã hội, bảo vệ lợi ích
chung của cả cộng đồng, vì sự phát triển của xã hội. -
Bất cứ xã hội nào muốn tồn tại và phát triển được cũng phải có trật tự và
sự ổn định tương đối, tức là phải được tổ chức và quản lý chặt chẽ, nếu không thì xã
hội sẽ hỗn loạn. Xã hội nào cũng có hàng loạt các vấn đề mang tính chất chung của
Pháp luật đại cương – Bài 1 7 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
toàn xã hội: sản xuất, thiên tai, địch họa, trật tự an toàn xã hội… Để giải quyết các vấn
đề chung đó cần có một tổ chức thay mặt xã hội, nhân danh xã hội để tổ chức, tập hợp,
quản lý toàn xã hội, tổ chức đó phải thiết lập quyền lực chung (quyền lực công) của
toàn xã hội. Tổ chức đó chính là Nhà nước. -
Trước khi có Nhà nước, các công việc chung của xã hội do thị tộc, bộ lạc
giải quyết. Khi Nhà nước xuất hiện thì trách nhiệm đó thuộc về Nhà nước. Nhà nước
phải thay mặt xã hội, đứng ra tổ chức dân cư, giải quyết các vấn đề chung vì sự ổn định,
sống còn của cả xã hội chứ không phải của riêng giai cấp, lực lượng xã hội hay cá nhân nào. -
Nhà nước là đại diện chính thức của toàn xã hội nên ở mức độ này hay
mức độ khác phải có trách nhiệm xác lập, thực hiện và bảo vệ các lợi ích cơ bản, lâu
dài của quốc gia, dân tộc và công dân của mình; phải tập hợp và huy động mọi tầng lớp
trong xã hội vào việc thực hiện các nhiệm vụ chung để bảo vệ chủ quyền, phát triển
kinh tế, văn hoá, xã hội; duy trì trật tự xã hội và giải quyết các vấn đề phát sinh trong
nước và quốc tế, tạo điều kiện cho các lĩnh vực hoạt động của xã hội được tiến hành
bình thường, có hiệu quả, thúc đẩy sự phát triển của xã hội. Nhà nước nhân danh và đại
diện cho cả xã hội để quản lý xã hội, giải quyết các công việc chung của cả cộng đồng xã hội. -
Nhà nước có nhiều hoạt động vì lợi ích của các giai cấp, lực lượng khác
nhau trong xã hội, của cả cộng đồng như: xây dựng và phát triển giáo dục, y tế, xây
dựng cơ sở hạ tầng, các công trình phúc lợi xã hội: đường xá, cầu cống, trường học,
bệnh viện…; tổ chức, điều hành và quản lý các dịch vụ công…
Pháp luật đại cương – Bài 1 8 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người -
Nhà nước là bộ máy cưỡng chế để bảo vệ công lý, công bằng xã hội, bảo
vệ trật tự chung trong các lĩnh vực của đời sống xã hội như: bảo vệ trật tự an ninh, an
toàn xã hội, bảo đảm trật tự an toàn giao thông và thông tin liên lạc, bảo vệ môi trường sống… -
Nhà nước thay mặt xã hội thực thi chủ quyền quốc gia, phòng, chống ngoại
xâm bảo vệ Tổ quốc… Không những thế, Nhà nước còn là công cụ để giữ gìn và phát
triển những tài sản văn hoá tinh thần chung của xã hội, những giá trị đạo đức, truyền
thống và phong tục, tập quán phù hợp với ý chí của Nhà nước.
Tóm lại, nhà nước là tổ chức quyền lực đặc biệt của xã hội, nhân danh xã hội để
quản lý xã hội và vì sự ổn định và phát triển của xã hội.
2. Biểu hiện tính giai cấp của Nhà nước:
Tính giai cấp của Nhà nước thể hiện ở chỗ: Nhà nước là bộ máy chuyên chính
giai cấp tức là công cụ để thực hiện, củng cố và bảo vệ lợi ích, quyền và địa vị thống
trị của lực lượng hoặc giai cấp cầm quyền trong xã hội trên cả ba lĩnh vực: kinh tế,
chính trị và tư tưởng.
Sự thống trị xã hội thể hiện chủ yếu ở ba lĩnh vực: kinh tế, chính trị và tư tưởng
trong đó lĩnh vực tiền đề và giữ vai trò quyết định là kinh tế. Thông thường, giai cấp
hoặc lực lượng nắm quyền sở hữu phần lớn tư liệu sản xuất hoặc tài sản của xã hội sẽ
trở thành lực lượng thống trị về kinh tế hay chủ thể của quyền lực kinh tế, có thể bắt
các lực lượng khác phải phụ thuộc nó về mặt kinh tế hoặc bóc lột các lực lượng khác.
Do vậy, sự thống trị về kinh tế tạo ra tiền đề, cơ sở cho sự thống trị giai cấp.
Pháp luật đại cương – Bài 1 9 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
Tuy nhiên, quyền lực kinh tế không đủ khả năng duy trì sự thống trị vì lực lượng
hay giai cấp bị thống trị luôn tìm cách chống lại để thoát ra khỏi sự phụ thuộc.
Vì thế, để bảo vệ lợi ích kinh tế của mình, lực lượng thống trị phải dùng bộ máy Nhà
nước để trấn áp sự phản kháng, sự chống đối của các giai cấp, lực lượng khác và Nhà
nước trở thành bộ máy cưỡng chế đặc biệt, thành công cụ để bảo vệ lợi ích kinh tế của lực lượng cầm quyền.
Nhà nước bảo vệ lợi ích kinh tế của lực lượng cầm quyền bằng cách dùng bộ
máy bạo lực như quân đội, cảnh sát, toà án… để trấn áp sự phản kháng, chống đối của
các lực lượng khác. Đồng thời, Nhà nước thể hiện ý chí của mình mà trước tiên là ý chí
của lực lượng cầm quyền thành pháp luật, thành các quy định có giá trị bắt buộc phải
tôn trọng và thực hiện trong xã hội, bắt cả xã hội phải phục tùng ý chí của nó. Vì thế,
Nhà nước chính là công cụ nằm trong tay lực lượng cầm quyền để bảo vệ lợi ích kinh
tế và thực hiện sự thống trị về chính trị trong xã hội.
Sự thống trị của lực lượng cầm quyền, sự tồn tại của Nhà nước chỉ lâu dài, chắc
chắn khi có sự phục tùng tự giác của các lực lượng khác. Vì thế, Nhà nước tổ chức,
quản lý và sử dụng các phương tiện thông tin đại chúng, các cơ sở văn hóa, giáo dục;
dùng các phương tiện và cơ sở đó tác động đến đời sống tinh thần của toàn xã hội, nhằm
làm cho hệ tư tưởng của giai cấp thống trị giữ địa vị thống trị trong xã hội và nhằm tạo
ra sự phục tùng tự giác của các giai cấp, lực lượng khác đối với quyền thống trị của lực
lượng cầm quyền, sự quản lý của Nhà nước. Do vậy, Nhà nước trở thành công cụ xác
lập và bảo vệ hệ tư tưởng thống trị trong xã hội.
Pháp luật đại cương – Bài 1 10 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
Như vậy, Nhà nước là công cụ, là bộ máy đặc biệt nằm trong tay lực lượng cầm
quyền để bảo vệ lợi ích kinh tế, để thực hiện sự thống trị về chính trị và thực hiện sự
tác động về tư tưởng của lực lượng này đối với toàn xã hội.
Tóm lại, tính xã hội và tính giai cấp là thuộc tính chung thể hiện bản chất của tất
cả các Nhà nước, song, do sự thay đổi, sự khác biệt trong cơ sở kinh tế - xã hội giữa
các Nhà nước nên các Nhà nước khác nhau sẽ khác nhau ở những biểu hiện cụ thể của
tính xã hội, tính giai cấp, ở mức độ thể hiện và mối tương quan giữa hai thuộc tính này.
Chẳng hạn, Nhà nước phong kiến Việt Nam là bộ máy chuyên chính của giai cấp
địa chủ, quý tộc phong kiến và là bộ máy để thiết lập, giữ gìn trật tự xã hội phong kiến. Tính
giai cấp của Nhà nước phong kiến Việt Nam thể hiện công khai và rõ rệt, còn tính xã hội thì
thể hiện tương đối mờ nhạt và hạn chế. Nhà nước Việt Nam hiện nay là bộ máy chuyên chính
vô sản, bảo vệ lợi ích của đa số nhân dân lao động dưới sự lãnh đạo của Đảng và là công cụ
quản lý xã hội, xây dựng và phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Trong giai
đoạn hiện nay, Nhà nước ta tập trung vào phát triển kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội để
ngày càng nâng cao đời sống của nhân dân, xây dựng xã hội công bằng, dân chủ, văn minh,
thúc đẩy sự phát triển bền vững của đất nước.
Biểu hiện tính xã hội và tính giai cấp của Nhà nước thường tỉ lệ nghịch với nhau,
phù hợp với quy luật phát triển chung của xã hội thì tính xã hội của Nhà nước có xu
hướng thể hiện ngày càng sâu sắc, rộng rãi và rõ rệt hơn, tính giai cấp của Nhà nước
thể hiện ngày càng mờ nhạt hơn .
III. CHỨC NĂNG CỦA NHÀ NƯỚC
Pháp luật đại cương – Bài 1 11 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
1. Khái niệm chức năng của Nhà nước
Có nhiều quan niệm về chức năng của Nhà nước. Xuất phát từ quan niệm thông thường
về từ “chức năng” trong tiếng Việt “là hoạt động, vai trò, tác dụng của một người, một tổ
chức hoặc một cái gì đó”2, có thể hiểu chức năng của Nhà nước là những mặt hoạt động cơ
bản của Nhà nước phù hợp với bản chất, mục đích, nhiệm vụ của Nhà nước và được xác
định bởi điều kiện kinh tế xã hội của đất nước trong mỗi giai đoạn phát triển của nó3.
Định nghĩa trên cho thấy, nói đến chức năng Nhà nước là nói đến những hoạt
động của Nhà nước để thực hiện những công việc mà Nhà nước phải làm, đó là tổ chức
và quản lý các mặt của đời sống xã hội. Những công việc đó gắn liền với Nhà nước mà
không một thực thể nào trong xã hội có thể làm thay Nhà nước, đồng thời, Nhà nước
có đủ khả năng để làm. Nói cách khác, chức năng Nhà nước là khái niệm
dùng để chỉ những hoạt động, phần việc quan trọng của riêng Nhà nước mà chỉ Nhà
nước mới có đủ khả năng, điều kiện để thực hiện những hoạt động đó. Do vậy, có thể
hiểu, chức năng Nhà nước là những phương diện, loại hoạt động cơ bản của Nhà nước
nhằm thực hiện các nhiệm vụ đặt ra trước Nhà nước. Đó là những mặt hoạt động, hướng
hoạt động chủ yếu của Nhà nước, phát sinh từ bản chất, mục tiêu, nhiệm
vụ, vai trò và điều kiện tồn tại của Nhà nước trong mỗi giai đoạn phát triển của nó.
Chức năng của Nhà nước luôn phản ánh bản chất của Nhà nước hay do bản chất
của Nhà nước quyết định. Ví dụ, với bản chất là bộ máy chuyên chính của giai cấp địa
2 Viện Ngôn ngữ học, Từ điển Tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng, 2002, tr. 191.
3 Giáo trình Lý luận chung về Nhà nước và pháp luật, sđd, tr. 74.
Pháp luật đại cương – Bài 1 12 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
chủ, quý tộc phong kiến và bộ máy quản lý xã hội nhằm thiết lập và giữ gìn trật tự của
xã hội phong kiến nên chức năng đàn áp và nô dịch nông dân bằng quân sự và về tư
tưởng, tiến hành chiến tranh xâm lược nước khác khi có điều kiện… là các chức năng
không thể thiếu của các Nhà nước phong kiến. Còn với bản chất là Nhà nước của nhân
dân, do nhân dân, vì nhân dân và là bộ máy chuyên chính vô sản, các chức năng tổ chức
và quản lý kinh tế, tổ chức và quản lý văn hóa, giáo dục, khoa học,
kỹ thuật… là chức năng không thể thiếu đối với các Nhà nước xã hội chủ nghĩa.
Chức năng của Nhà nước còn phụ thuộc vào nhiệm vụ cơ bản của Nhà nước.
Giữa chức năng và nhiệm vụ của Nhà nước vừa có sự thống nhất, vừa có sự khác biệt,
vừa có mối liên hệ mật thiết với nhau. Nhiệm vụ của Nhà nước là những công việc đặt
ra đòi hỏi Nhà nước phải giải quyết theo những mục tiêu đã định sẵn. Nhà nước có hai
loại nhiệm vụ là loại nhiệm vụ cơ bản, chiến lược, lâu dài và loại nhiệm vụ trước mắt,
cấp bách. Nhiệm vụ chiến lược, lâu dài là những vấn đề Nhà nước phải giải quyết trong
suốt chặng đường phát triển của đất nước. Loại nhiệm vụ này được thực hiện thông qua
các chức năng của Nhà nước nên có vai trò quyết định đối với việc xác định và thực
hiện chức năng Nhà nước, đồng thời, chức năng của Nhà nước có phạm vi hẹp hơn so
với nhiệm vụ chiến lược của Nhà nước. Ví dụ, trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã
hội, Nhà nước Việt Nam có hai nhiệm vụ chiến lược là xây dựng Tổ quốc xã hội chủ
nghĩa và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa, tất cả các chức năng của Nhà nước ta đều
được xác định và thực hiện nhằm thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược này. Nhiệm vụ
trước mắt, cấp bách là những công việc mà Nhà nước phải giải quyết trong ngắn hạn,
ngay lập tức để thực hiện một chức năng nào đó của Nhà nước, do vậy, loại nhiệm vụ
Pháp luật đại cương – Bài 1 13 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
này có phạm vi hẹp hơn so với chức năng Nhà nước, được xác định nhằm thực hiện
chức năng và do chức năng quyết định. Ví dụ, nhiệm vụ kiểm tra, giám sát việc thực
hiện pháp luật môi trường của các doanh hiện nay được xác định và thực hiện nhằm
thực hiện chức năng quản lý môi trường của Nhà nước.
Giữa chức năng và vai trò của Nhà nước cũng vừa có sự thống nhất, vừa có sự
khác biệt. Chức năng của Nhà nước thường nói tới việc Nhà nước được sinh ra để làm
gì, còn vai trò của Nhà nước thường đề cập đến công dụng, tác dụng của Nhà nước.
Trong trường hợp này, chức năng và vai trò của Nhà nước có ý nghĩa gần như tương tự
nhau. Tuy nhiên, ngoài ý nghĩa trên, vai trò của Nhà nước còn được sử dụng để nói về
tầm quan trọng của Nhà nước (chẳng hạn vai trò của Nhà nước đối với xã hội).
Chức năng của Nhà nước chịu ảnh hưởng của các yếu tố sau:
+ Điều kiện kinh tế xã hội cụ thể của đất nước trong từng thời kỳ phát triển của
nó. Thực tế cho thấy, Nhà nước phải làm gì, làm như thế nào, điều đó phụ thuộc rất lớn
vào điều kiện hoàn cảnh cụ thể của đất nước, do đó, các Nhà nước khác nhau có thể có
chức năng khác nhau. Ví dụ, chức năng của Nhà nước phong kiến Việt Nam trước đây
khác với chức năng của Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay. Trong
một Nhà nước cụ thể, trong các giai đoạn phát triển khác nhau, số lượng chức năng,
tầm quan trọng của mỗi chức năng, nội dung, cách thức thực hiện từng chức năng cũng
có thể khác nhau. Ví dụ, trước năm 1986, quản lý, bảo vệ môi trường chưa phải là chức
năng của Nhà nước ta nhưng hiện nay nó trở thành chức năng có tầm quan trọng đặc
biệt và không thể thiếu của Nhà nước. Hoặc, thiết lập và phát triển các mối quan hệ
Pháp luật đại cương – Bài 1 14 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
ngoại giao, hữu nghị và hợp tác quốc tế, hội nhập quốc tế là chức năng không thể thiếu
của các Nhà nước đương đại…
+ Chức năng của Nhà nước còn phụ thuộc vào bản chất, mục tiêu, nhiệm vụ của
Nhà nước và hoàn cảnh quốc tế. Điều này đã được phân tích ở trên.
Một Nhà nước thường có nhiều chức năng và các chức năng đó có liên hệ chặt
chẽ với nhau, việc thực hiện chức năng này thường có ảnh hưởng đến việc thực hiện
chức năng khác. Chẳng hạn, Nhà nước chỉ có thể thực hiện tốt việc tổ chức và quản lý
kinh tế khi thực hiện tốt hoạt động bảo vệ tổ quốc; tương tự như vậy, các hoạt động về
mặt xã hội như phát triển cơ sở hạ tầng kỹ thuật, bảo trợ xã hội… chỉ có thể thực hiện
tốt khi thực hiện có hiệu quả hoạt động tổ chức và quản lý kinh tế.
2. Các phương thức (hình thức và phương pháp) thực hiện chức năng của Nhà nước
Để thực hiện chức năng của mình, đòi hỏi Nhà nước phải sử dụng các hình thức
khác nhau, trong đó có các hình thức cơ bản (hình thức mang tính pháp lý) là xây dựng
pháp luật, tổ chức thực hiện pháp luật, bảo vệ pháp luật.
Muốn tổ chức và quản lý các mặt của đời sống xã hội, thiết lập trật tự xã hội, Nhà
nước phải tiến hành xây dựng pháp luật để hướng dẫn cách xử sự cho mọi người, xác
định rõ những việc được làm, không được làm, phải làm cho các cá nhân, tổ chức khi
tham gia vào các quan hệ xã hội nhất định để làm cho các quan hệ đó phát triển theo
chiều hướng Nhà nước mong muốn. Ví dụ, muốn thiết lập trật tự an toàn giao thông
đường bộ, Nhà nước phải ban hành luật giao thông đường bộ để hướng dẫn cách tham
Pháp luật đại cương – Bài 1 15 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
gia giao thông đường bộ cho tất cả mọi người và xe; để bảo đảm sự ổn định của gia
đình, Nhà nước phải ban hành luật hôn nhân và gia đình để hướng dẫn cách xử sự của
các thành viên trong gia đình với nhau… Thông qua hoạt động xây dựng pháp luật, hệ
thống pháp luật được từng bước hình thành và hoàn thiện.
Pháp luật sau khi được ban hành thường không thể tự đi vào đời sống, có nhiều
quy định mà các cá nhân, tổ chức trong xã hội không tự thực hiện được, do đó, Nhà
nước phải tiến hành các hoạt động cần thiết nhằm tổ chức cho các chủ thể trong xã hội
thực hiện các qui định trong pháp luật, chẳng hạn, Nhà nước tiến hành phổ biến pháp
luật cho người dân, giải thích, tuyên truyền, động viên, khuyến khích tính tích cực của
họ, cung cấp nhân lực vật lực, tháo gỡ những khó khăn vướng mắc trong quá trình thực
hiện các qui định của pháp luật… Có như vậy, những mong muốn, yêu cầu, đòi hỏi của
Nhà nước thể hiện trong pháp luật mới có thể được thực hiện một cách có hiệu quả.
Trong quá trình thực hiện pháp luật, vì những lý do khác nhau, việc vi phạm pháp
luật là khó tránh khỏi. Khi đó, Nhà nước phải bảo vệ pháp luật bằng cách thực hiện các
hoạt động nhằm ngăn chặn, phát hiện và xử lý những người vi phạm pháp luật, giáo
dục cải tạo họ cũng như răn đe những người khác, phòng ngừa sự vi phạm pháp luật
nhằm bảo đảm tính tôn nghiêm của pháp luật, bảo đảm các yêu cầu của Nhà nước được
thực hiện một cách nghiêm chỉnh, triệt để, chính xác.
Ngoài ra còn có các hình thức ít hoặc không mang tính pháp lý như: những biện pháp
tổ chức - xã hội trực tiếp (tổ chức các cuộc hội thảo, mít tinh, biểu tình của quần chúng, các
phong trào thi đua...), những hoạt động tác nghiệp vật chất - kỹ thuật: đánh máy, văn thư, lưu
Pháp luật đại cương – Bài 1 16 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
trữ, in ấn...; những hoạt động mang tính quyền lực pháp lý như hoạt động thi hành các biện
pháp cưỡng chế của Nhà nước: bắt buộc chữa bệnh, giải phóng mặt bằng...
Phương pháp thực hiện chức năng của Nhà nước gồm có hai phương pháp chủ
yếu là thuyết phục và cưỡng chế. Thuyết phục là dùng lời nói để thuyết trình, giảng
giải, chứng minh, phân tích… nhằm tạo ra sự phục tùng tự giác của đối tượng thuyết
phục (hoặc đối tượng quản lý) đối với chủ thể thuyết phục (hoặc chủ thể quản lý).
Cưỡng chế là bắt buộc bằng bạo lực một tổ chức hoặc một cá nhân phải làm hay không
được làm một việc gì đó, hoặc phải gánh chịu sự thiệt hại về nhân thân, về tự do hoặc
về tài sản… đã được quy định trong pháp luật. Ngoài hai phương pháp trên còn có các
phương pháp khác như các phương pháp tổ chức, kinh tế, hành chính, thanh tra, kiểm tra...
3. Phân loại chức năng của Nhà nước
Có nhiều cách phân loại chức năng của Nhà nước nhưng thông thường, căn cứ vào
phạm vi hoạt động của Nhà nước có thể chia chức năng Nhà nước thành hai loại. Một là các
chức năng đối nội: là những hoạt động chủ yếu của Nhà nước trong nội bộ đất nước. Ví dụ,
chức năng tổ chức và quản lý kinh tế, tổ chức và quản lý văn hóa, giáo dục, khoa học, kỹ thuật
của Nhà nước ta hiện nay là các chức năng đối nội. Hai là các chức năng đối ngoại: là những
hoạt động cơ bản của Nhà nước thể hiện mối quan hệ giữa nó với các quốc gia, dân tộc khác.
Ví dụ, các chức năng bảo vệ Tổ quốc, thiết lập các mối quan hệ ngoại giao, hữu nghị và hợp
tác quốc tế của Nhà nước ta là các chức năng đối ngoại.
Pháp luật đại cương – Bài 1 17 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
Chức năng đối nội và chức năng đối ngoại của Nhà nước có quan hệ mật thiết với nhau.
Vì vậy, các hoạt động đối ngoại được thực hiện đúng đắn, phù hợp sẽ giúp cho hoạt động đối
nội hiệu quả hơn và ngược lại, ví dụ: hoạt động kinh tế đối ngoại sẽ giúp cho các doanh nghiệp
trong nước có thêm nguồn vốn, thị trường, công nghệ…để phát triển sản xuất, từ đó Nhà nước
sẽ thực hiện thành công các chính sách phát triển kinh tế.
Ngoài ra, nếu căn cứ vào các lĩnh vực hoạt động của Nhà nước thì có thể chia chức
năng của Nhà nước thành các loại như: chức năng kinh tế nhằm tổ chức, điều tiết, quản lý nền
kinh tế của đất nước; chức năng xã hội nhằm giải quyết những vấn đề chung vì sự phát triển
của xã hội: phát triển văn hóa, y tế, giáo dục, cơ sở hạ tầng, cung cấp dịch vụ công…; chức
năng trấn áp nhằm bảo vệ địa vị và quyền thống trị của giai cấp thống trị, giữ vững an ninh
chính trị; chức năng bảo vệ đất nước, chống xâm lược, bảo vệ độc lập, chủ quyền của đất
nước; chức năng thiết lập các mối quan hệ ngoại giao, hữu nghị và hợp tác quốc tế; chức năng
tiến hành chiến tranh xâm lược là chức năng đặc trưng của các Nhà nước chủ nô, Nhà nước
phong kiến, Nhà nước tư sản giai đoạn chủ nghĩa đế quốc trở về trước, được thực hiện nhằm
xâm chiếm và mở rộng lãnh thổ, bóc lột nhân dân cũng như áp đặt sự nô dịch đối với các dân
tộc khác; chức năng bảo vệ trật tự pháp luật, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức trong xã hội.
IV. BỘ MÁY NHÀ NƯỚC CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM HIỆN NAY
1. Định nghĩa bộ máy Nhà nước
Pháp luật đại cương – Bài 1 18 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
Bộ máy Nhà nước là hệ thống các cơ quan Nhà nước từ trung ương tới địa phương,
được tổ chức và hoạt động theo những nguyên tắc chung nhất định tạo thành một cơ chế để
thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nước.
2. Phân loại các cơ quan trong bộ máy Nhà nước Việt Nam hiện nay
Bộ máy Nhà nước Việt Nam hiện nay bao gồm hệ thống cơ quan Nhà nước và có thể
phân loại theo nhiều cách khác nhau.
Căn cứ vào cấu trúc hành chính lãnh thổ và phạm vi thẩm quyền thì có thể chia bộ máy
Nhà nước ta thành hai loại cơ quan là các cơ quan Nhà nước ở Trung ương (Quốc hội, Chính
phủ…) và các cơ quan Nhà nước ở địa phương (Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân…).
Căn cứ vào chức năng, thẩm quyền của các cơ quan Nhà nước, có thể chia bộ máy Nhà
nước ta thành các loại cơ quan sau: -
Các cơ quan quyền lực Nhà nước (còn được gọi là các cơ quan đại biểu, đại diện
hoặc dân cử), bao gồm Quốc hội và Hội đồng nhân dân các cấp. Đây là những cơ quan đại
diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân, do cử tri cả nước hoặc từng địa
phương trực tiếp bầu ra thông qua tổng tuyển cử với nguyên tắc phổ thông đầu phiếu. Các cơ
quan này có thể bầu ra, kiểm tra và giám sát hoạt động của một số cơ quan Nhà nước khác. -
Chủ tịch nước là người đứng đầu Nhà nước, đại diện chính thức cho Nhà nước
trong các quan hệ đối nội, đối ngoại. Chủ tịch nước do Quốc hội bầu ra trong số các đại biểu
Quốc hội và có thể bị Quốc hội bãi miễn. -
Các cơ quan quản lý Nhà nước (còn được gọi là các cơ quan chấp hành và hành
chính Nhà nước), bao gồm Chính phủ và Ủy ban nhân dân các cấp. Đây là những cơ quan có
chức năng trực tiếp quản lý các lĩnh vực hoạt động cơ bản của đời sống. Chính phủ do Quốc
Pháp luật đại cương – Bài 1 19 lOMoAR cPSD| 59732875
Trường Đại học Mở Hà Nội
Mở c ơ hội họ c tập cho mọi người
hội bầu ra, Ủy ban nhân dân do Hội đồng nhân dân cùng cấp bầu ra nên phải chịu trách nhiệm
và báo cáo công tác trước Quốc hội, Hội đồng nhân dân, chịu sự kiểm tra, giám sát của Quốc
hội và Hội đồng nhân dân. -
Các cơ quan Tòa án: bao gồm Tòa án nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân cấp
cao, Tòa án nhân dân các địa phương và Tòa án quân sự các cấp. Đây là những cơ quan có
chức năng xét xử tất cả các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, lao động, kinh tế,
hành chính và các vụ tranh chấp khác xảy ra trong xã hội. Hệ thống các cơ quan này được tổ
chức và hoạt động theo quy định của Luật tổ chức Tòa án nhân dân 2014. -
Các cơ quan kiểm sát, bao gồm Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Viện kiểm sát
nhân dân cấp cao, Viện kiểm sát nhân dân các địa phương và Viện kiểm sát quân sự các cấp,
là những cơ quan có chức năng thực hành quyền công tố và kiểm tra, giám sát việc tuân theo
pháp luật trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Hệ thống các cơ quan
này được tổ chức và hoạt động theo quy định của Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân 2014.
Ngoài các loại cơ quan trên, trong bộ máy Nhà nước ta hiện nay còn có hai thiết chế
hiến định là Hội đồng bầu cử quốc gia và Tổng Kiểm toán Nhà nước.
V. NHÀ NƯỚC TRONG HỆ THỐNG CHÍNH TRỊ VIỆT NAM HIỆN NAY
Hệ thống chính trị của một quốc gia gồm nhiều tổ chức và giữa các tổ chức đó có mối
quan hệ mật thiết với nhau. Ở nước ta, hệ thống chính trị gồm Đảng, Nhà nước, Mặt trận Tổ
quốc Việt Nam, các đoàn thể quần chúng, các tổ chức xã hội được thành lập và hoạt động hợp
pháp dưới sự lãnh đạo của Đảng.
Trong hệ thống chính trị Việt Nam, Nhà nước có vị trí, vai trò rất quan trọng. Xét về vị
trí thì Nhà nước ở vị trí trung tâm của hệ thống chính trị, là nơi hội tụ của đời sống chính trị -
Pháp luật đại cương – Bài 1 20