Thông tin
Hỏi đáp

Bài giảng môn Cơ sở văn hóa Việt Nam | Đại học Gia Định

Bài giảng môn Cơ sở văn hóa Việt Nam | Đại học Gia Định. Tài liệu được biên soạn dưới dạng file PDF gồm 82 trang, giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao trong kì thi sắp tới. Mời bạn đọc đón xem!

Môn:

Cơ sở văn hóa Việt Nam (GĐ) 4 tài liệu

Trường:

Đại học Gia Định 112 tài liệu

Thông tin:

82 trang 6 tháng trước

Tác giả:

48 Nguyễn Thị Anh Thơ

docx.com.vn

Bình luận

Vui lòng đăng nhập hoặc đăng ký để gửi bình luận.

Bài giảng môn Cơ sở văn hóa Việt Nam | Đại học Gia Định

61 31 lượt tải Tải xuống

CƠSỞVĂNHÓA

VIỆTNAM

ChươngI.VĂN HÓAHỌCVÀVĂNHÓAVIỆTNAM

A.Vănhóavàvănhóahọc

1.Vănhóa

a.Mộtsốkháiniệm

Vănhóa-Culture trongtiếngAnh vàtiếngPháp, KulturtrongtiếngĐức.Các

thuậtngữnàycónguồngốctừtiếngLatinlàCultura-cónghĩalàtrồngtrọtcây

trái(agricultura) vàtrồng trọttinhthần(animicultura).

Unesco:Vănhóabaogồmtấtcảnhữnggìlàmchodântộcnàykhácvớidântộc

khác,từnhữngsảnphẩmtinhvihiệnđạinhấtchođếntínngưỡng,phong tục,tập

quán,lốisống vàlaođộng.(NgườiĐưaTinUnesco,tháng11/1989,tr.7)

HồChíMinh:Vìlẽsinh tồncũngnhưmụcđíchcủacuộcsống, loàingườimới

sángtạovàphátminhrangônngữ,chữviết,đạođức,phápluật,khoahọc,tôn

giáo,vănhọc,nghệthuật,nhữngcôngcụchosinhhoạthàngngàyvềmặtănởvà

cácphươngthức sửdụng.Toànbộnhữngsángtạovàphátminh đótứclàvănhóa.

(HồChíMinh Toàntập,NxbChính trịquốcgia,HàNội,tậpIII,tr.431)

PhạmVănĐồng:Nóitớivănhóalànói tớimộtlĩnhvựcvôcùng phong phúvà

rộnglớn,bao gồmtấtcả nhữnggìkhôngphải làthiênnhiênmàcóliênquanđến

conngườitrongsuốtquátrìnhtồn tại,pháttriển, quátrìnhconngườilàmnênlịch

sử…cốtlõicủasứcsống dântộclàvănhóavớinghĩa baoquátvàcao đẹpnhất

củanó,bao gồmcáchệthốnggiá trị: tưtưởng vàtìnhcảm,đạođức với phẩmchất,

trítuệvàtàinăng,sựnhạycảmvàsựtiếpthucáimớitừbênngoài,ýthứcbảovệ

tàisảnvàbảnlĩnhcủacộng đồngdântộc,sứcđềkhángvàsứcchiếnđấuđểbảo

vệmìnhvàkhôngngừnglớnmạnh.(Vănhóavàđổimới,NxbChínhtrịquốcgia,

HàNội,1994, tr.16)

LêVănChưởng:Văn hóa làmộttổng thểphứchợpvềnhữnggiátrị vật chấtvà

tinhthầndoconngườikiếntạocótínhđặcthùcủamỗidântộc.(Cơsởvănhóa

ViệtNam,Nxb Trẻ,TP.HCM, 1999,tr.11)

T m:Vănhóalàmộthệthống hữucơcácgiátrịvậtchấtvàtinh

thầndocon ngườisáng tạovà tíchlũyquaquátrìnhhoạtđộngthựctiễn,trong sự

ươngtácgiữaconngườivớimôitrườngtựnhiênvàxãhội.(CơsởvănhóaViệt

Nam,NxbGiáodục,HàNội, 1997,tr.10)

=>Vănhóalànhững hoạtđộngcủaconngườitrong mốiquan hệvớitự nhiên

dểtạoravậtchấtchosựsinh tồn.

Vănhóalàsựtươngquangiữangườivàngườiđểxâydựngmôitrườngxãhội

vàcácmốiquan hệ.

Vănhóalànhữngsinh hoạtcủaconngườitrong mốiquanhệvớiđờisốngtinh

thần.

Vănhóalànhữngnétđặc thùcủamỗicộngđồng,mỗi dântộc.

Vănhóalàtổngthểnóichung nhữnggiátrịvậtchấtvàtinhthầndoconngười

sángtạora.

Vănhóalàchìakhóacủasự pháttriển.

Conngườivừalà chủthểvừalàkháchthểcủa vănhóa.

-Conngườilàchủ thểsángtạocủa vănhóa.

-Conngườilàsản phẩmcủavănhóa.

b.Đặctrưng

-Tínhhệthống:giúppháthiệnnhữngmốiliênhệmậtthiếtgiữacáchiệntượng,

sựkiệnthuộcmộtnềnvănhóa; pháthiệncácđặc trưng,quy luậthìnhthànhvà

pháttriểncủamộtnềnvănhóa.

-Tínhgiátrị:làthướcđomứcđộnhânbảncủaxãhội vàconngười,gồmgiátrị

vậtchấtvàgiátrịtinhthần.

-Tínhnhânsinh:chophépphânbiệt vănhóanhư mộthiệntượngxã hội(docon

ngườisángtạo) vớicácgiátrịtựnhiên.Conngườicóthểtácđộng vào tựnhiênđể

tạonênvănhóa(conngườikhaithácquặng, luyệnkim,đẽogỗtạonêncáccông

trìnhđiêukhắc,cácphotượng;conngườiđặttênchocáccảnhthiênnhiên,gắn

liềncáccảnh thiênnhiênvớicáctruyềnthuyết,truyệncổtích,cadao…)

-Tínhlịchsử:tạochovănhóamộtbềdày,mộtchiềusâu;buộcvănhóathường

xuyêntựđiềuchỉnhvàđượcduytrìbằngtruyềnthốngvănhóa(ngônngữ,phong

tục,tậpquán,nghi lễ,luậtpháp, dưluận…).

c.Chứcnăng

-Tổchứcxãhội:

+Vănhóalànềntảngcủaxãhội(Tamđại/Tứ đạiđồngđường)

+Vănhóalàmtăngtínhổnđịnhcủaxãhội(Phépvuathualệlàng,tục

cheocưới)

+Vănhóacungcấpchoxãhộimọiphươngtiện cầnthiếtđểứngphóvới

môitrườngtựnhiên vàxãhội(truyện“SơnTinhThủyTinh”)

-Điềuchỉnh xãhội(chứcnăngnhậnthức,thẩmmỹ):

+Vănhóa giúpxã hộiduytrì được trạngtháicânbằngđộng, không ngừng

tụhoànthiệnvàthích ứngvớinhữngbiếnđổicủamôitrường(truyện“Cóckiện

trời”,“NaÁ”)

+Vănhóagiúpđịnhhướngcácchuẩnmực,làmđộnglựcchosựpháttriển

củaxãhội(Áomặcsaoquakhỏiđầu…)

-Giaotiếp:Vănhóagắnliềnvới con ngườivà nhữnghoạtđộngxã hộicủanónên

vănhóatrở thànhcôngcụgiaotiếpquantrọng.NgườiViệtưasựtế nhị,ýtứvà

hòathuậntrong giaotiếp. (Trămnăm biađáthìmòn-Nghìnnămbiamiệnghãy

còntrơtrơ,Lờinóichẳngmấttiềnmua -Lựalờimànóichovừalòngnhau,Chim

khônkêutiếngrảnhrang - Ngườikhônnóitiếng dịu dàng dễnghe.Miếngtrầulà

đầucâuchuyện)

-Giáodục:Vănhóađóngvaitròquyếtđịnhtrongviệchìnhthànhnhâncáchvàdi

truyềnnóchocácthếhệmaisau(Di tíchDinhThầy ThímởxãTânHảihuyện

HàmTântỉnhBìnhThuậnlàbiểutượngcủanếpsốngđạođức,lòngnhânái,sự

đấutranhchốngápbứcbóclột,tạosựcôngbằngxãhội. Đạonghĩacủanhânvật

thầnthánh đượcthờđãtrởthành biểuhiện,cáchứngxử củacon ngườiTamTân

giàulòngyêunướcvàtinhthầncáchmạng.Năm1917TamTâncứuthoátmột

nhómcácnhàcáchmạngvượtCônĐảovềđấtliền.Cuốinăm1930,chibộĐảng

cộngsảnđầutiêncủaBìnhThuậnrađờitạiTamTân.TamTântừnglàcáinôi

củatinhthầnyêunướcvàtruyền thốngđấutranhcách mạngcủaHàm Tân.)

2.Vănhóahọc

a.Kháiniệm

-Vănhóahọc:làkhoahọcnghiêncứuvềvănhóađểđềranhữnglýthuyết,những

quyluậtvănhóa.

-Cơsởvănhóahọc:làmôn họctrìnhbàynhữngđặctrưng cơbảncùngcácquy

luậthìnhthành vàpháttriểncủa mộtnền vănhóacụthể.

b.Phânmôn

-Lịchsửvănhóa(vănhóasử):khảosáttiếntrìnhvănhóacủamộtdântộctheo

từnggiaiđoạnlịch sửvớicáctìnhtiếtvàsựkiện.

-Địalývănhóa: khảosátvănhóadântộctrongmốiquanhệvớiđịalýquốcgia

vàtìmhiểuđặcđiểmcủacácvùng vănhóa.

-Vănhóahọcđạicương:nghiêncứucác quan niệm, cáchọcthuyết, cáccáchtiếp

cậnvănhóavà vănhóahọc.

B.ĐỊNHVỊVĂNHÓAVIỆTNAM

1.Đặcđiểmloạihìnhvăn hóagốc nôngnghiệp

a.Ứngxửvớimôitrườngtựnhiên

-Sốngphụthuộcgầnnhưhoàntoànvàothiênnhiênnêncóýthứctôn trọngthiên

nhiên,mong muốnđượcsống hòahợpvớithiênnhiên (Trông trời,Ơntrời,Lạy

trời)

-Quantâmđếnmốiquanhệqua lạigiữacác hiệntượngtựnhiên

b.Ứngxửvớicộngđồngvàmôitrườngxãhội

-Phảithườngxuyênchốngchọivớithiêntai,vớikẻ thùhaichânvàbốnchân,con

ngườicóxu hướngsốnggầngũi,quần tụvớinhau,tươngtrợnhau do đóhọđối xử

vớinhautheonguyêntắccoitrọngtìnhcảmcộngđồng(Mộtgiọtmáuđàohơnao

nướclã,Nhấtcậnthị-Nhịcận lân,Bánanhem xamualánggiềnggần)

-Vaitròcủangườiphụnữđặcbiệtđượccoitrọngtrongviệcduytrìnòigiống,sản

sinhsứclaođộng,nuôidạyconcháu(ngườiphụnữlànộitướng,tayhòmchìa

khóatrongnhà, Conhưtạimẹ-Cháuhư tạibà,Muaheochọnnái-Muagái

chọndòng, Phúcđứctạimẫu,Condại cáimang,Nhấtvợnhìtrời,Lệnhông

khôngbằngcồngbà,Bađồngmộtmớđànông-Đembỏvàolồngchokiếnnótha

-Batrămmộtmụđànbà-Mua về màtrảichiếuhoacho ngồi)

-Conngườiứngxửvớixã hộibằngtháiđộmềmdẻo,hiếuhòa, chuộnghòabình

(Ởbầu thìtròn -Ởống thìdài, Đáogiang tùy khúc- Nhậpgia tùytục,Việcnhân

nghĩacốtởyêndân.Quânđiếuphạttrướclo trừbạo)

2.Hoàncảnh địa lý,lịchsử,xãhộicủavănhóaViệtNam

-ViệtNamchịusựchiphốimạnhmẽcủahoàncảnhđịalý-khíhậu. ViệtNamlà

xứnóng,mưanhiều,sôngngòi,kênhrạchchằngchịt.Dođósôngnướcđóngvai

tròquan trọngtrong việc đi lại, ăn ở,mưusinh của con người,nó để lại dấuấn

quantrọng trongvăn hóaViệtNamvàkhuvực(Nhàcómáiconghìnhmũithuyền,

nhàcấttrênkênhrạch,nhàthuyền;Thuyền vềcónhớbếnchăng…,Ầuơvídầu

cầuvánđóngđinh…; lặnlội,quágiang…)

thànhnơihộitụ,giaolưugiữacácnềnvănhóa,

-ViệtNamcóquanhệrộngrãi vềvănhóavớicácnướcĐông NamÁ,Trung

Quốc,Ấn Độvà cácnướcphươngTây(Ăncơm Tàu,ởnhàTây, lấyvợNhật;“Les

misérables”-Victor Hugo -->“Ngọncỏgió đùa”-Hồ BiểuChánh,“Sans

famille”-Hector Malot -->Cay đắng mùiđời -HồBiểuChánh,truyệnkinhdị,

trinhthám,khoahọcviễn tưởngcủa Mỹ, Anh-->tácphẩm củaThếLữ,Phạm Cao

Củng,Tchya,ThơtượngtrưngMỹ,Anh-->ThơMới 1930-1945)

3.Cácvùng vănhóa

a.Vùngvăn hóa TâyBắc

-Nằmởhữungạn sôngHồng

-VănhóaThái, Mườnglàđạidiện,ngoàiracòncó H’Mông

-Nhữngnétvănhóađặcsắc:

+Hệthống“phai- mương-lái–lịn”ngănsuốidẫn nướcvàođồng(Thái)

n(Thái)hìnhmairùaở cạnhnguồnnước

+Trangphục:khănpiêuThái, cạpváy Mường,váyáocủaphụnữH’Mông

vớicáchoavăn trangtrítinhtế (trang phụccủaMỵtrong “VợchồngAPhủ”)

+Âmnhạc:nhạc cụ(khèn, sáo),điệumúaxòe(Thái), điệumúasinhthực

khí(Laha)tronghộilễ“Mừngmùamăngmọc”,múaxạp,tụcxămmình(Xácằm

hoa)

+Vănhọc:“Tiễn dặnngườiyêu”(truyệnthơcổdân tộcThái“Xốngchụ

xônxao”),“Tiếnghátlàmdâu”(truyệnthơcổdântộcH’Mông)

+Trốngđồng(Thái, Laha),quántựbán(Thái),miếuthờ thầnthuồngluồng

(Thái),“tamui”(tụcuốngnướcbằngmũicủangườiKháng),thuyềnđộcmộc

(Kháng)

b.Vùngvăn hóaViệtBắc

-NằmởtảngạnsôngHồng

-C ,Nùng, ngoàiracòn cóDao,H’Mông,LôLô…

sốngquầntụthànhbảnvàtổchứclốisốngtheocôngxãnôngthôn

-Nhữngnétvănhóađặcsắc:

+Cưtrútrongnhà sàn,nhàđấthoặcloạinhànửasànnửađất

+TrangphụcgầngũivớingườiHoa,trang sứcphổbiếnlàcác loạivòng

+Tầnglớptríthứcsớmhìnhthành từthờiphong kiến

+HệthốngchữNômTày,chữquốcngữdựatrêncơsởcủachữLatin

+Tínngưỡng:thờcúngtổtiên,thầnbảnđịa,thầntựnhiênvàchịuảnh

hưởngcủaNho,Phật,Đạo

+Vănhọc:dânca giaoduyên(lượncoi, lượnslương)

+LễhộiLồngtồng(xuốngđồng),Chợtình (ChợtìnhKhauVai -HàGiang

mỗinăm họpmộtlầnvàongày 27tháng3 âmlịch,chợtìnhMộcChâu- SơnLadiễnra

từngày31/8đến2/9hàngnăm,chợtìnhSapa-LàoCaidiễnravào tối thứbảy hàng

tuần)

ộ

-KhuvựcđồngbằngchâuthổsôngHồng, sông TháiBìnhvàsông Mã.

-CưdânchủyếulàngườiViệt(Kinh)sốngquầntụthànhlàngxãhoạtđộngnông

nghiệplàchủyếu,bêncạnhđó cócáclàngnghềthủcông

-Làcáinôicủavăn hóaĐôngSơnthờithượng cổ,củavănhóa ĐạiViệtthờitrung

cổ

-Làcộinguồn củavănhóaViệtởTrung vàNamBộ

-Nhữngnétvănhóađặcsắc:

+HệthốngđêđiềusôngHồng vàsôngTháiBình

+Làđịabàncủacácthủđô,làvùngvănhóabiểuhiệnbềdàylịchsửvới

cácditích: đền Hùng, CổLoa,HoaLư,ThăngLong,Lam Sơn,PhốHiến,chùa

Dâu,chùaHương

+Vănhọc:hệthốngtruyệnthầnthoại,truyềnthuyết,cadao,tụcngữ,truyện

cười,truyệnTrạng,câuđố,câuđối, nóilái, chơichữ…,sớmhình thành mộtnền

vănhọcthành văn(TKX)

+QuốcTửGiám, VănMiếu,tầnglớpSĩphuBắcHà

+Cácthểloạinghệthuậtdân gian:hátxoan,háttrốngquân,hátchầuvăn,

hátQuanHọ,hátchèo,múarối…

+Trangphụctruyềnthốngcủa nữ là váy,áo ngắn, áodàitứthân,áo mớ bảy,

mớba,nón thúngquaithao, khănmỏquạ,…củanam làquầnlátọa,áocánh,áo

dàithe,quầnống sớ,khănđóng…

d.Vănhóa Trung Bộ

-Khuvực:duyênhảimiền Trungtừ đèoNgangđếnBìnhThuận,nguyênlàdảiđất

củavươngquốcChampa,đãmộtthờilà kinhđôcủacácvươngtriềunhàNguyễn,

làtrungtâmvănhóa,chínhtrị,giáodục,vănhọc,nghệthuật(giaithoạiNguyễn

HoàngvượtĐèoNgangtiếnvềphươngNam theosựmáchbảocủaTrạngTrình

NguyễnBỉnhKhiêm“HoànhSơnnhấtđáivạnđạidungthân”)

-Cưdân chủyếulàngườiViệtvàkhoảng50.000ngườiChăm sốngbằngnghề

nôngvàđánhbắt,chếbiếnthủy,hảisản

-Cácnétvănhóa đặcsắc:

+QuầnthểditíchvănhóatriềuNguyễnởHuế(Hoàngthành,Tửcấm

thành,điệnTháiHòa,NgọMôn,lăngGiaLong,MinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức),

thápThiên Mụ,điệnHònChén,chùa TừĐàm,…

+DitíchvănhóaChăm:thànhTràKiệu- QuảngNam,thànhChà Bàn-An

Nhơn-BìnhĐịnh,thápBánhÍt(Tourd’Agent),thápCảnhTiên(TourdeCuivre),

thápThủThiên(Tourd’Ivoire)ởBìnhĐịnh,thápPoNagarởKhánhHòa,cụm

thápHòaLai, cụmthápPo Klong-girai,thápPo Romeở NinhThuận, thápPhố

HảiởBìnhThuận,cácphùđiêu,trụđá,biađá,tượngPoNagar,linga, yoni,tượng

vũnữTrà Kiệu…

+Làkhotàng vănhóadân gianđộcđáo, đủthểloại: cácđiệuhòmáinhì,

máiđẩy,giãgạo;lýngựaô,lýtình tang,khúcNam ai,Nam bình

+Tínngưỡng:thờ Mẫu,cácvịthầnViệtvàChăm, linga,yoni,cáông

+Vănhọc: nhữngthi xãMạcVân, Hương Bình,VĩDạ,cácnhàthơMinh

Mạng,TùngThiệnVương,TùyLýVươngvànhiềuthiphẩmnổitiếng

e.VùngvănhóaTâyNguyên

-Khuvực:sườnĐôngdãyTrườngSơn

-CưdânngoàicộngđồngngườiKinh làcáccưdânlâuđờigồm khoảng20nhóm

dântộcchủyếu thuộc2nhómngữhệ Môn- KhmevàMãLai- NamĐảo, sống

thành“plei”,“bon”dướiquyềncácgiàlàngbằngviệctrồnglúa,rau,củ,sănbắn,

háilượm

-Nhữngnétvănhóađặcsắc:

+Trangphục chủyếulàkhố, váyvàáongắntay, trangsứcbằngvòngcổ,

vòngtay,một sốngườicàrăngcăngtai

+Tínngưỡng:thờthầnruộng,thầnsét,thầnbếnnước,thầnnúi,thầnđất,

vậttổ;lễhộiMẹLúa,đâmtrâu, tượngnhàmồ,chia củacho ngườichết

+Vănhọc:Khan(trườngcaÊđê–KhanĐămSan),H’Ămon(trườngca

Jarai,H’Ri,Bâhnar-H’ĂmonĐămNoicủaBâhnar)

+Âmnhạc:cồngchiêng,đànT’rưng,đànKrôngpút

uvựcsông Đồng NaivàCửuLong

CưdânhầuhếtlàngườiViệt,ngoàiracòncóngườiKhmer,Hoa, Chăm,Mạ,

Stiêng,Chơro,Mnông…sốngthànhcáclàng trảidọctheokênhrạch,sôngngòi.

-NguyênlàvùngđấtthuộcnềnvănhóaÓcEocủacáccưdânbảnđịa

-Nhữngnétvănhóađặcsắc:

+Vănhóamang đậmdấuấnsông nước

+Tínhcáchconngườiưaphóngkhoáng (giaithoạicôngtửBạcLiêu,Tào

Tỵ,MườiTrí,BảyViễn)

+Tínngưỡngtôn giáophongphú, đadạng

+Sớmtiếpcận vàđiđầutrongquátrìnhgiaolưu,hộinhậpvớivănhóa

phươngTây

+Trangphụctruyềnthốnglàáo bàba,áodài

+Âmnhạc:cácđiệuhò,điệulý,hát cảilương,cavọngcổ

+Vănhọc:vănhóadângian,văn hóabáchọcởGia Định,cácvăn đàn,thi

xãChiêuAnh Các,Bình Dương thixã,Bạch Maithixã;điđầutrong việctruyền

báchữquốcngữ thông quasáchvở, báochí

+Tínngưỡngđadạngvà phứchợp,bêncạnhnhữngtínngưỡngtruyền

thốngvàcáctínngưỡngngoạinhậplâuđờiđãxuấthiệnnhiềugiáopháimớivào

đầuXX(HòaHảo,CaoĐài,Tin Lành)

C.TIẾNTRÌNHVĂNHÓAVIỆTNAM

1.ThờikỳVănhóabảnđịa:hìnhthành qua2giaiđoạn

-GiaiđoạnVănhóatiền sử

+ChứngtíchởNúiĐọ(ThanhHóa),SơnVi(HòaBình)cho thấyvàothời

đạiđồđácũđãcóngườivượnbiếtsửdụngcông cụbằngđáthôsơ

+Khoảng10.000 nămtrước Côngnguyên,đãcóngườikhôn ngoan(người

tiềnsửSơnVi)cưtrútrênđịabànBắcBộvà BắcTrungBộ,ởtrênđồi,gò,hang

động,háilượm, chếtáccôngcụbằngđácócạnhđể chặt,đẽo

+Khoảng3.000nămtrướcCôngnguyên,hìnhthànhnềnvănhóanông

nghiệpnguyênthủycủangườiHòabìnhsốngtronghang đá,vừaducưvừađị

cư,háilượm,sănbắt,biếtlàm đồgốm,thuầnhóathúrừng(gà, heo,trâu),bước

đầubiếtluyệnkim

+Códấutíchcủasựcảmthụthẩmmỹtrêncáchìnhcá,thú,hoavănhình

mặttrờitrênhang động,đồdùng

+Đãhìnhthành tínngưỡngthờ MặttrờivàThầnNông

+ChứngtíchcònlạilàditíchVăn hóaĐông SơnvàtruyềnthuyếtHọHồng

Bàng,Vănhóa Sa HuỳnhvàVănhóa ĐồngNai

+VănhóaĐông Sơn

*NằmtrênđịabànnướcViệtNamcổđại(nước VănLang- ÂuLạc)

tứclàBắcBộvàTrung Bộngày nayvớitruyềnthuyết “HọHồngBàng”,“Con

RồngCháuTiên”,kinh thànhCổ Loavớicácvòng lũy,chợ,xưởngsảnxuất thủ

công,đồđồng, sắt

*Nôngnghiệprấtpháttriểndẫnđến việcchếbiếncác nôngsản,“lấy

vỏcâylàm áo mặc,dệtcỏốnglàmchiếu,lấygạolàmrượu, lấy cầmthú,cátôm

làmnướcmắm”(TruyệnHọHồngBàng)

*Côngcụlaođộngđadạng:rìuđáhìnhtứgiácmàinhẵn,rìuđácó

nấcbuộccán, thạpđồng, trống đồngĐôngSơn,đồgốmtrangtrítinh xảo,bước

đầucónghềluyệnsắt,thủytinh, mộc,dệtvải, sơn,đan lát…

*Ăngạotẻthay chogạonếp, trangphụcváy,áo ngắntay,khố;trang

phụclễhộicóthêu thùavàgắnlôngchim;nhàở cònthôsơ,chuyênchởbằng

thuyền,bè,voi

*Tínngưỡng:thờvậttổ(rồng,rắn,chim…),thờThầnNông,tín

ngưỡngphồnthực

*Vănhóa,nghệthuậtpháttriển:nhạccụ(trốngđồng,sênh,phách,

khèn),cáclốimúahát,hátđốiđáp,lễhộiđuathuyền

+VănhóaSaHuỳnh

*NằmtrênđịabànmiềnTrung(từBắcTrungBộđếntiếpgiáplưu

vựcsôngĐồngNai)

*Côngcụlaođộng bằngsắtchiếmđa số(hơn100 đơnvị),cónghề

dệtvải,đồgốm,thủytinh,trang sức

*Hoavăn trang tríhìnhbông lúatrênđồ gốm,mộchum chứngtỏ cư

dânSaHuỳnh sốngbằngnghề nông

+VănhóaĐồng Nai

*Nằmtrênđịa bànĐôngNamBộ

*Cưdânsinh sốngbằngtrồngtrọtvàsănbắn,quầntụởnhữngvùng

đấtcaocónguồn nước,đắptườnghoặcđàohàobaoquanh

*Pháttriểnnghềluyệnđồng,sắt,thủytinh

2.Thờikỳ dunhập vàovănhóakhu vực:hình thànhqua 4

giaiđoạn

-GiaiđoạngiaolưuvớivănhóaHán

+Làgiaiđoạn 1.000nămchống Bắcthuộc

+NhàHán dùngmọi thủđoạnđểđồnghóangườiViệt (đưadânsang ởlẫn

vớingườiViệt,ápđặtbộmáytổchứcnhànướclênxãhộiViệtNam,đẩymạnhxã

hộiViệtNam lênchếđộ phụquyền,truyềnbáchữHán,đạo Nho,Lão,vănhóa

Phậtgiáo)

+Suốt1.000 năm,vừađốikhángvừatiếpbiếnvănhóaHán,ngườiViệt

cũngchịuảnhhưởngítnhiềucủavănhóaHánvềtậpquánăn,mặc,ở,phongtục

lễtết,hônnhân,tangma.MộtsốngườiViệthọcchữ Hán,đỗ đạtcaođượccửlàm

quan.VănhóaHánkhivàoViệtNam đãbịkhúcxạbởilăngkính vănhóabảnđịa.

SựtiếpbiếnvănhóaHánlàmphong phúvốnvăn hóaViệtNam

+NgườiViệtvẫnbảotồnvàpháttriểnvốnvănhóadântộc:pháttriểnnghề

trồnglúanước,chinhphụcthiênnhiên,thủcôngmỹnghệpháttriển,bảotồntín

ngưỡngthờ cúng tổtiên,thiênthầnvà nhânthầnbảnđịa,bảotồnnềnvănhóadân

gian

+NgườiViệttiếp thuđượcnhiều kỹnghệcủavăn hóaHán:kỹthuậtlàm

giấy,làmgốm, nhạccụ,âmnhạccácloạihìnhvănhọc

-Giaiđoạngiao lưuvớivăn hóaChăm-ẤnĐộ

+TổtiênngườiChăm sốngởvenbiểnmiềnTrungViệtNam trướcCông

nguyên.Đếnnăm192,họlậpra2tiểuquốclàLâmẤpvàChiêmThành.ĐếnVI,

2tiểuquốchợp nhấtthànhvươngquốcChampa.CuốiXVII(1697),cộngđồng

ChampatrởthànhmộttrongnhữngtộcngườicủadântộcViệtNam

+SaukhingườiChămlậpquốc,ngườiẤnĐộđếnvùngđấtnàyngàycàng

đông(truyềnđạo,buônbánhươngliệu)vàđểlạiảnhhưởngvănhóasâuđậmcho

vănhóaChămvềtínngưỡng,kiếntrúc,điêukhắc,nghệthuật

+Tínngưỡng:chịuảnhhưởngđạoBa-la-mônthờthầnBrahma,Visnuvà

Siva,người Chămcòn thờ linganhưmộtlinhtượngcủa Siva (trongkhi đó,tụcthờ

mẹPoNagar vàthờcúngtổtiêncủavănhóa bảnđịavẫntồntại).Hìnhtượngbầu

sữatrongđiêukhắcChămcũngảnh hưởngtừvănhóaẤnĐộ

+Kiếntrúc:đền,thápChămtrangtrí hìnhngườinhảymúa,ngườiđánh

nhauvớithú,linga,bầusữa,hoasenlàbiểuhiệnphụchưngcủanềnnghệthuật

ẤnĐộ

+Âmnhạc:“ĐiệuNamlàphảnánhcủalốinhạcChămaioán,vàquanhạc

Chăm,ViệtNamchịuảnhhưởngnhạcẤnĐộ”(theoGS.TrầnVănKhê-Bách

khoasốđặcbiệt25-26,1958)

-GiaiđoạnVănhóaÓcEo

+Cáchđây2.000 nămởđồngbằngchâuthổsông CửuLong

+Cưdânsốngđịnh canh,định cư vớinhàsànhoặc nhànền đất,trồnglúavà

cáccâynôngnghiệpkhácnhau, sớmpháttriểnthủylợi,chănnuôigia súc,đánh

bắtthủy,hảisản

+Pháttriểncaovềthủcôngmỹnghệ,đồtrangsứclàmbằng đáquý,thủy

tinh,đất nung,đồ gốmlàmbằngbànxoay;đồsắtphát triển hơnđồ đá; cótiềnđúc

bằngkimloại;điêukhắcthểhiệntrênđấtnung, đáquý,đámàu,thủytinh,vàng

+Tínngưỡngđathần,đạoBa-la-mônđóngvaitròquantrọng,Siva, Visnu

vàlingađượcthờcúngkháphổbiến.ĐạoPhậttừẤnĐộsanghiệndiệntronggiai

đoạnthứIIcủavănhóaÓcEo

+Cưdâncóchữ viết,ca,múa,nhạc

-GiaiđoạnVănhóaĐạiViệt(938-1858):

+TừnhàNgôđếnLý-Trần (938-1400)

*938NgôQuyềnxưngvương;Ngô,Đinh,TiềnLê,Lýlầnlượtđánh

tangiặcngoại xâm

*Đâylà giaiđoạn phục hưng vănhóabảnđịavà tựchủtiếpbiếnvăn

họcNho,Lão, PhậtcủaTrungHoa vàẤnĐộ

Năm1031,nhàTrầnchoxâydựng950ngôichùa(Danhlam thắngcảnh)

春

春春

日

日日

即

即即

事

事事

二八佳人剌繡遲

紫荊花下囀簧鸝

可憐旡限傷春意

盡在停鍼不語時

ThiềnsưHuyềnQuang- LýĐạoTái(1254– 1334)

XUÂNNHẬT TỨCSỰ.

Nhịbátgiai nhânthích tútrì.

Tửkinhhoa hạchuyểnhoàng ly.

Khảliênvô hạnthương xuâný.

Tậntạiđình châmbấtngữthì.

*Dịchnghĩa:

TỨCCẢNHNGÀYXUÂN

Côgáiđẹp16 tuổixuânbỗng dừngchậmlạitaythêu.

Vìdướilùmhoatửkinh cótiếnghótthánhthótcủachimhoàng oanh.

Côđểlòng thương vôhạnvềmỗiýtìnhxuân.

(Đếnnỗi)đường kimngưngphắt lạitronggiây phútmàkhôngnóinênlời

*Dịchthơ:

-Bảndịch1:

NGÀYXUÂNTỨCCẢNH

Giainhânmườisáu tuổixuân

Đườngthêubỗngchậmngậpngừngtrêntay

Tửkinhhoatím phôbày

Hoàngoanhthánhthótdướicâyđộnglòng

Cảmthươngxuânývôcùng

Để kimngưngphắtmàkhôngnênlời.

HoàngNguyên Chươngdịch

- Bảndịch2:

NGÀYXUÂN TỨCCẢNH

Giainhânmườisáu,taythêuchậm

Bởitiếnghoàng oanhdướitửkinh

Thươngquánỗilòngxuânýđến

Ngừngkimkhôngnóingẩn ngơtình.

HoàngNguyên Chươngdịch

SáchThiềnuyểntậpanhchép (dịch):

ÐờivuaLýNhânTông,Sư(GiácHải)thườngcùng ThôngHuyềnchânnhân,

bịtriệuvào nhàhóng mát hầuhạ,bỗngcótiếng cắckèkêunhau chốitai,đáng

ghét.VuakhiếnHuyền làmchonóđừngkêu.Huyềnbènlâmrâmniệmchú,

làmrơitrướcmộtcon.Huyền cườiSư,Sưbảo "Ðangcònmộtcon,để đócho

Samôn".Sư chúmục nhìn,trong giâylát,nó cũngrơitheo. Vualấy làmlạ,

làmmộtbài thơ khen:

"GiácHảitâm như hải

ThôngHuyền đạodiệchuyền

Thầnthôngkiêmbiếnhóa

MộtPhật,một thần tiên".

*Côngtrìnhkiếntrúc:thànhThăngLong,chùaMộtCột, thápBáo

Thiên,thápChươngSơn,chùaGiạm

TượngDiLặcchùaQuỳnhLâmthuộcchùaQuỳnhLâm,KhuHạ2,phườngTràng

An,thịxãĐôngTriều,tỉnhQuảng Ninhlàmộttrongnhững ngôichùanổitiếng

bậcnhấtđờiTrần.Tươngtruyền,tượngcaođến6trượng(khoảng20m).Thời

giặcMinhxâm lượcnướcta(1407-1427),chùabịpháhủy,pho tượngbịcướp

mangđi.ĐầuthờiLê,chùaQuỳnh Lâmđượcdựng lại,nhưngđếnđờiThiệuTrị

(1841-1847)lại bịđốttrụi.

ThápBáo Thiêncótên gọiđầyđủ làĐạiThắng TưThiênBảoTháp,đượcxâycất

vàonăm ĐinhDậu(1057) đờiLýThánh Tông.Thápcao20 trượng(khoảng70m)

vàgồm30tầng(cótàiliệuchéplà12tầng),nằmtrongkhuônviênchùaSùng

KhánhởphườngBáoThiên(nayởvàokhoảngbênphảiđềnLýQuốcSưđếnđầu

phốNhà Chung,quậnHoànKiếm,thành phốHàNội)nêncòn gọilàthápBáo

Thiên.Lýdo đểthápđượccoi làmộttrong tứđạikhídocósốtầngchẵn biểuthị

sựcânbằng,ổnđịnh,tĩnhtại,bền vữngnhưtriềuđìnhnhàLýđầykhíthế,sẽtồn

tạidàilâu.NgọnthápđúcbằngđồngkhắcbachữĐaoLyThiêntỏýtưởngcủa

đấngtốicaoxônglêntậntrờithẳm.Đỉnhthápcótượngngườitiênbưngmâm

ngọchứngmócngọtlàmthuốccho vua;vìthế,được Nhothầndanh sĩmiêutảlà:

"Trấnápđôngtâycũngđếkỳ/Khuynhiênnhấtthápđộcnguy nguy/Sơnhàbất

độngkình thiên trụ/Kimcổ nan nanlậpđịachùng?.Dịch:(Trấn giữđôngtây

vữngđếkỳ/Thápcao sừng sững thậtuynghi/Làcộtchốngtrờiyênđấtnước/Vượt

mọithờigianchẳng sợgì".Tuynhiên,trậnbãonăm MậuNgọ(1258) đờiTrần

ThánhTôngđã làmngọntháp nàybịđổ!Saukhiđượctrùng tu,tháplạibịsét

đánhsạtmấthaitầngvề gócbên đôngvàonămNhâmTuất(1322)đờiTrầnMinh

Tông.Đếntháng6nămBínhTuất(1406)đờiHồHánThương(84nămsaukhi

đượctrùngtulầnthứhai)đỉnhtháplạibịđổ.ThờithuộcMinh(1414-1427),quân

Minhđãchopháthápđểchếsúng.Chỗthápbịphásauđóđượcđổđấtthànhgò

caođểdựngđàntràng.

ChuôngQuy Điềnđượcđúctronglần sửalạichùaDiênHựu(chùaMột Cột,Hà

Nội)vào tháng 2nămCanhThân(1080) đờiLýNhânTông.Đểđúcquảchuông

này,vuaLýNhânTôngđãchosửdụngđến12.000cânđồng(tươngđươngvới7,3

tấnđồngbâygiờ).Chuông đúcxong, đánhkhôngkêu,nhưng cho rằng nó đã

thànhkhí,khôngnêntiêuhủy,nhàvuabènsai ngườivầnrakhuruộngsauchùa.

Vìkhuruộng này thấptrũng,cónhiềurùađếnở,nên cótênlàQuyĐiền(ruộng

Rùa),nhânđógọichuônglàchuôngQuyĐiền.Tháng10nămBínhNgọ(1426),

chuôngQuyĐiềnđãbịVươngThông(nhàMinh)chopháhủyđểchế tạosúng

đạn,hỏakhí.

VạcPhổMinh đượcđúcvàotháng2nămNhâm Tuất(1262) đờiTrầnThánh Tông,

nhândịpTrầnTháiTông(lúc đólàThượnghoàng)vềchơiTứcMặc(naythuộc

vềtỉnhNamĐịnh).Tạiđây,TrầnTháiTôngđã banyếncho dânlàng.Cáchương

lãotừ60tuổitrởlênđược bantướchaitư,lãobàthìđượchaitấm lụa.Nhânđấy,

đổiTứcMặc làmphủ Thiên Trường.DựngcungTrùngQuang để cácvuasau khi

đãnhườngngôivềở;lạidựngmộtcungriênggọilàcungTrùngHoacho Tựquân

(vuamới)khiđếnchầuThượnghoàngthìngựởđó.Đặt ngườichứcdịchở hai

cungấyđểphòngkhisai khiến,hầuhạ vàchức lưuthủđểtrông coi.PhíaTây

cungTrùngQuang dựngchùaPhổMinh.Tạiđâychođúcmộtchiếcvạclớnvà

khắcbàiminh vàovạc.

Vạcsâu4thước,rộng10thước,nặng6150cân.Tươngtruyền, miệngvạcdàyvà

rộngđếnnỗihaingườicóthểchạynhảyvàđilạitrênđó.CùngvớichuôngQuy

Điền,tháng10nămBínhNgọ(1426)khibịvâyở ĐôngQuan,VươngThôngđã

chophávạcPhổMinhđểlấy đồngđúcvũkhí.Hiệnnay tạichùaPhổMinhchỉ

cònlạibệđákê vạckhi xưa.

*Thủcôngmỹ nghệ:hìnhthành nhiều làngnghề,phườngnghề

*Vănhóa dângian(lễhội,tínngưỡng,phong tục,truyệncổ,hátmúa)

vẫntồntại,phụchưngvàlưutruyền

*Hìnhthànhnềnvănhọcbáchọc,xâyVănMiếuthờChuCôngvà

KhổngTử,lậpQuốcTửGiám(1076)đàotạoNhosĩ,mởkhoathichọnngườitài.

TácphẩmvănhọcviếtchịuảnhhưởngtưtưởngPhậtgiáo.ChữNômrađời.

Nhiềutácphẩmthuộccáclĩnhvựckhácnhaurađời:ĐạiViệtsửký(LêVăn

Hươu),Việtđiệnulinhtập(LýTếXuyên),LĩnhNamchíchquái(VũQuỳnh,

KiềuPhú),VănbiachùaLinh XứngcatụngLýThườngKiệt

+ThờiHậuLê(1400-1788)

*Tubổđêđiều, đắpđêmới,ngănnướcmặn

*ThăngLongcó 36phườngnghềthủcông vàbuôn bán,nhiều

thươngnhânnướcngoàiđếnmuabán, traođổihànghóa

*Chữviết:chữ Hánđượclấylàmquốcgiavăntự,Nhogiáolàm

trungtâmgiáodụcvàtínngưỡng.Đặcbiệttầnglớpdướitrongxãhộiítchịuảnh

hưởngcủavănhóaNhogiáovàbảotồnđược vănhóabảnđịa

*Thànhtựu vănhóa:Dưđịachí (địalý)– NguyễnTrãi, ĐạiViệt sử

kýtoànthư(sử học)-NgôSĩLiên,BộluậtHồngĐức(pháp luật)-Lê ThánhTông,

Quốcâmthitập(gồm254bàithơnôm)-NguyễnTrãi,HồngĐứcquốcâmthitập

(tậpthơchữNôm)- LêThánhTôngvà28 hộiviên-Nhị ThậpBát TúcủaHộiTao

Đàn,Hýphường phảlục(lýluậnvềsânkhấucổtruyền)-LươngThếVinh

+ThờiNhàNguyễn(1788-1859)

*ChữNômpháttriển, vuaQuangTrung khuyếnkhíchdùng chữ

Nômthaythế chữHántronghànhchính,học hành, thicử

*NhiềutácphẩmvănhọcnổitiếngđượcviếtbằngchữNômrađời:

TruyệnKiều- NguyễnDu, thơHồ XuânHương, LụcVân Tiên-NguyễnĐình

Chiểu,Song TinhBấtDạ-NguyễnHữuHào,truyệnNômkhuyếtdanh(Hương

miếthành,Phan Trần,Nhịđộ mai,QuanÂm ThịKính, PhạmCông CúcHoa)

*Vănhóadângian pháttriển:truyệnTrạng,truyệncười,cácloại

hìnhdiễnxướng pháttriển(chèo,hátảđào,hátquanhọ)

*BắcBộ:NguyễnCôngTrứkhaikhẩnđấthoang, lậpra2huyện

TiềnHải(TháiBình),KimSơn(NinhBình).NamBộ:hoànchỉnhhệthốngkênh

rạchtạora nhữngvùngchuyêncanhlúa, nông nghiệppháttriển; HộiAnlàtrung

tâmpháttriểnđồ gốmsứ,mỹnghệ

*Kiếntrúc pháttriển,kinh thành Huếngày nay đượccôngnhậnlàdi

tíchlịchsửvănhóathếgiới

3.Thờikỳhộinhậpvớivăn hóanhânloại:gồm2giaiđoạn

-GiaiđoạnchốngPháp thuộc(1859-1945)/ VănhóaĐạiNam

+Cáchệthốnggiaothôngđườngbộvàđườngthủyliêntỉnh,xuyênViệt

đượcngườiPhápxâydựngđã biếnđổicácđôthị cổViệtNam(từtrungtâmhành

chínhvănhóa sangtrungtâmcông- thươngnghiệp)nhưHàNội,Huế,SàiGòn-

ChợLớn,Nam Định, HònGai,ĐàNẵng,QuyNhơn,BiênHòa,MỹTho

+CáckiếntrúcđổimớitheođườngnétphươngTây:TrườngĐạihọcĐông

Dương,TrườngViễnĐôngBácCổ,PhủToànQuyền(HN),TòaĐôChính,Bưu

điệnSaigon,NhàthờĐứcBà(SG)

+Chữquốcngữhình thành từthếkỷtrướcdùngtrong nộibộđạoThiên

ChúađếnnaypháttriểnvàphổcậphơnchữHán,Nôm,đivàotrườnghọc,sách

báo,sángtác. GiaĐịnhbáolàtờbáođầutiênbằngchữquốcngữ pháthànhlần

đầunăm1865.

+Tưtưởngvănhóa,khoa họckỹthuậtphươngTâyđượctiếpthuvàphổ

biến.PhanBộiChâu,PhanChâu Trinh, NguyễnTrườngTộtiếpthuđược tưtưởng

canhtânđấtnước,NguyễnÁiQuốctiếpthutư tưởngchủnghĩa Marx-Lénine

-Giaiđoạnđấtnướcđộclập (1945đếnnay)/Vănhóahiệnđại

+Khoahọckỹthuậttiếpthutừcácnướctiêntiến dầndầnlàmpháttriển,

cảitiếnvănhóatruyềnthốngnôngnghiệp;nôngcụđượccơgiớihóa,khoahọc

kỹthuậtđượcứngdụngvàotrồngtrọt, thủylợi,ngưnghiệp,giao thông;sảnlượng

gạođứngnhì,batrênthếgiới;ngànhcôngnghiệphiệnđạihóalàmrahàngtiêu

dùngđadạng,phong phú,có thểxuấtkhẩu;đô thịđượcđiệnkhíhóa

+Dựatrênnềnvănhóatruyềnthống,ngườiViệtđãtiếpnhậnrộngrãivăn

hóaphươngTây

+Hìnhthànhmộtnềnvănhọcviếtvớiđộingũnhàvăn,nhàthơ,nhàphê

bìnhđôngđảo

+Nhiềungànhmới đượcmở ra:Khảo cổhọc,Dântộchọc,Ngôn ngữhọc,

Khoahọctựnhiên

+Vănhóadângian tiếptụccónhữngthànhtựuto lớn

+1990,Unesco côngnhậnHồChíMinh là Nhà vănhóathếgiới,Nguyễn

Trãi,NguyễnDu,XuânDiệulà Danhnhânvănhóathếgiới, TrầnHưng Đạo,Võ

NguyênGiáplà Nhàquânsự

CHƯƠNGII. VĂNHÓANHẬNTHỨC

A. Nhận thứcvềbảnchấtcủavũtrụ

1. Tưduylưỡnghợp

-Tưduylưỡnghợplàmộtđặcđiểm nhậnthứccótừlâuđờitrongnềnvănhóa của

cácdântộcĐôngNamÁnông nghiệp

-ỞViệtNam, tư duylưỡnghợpbiểuhiện ởkhuynh hướngcặpđôitheonguyêntắc

âmdươnghàihòa

+VậttổcủangườiViệtlà cặpđôiTiên-Rồng

+Nhậnthứcvề hiện tượngtựnhiênbiểuhiệnthànhcặpđốilập:Trời-Đất,

Sấm-Sét…

+Nhậnthứcvềconngườicũngbiểuhiệnthànhcặpđốilập:cặpđôiCha-

Mẹ,trênnắpthạpđồng ĐàoThịnhcóhoavănhìnhnamnữgiaohợp,cặpđôi

linga-yoni,tục thờ linga-yonivàhành vigiaophốitrongnghilễcầumùamàng

+Nhậnthứcvề sựvật,kháiniệm:Đất- Nước,Nước- Lửa,Mặttrăng-Mặt

Trời,Rồng- Tiên,Vuông-Tròn

2. TriếtlýÂm-Dương

-ÂmvàDươnglà2yếutốcơbảnnguyênthủytạoravũtrụ,tạoravạnvật;vạnvật

vàvũtrụđềuhàmchứaÂmvàDương

-Ngườicổđạidùngmộtgạchdài___đểkýhiệuDương,2gạchngắn__để ký

hiệuÂm.Vềsau ÂmDươngđược biểuthịbằngđồhình

Âmcũngđượcbiểuhiệnbằnghìnhvuông,Dươnglàhình tròn

-ÂmvàDương vừatươnghòa,vừatươngsinh,tươngkhắcnhau.

-Âmkếthợp vớiDươngsinhra vạnvật,vũtrụ.

-ÂmvàDươnggắnbómậtthiếtvớinhau,chuyển hóachonhau,“Âmcựcsinh

Dương,DươngcựcsinhÂm”.

-ÂmvàDương làmộtcặpđốilập

Tháicựcđồ nằm gọntrong mộtvòngtròn,gồmhai nửa đốixứngômtrọnlấy nhau,

tượngtrưngchoÂm(màuđen)vàDương(màuđỏ).Trongmỗiphầnđốixứnglại

cómộtchấmtrònmàuđốilậpnằmtrong đó,trong âm códươngtrong dươngcó

âm.

MàusắccủaTháiCựcđồcóthểthayđổi,cũngnhưđộxoắnvàonhau củahai

hìnhđốixứng,TháiCựcĐồởtrêncóchiềuxoaytheo kim đồnghồ.TháiCựcđồ

thểhiệný nghĩacủaTriếthọcphương Đông,cụthểlàthuyếtÂmDươngrấtrõ

ràng:Trong mỗimột tổng thể (hình tròn)luôntồntạihai mặtđốilậpÂmvà

Dương,haimặtđótươnghỗvớinhau,bùđắpnhauthànhmộtthểhoànthiện.

Khôngmộttổngthể,cáthểnàocó thểtáchbiệthoàntoànhaimặtđó.TrongÂm

cóDương,trongDươngcóÂm,cũng nhưtrongphầnmàu đỏcóchấmmàuđen,

vàngượclại.Âmthăng,Dương giángngượcchiềukim đồng hồ.Âm thịnh, Dương

suyvàngượclại.Khiphầnmàuđenlớndầnthìphầnmàuđỏnhỏdầnvàngược

lại.Cựcthịnhthìsuy,thể hiệnởmỗiphầnkhiđạtđếnđộcựcđạithìxuấthiệnyếu

tốđốilậpngay trong lòng,vàphần đósẽpháttriểndần

-NgườiVN nhậnthức rõvềquy luậtcủatriếtlýÂm Dươngvàquanhệnhânquả

củanhữngcặpphạmtrùmâuthuẫn

Trongrủi cómay, trong dởcó hay, trong họacóphúc,sướnglắmkhổ nhiều,trèo

caotéđau,yêunhau lắmcắn nhauđau

-NgườiVNsống theotriếtlýquânbìnhthểhiện trongcảcáchăn, mặc,ở

Ănhếtbịđòn, ăncònmấtvợ;củgừng (nóng-dương)ănkèmnhững mónhàn-

lạnh(ốc, cá, bò,vịt,bíđao, bắp cải, cải xanh); mùa đông lạnh (-) ăn thịt mỡ,thịt

đông,thịtkhotàu(+)đểchốnglạnh;“nhàcaocửarộng”(+)đểứngphókhíhậu,

thờitiếtnóng(-).

-NgườiVNcókhả năngthíchnghicaovới hoàncảnh sốngvàluônlạcquantin

tưởngởtươnglai

Ainghèobahọ,aikhóbađời;Hếtcơnbỉcựcđếnngàytháilai;Hếtmưalànắng

hửnglênthôi;Víkhôngcócảnhđôngtànlàmsaocócảnhhuyhoàngngàyxuân;

Saucơnmưatrờilạisáng

B.Nhậnthứcvềcấutrúckhônggiancủavũtrụ

1.Môhình TamTài

-Tamtàilà mộtkháiniệmbộ baThiên- Địa- Nhân(Trời-Đất-Người),là mộtmô

hìnhgồm3yếutốchínhtạonêncấutrúckhông giancủavũtrụ

-Thiên-Địa-Nhânlàmột bộbađiểnhình đạidiệnchohàngloạtbộbakhác như

Trời-Đất-Nước,Cha-Mẹ- Con,Người-Không gian-Thờigian, SơnTinh-Thủy

Tinh-MỵNương, Trầu-Cau-Vôi,3ôngTáo

-MôhìnhTam Tàithựcchấtlàsự pháttriểncủa triếtlý ÂmDương

2.Môhình Ngũhành

-Ngũhànhlà5sựvậnđộng,5chấttạonênvũtrụ:Thủy,Hỏa,Mộc,Kim,Thổ.

Nămtốchấtnàyvậnđộngđểsinh ravạnvậthữuhình

-Ngũhànhcó quanhệtươngsinh, tươngkhắcnhau

-NgườiVNứngdụngNgũ Hànhvàonhiềulĩnhvựctrongcuộcsống:

+Phươnghướng:Thủy-hướngBắc,Hỏa-hướng Nam,Mộc-hướngĐông,

Kim-hướng Tây,Thổ-ở giữa.NgườiViệtthíchnhà quayvề hướngĐônghoặc

Nam(hànhMộchoặchànhHỏa),khôngthíchnhàquayvềhướngBắc(hành Thủy)

hoặchướngTây(hànhKim)

+Màusắc:Thủy-màuđen,Hỏa-màuđỏ,Mộc-màuxanh,Kim- màutrắng,

Thổ-màuvàng.Màuđỏđượcxemlàmàu tốtlànhđượcdùng trong cácdịpcưới

hỏi,lễtết,hoặctangmacủangười sốngthọ.Màuxanhlàmàucủasựsống,màu

trắngvàmàuđenlàmàuchếtchóc

+VậtbiểuchophươngNamlàChim(Hỏa),phươngĐônglàRồng(Mộc),

phươngTâylàHổ(Kim),phươngBắclàRùa(Thủy),ởgiữalà Người(Thổ)

+Tronghônnhân,ngườiVNthườngtránhsựphốihợpcáchành khắcnhau

+Trongy học, người Việtvậndụngquy luậttươngsinh tươngkhắc của

Ngũhànhđểchữa bệnh

+Khixâycấtnhàcửa,tìmhuyệt,chọngiờ,ngườiVNđềutheoquyluật

sinh–khắccủa Ngũhành

C. Nhận thứcvềcấutrúcthờigiancủa vũtrụ

1.LịchÂm Dương

-Có3loạilịchcơbản:lịchThuầnDương(Dươnglịch),lịchThuầnÂm(Âmlịch)

vàlịchÂmDương

+LịchThuầnDương:phátsinhtừvùngvănhóaAiCập(lưuvựcsôngNile)

vàokhoảng3.000nămtrướccông nguyên,đượcxâydựngdựatrênchukỳchuyển

độngcủatráiđấtquanhmặttrời,mỗichukỳcó 365,25ngày(365ngày5giờ48

phút46giây)

+LịchThuầnÂm:phátsinhtừvùngvănhóaLưỡngHà,dựatrênsựtuần

hoàncủamặttrăngquanh tráiđất,mỗichukỳcó29,5ngày,mộtnămÂmlịchcó

354ngày.Ngàynay,Âm lịchcònsửdụng ởcácquốcgia Hồigiáo

+LịchÂmDươnglàlịch củacácnướcÁ Đôngkếthợp cảchukỳcủatrái

đấtquayquanh mặttrờivàcủa mặttrăngquayquanh tráiđất

-CáchxâydựngLịchÂmDươngcủangườixưa:

+Xácđịnhngày theomặttrăng.Ngàysóclàngàyđầutháng,sóc- vọng

ngàyvọnglà ngàygiữatháng

+Xácđịnhcácngày tiếttheomặttrời,ngày đôngchí,hạchí(ngàylạnh

nhất,nóng nhất),ngày xuânphân, thuphân(ngàygiữa mùaxuân,giữamùathu),

ngàylậpxuân, lậphạ,lậpthu,lậpđông. Từđóchiathành28ngàytiết

+Điềuchỉnh lịchmặttrăngvàlịch mặttrờicho phù hợpnhaubằng cáchđặt

rathángnhuận.Cứ19NămÂmDươngthìcó7NămNhuận

+NgườixưadùnglịchÂmDươngđểlàmkếhoạchsảnxuất,trồngtrọt,sinh

hoạt

2.HệCanChi

a.HệCan

-Gồm10yếutố:Giáp,Ất,Bính,Đinh,Mậu,Kỷ,Canh,Tân,Nhâm,Quý

-Banđầu, theoNgũHành, Giáp,Ất làThủy, Bính,Đinh làHỏa,Mậu,KỷlàMộc,

Canh,TânlàKim, Nhâm,QuýlàThổ

-Vềsau,do ảnhhưởngcủa TrungHoa,Giáp,ẤtlàMộc,Bính, ĐinhlàHỏa,Mậu,

KỷlàThổ,Canh, Tân làKim,Nhâm,QuýlàThủy

b.HệChi

-Gồm12yếutố:Tý,Sửu,Dần, Mão,Thìn, Tỵ,Ngọ,Mùi,Thân,Dậu,Tuất,Hợi

-Dùngchỉ12 giờtrongngày,khởiđầu bằnggiờTý (23g-1g),12thángtrong năm,

khởiđầubằng thángTý(tháng 11theo lịchÂmDương)

-Phốihợp2hệCan vàChisẽđược60đơnvị:GiápTý,ẤtSửu….

Cáchđổinămdươnglịchracanchi

HệCan

Canh

Tân

Nhâm

Quý

Giáp

Ất

Bính

Đinh

Mậu

Kỷ

Vídụ:năm2021 cóhàngđơnvị là1thìtheohệCanlà “Tân”

HệChi

Thân

Dậu

Tuất

Hợi

Tí

Sửu

Dần

Mẹo

Thìn

Tỵ

Ngọ

Mùi

Vídụ:năm2021: 12= 168dư5tươngứngvới“Sửu”

Vậynăm2021làTânSửu

Ápdụngcáchtínhnàyđể biếtnăm sinhcủamộtngười theohệcan chi.Lưuý nếu

ngườiđósinhtrướcTếtnguyênđánthìphảilùicảcanlẫnchi1ô.Vídụngười

sinhnăm1996cóhàng đơnvịlà6ứngvới“Bính”,1996:12 =166dư4ứng với

“Tí”.Nhưngnếungườiđósinhtừ18/02/1996trởvề01/01/1996làsinhtrướcTết

nguyênđán(MùngMộtTếtnguyênđánnhằmngày19/02/1996)thìcancủangười

đólà“Ất”và chilà“Hợi”

D.Nhậnthức vềconngười

1.Conngười tựnhiên

-Conngườinôngnghiệp gắnbómậtthiết vớithiên nhiên, “thiênđịavạnvậtnhất

thể“nênconngườilàmộttiểuvũ trụ,làcáitâmcủavũtrụ

-Conngườicũng cấutrúctheoNgũHành

+5tạng:Thận,Tâm,Can,Phế,Tì

+5phủ: Bàngquang, Tiểutràng,Đạitràng,Đởm,Vị(cộng vớiphủ Tam

TiêuthànhLục phủ).

-Conngườiquanniệmbệnhtậtlàdomấtquânbình ÂmDương,chữabệnhlàtạo

lạisựquânbìnhđó.Đặc biệt phầnbụngđượccoitrọng, mọi sựđều gáncho phần

này.

2.Conngười xãhội

-Ngườixưaápdụngcácmôhìnhnhậnthứcvềvũtrụvàoviệclýgiảicấutạovà

hoạtđộngcủaconngười

+Mỗicánhânsống trong xãhộiđềuđượcđặctrưngbởi1trong 5hành

(mạng),xácđịnh theohệCanChi

+GánđặctrưngcủaHànhcho cánhânứngvớinó

+Mốiquanhệgiữacác cánhânxácđịnhtheoquy luậttươngsinhtương

khắccủaNgũHành

-Conngườilấymìnhlàmtrungtâmđể xem xéttựnhiên,vũtrụ

+Dùngkíchthướccủachínhmìnhđểđođạckhilàmnhà,đểtìmhuyệtkhi

chữabệnh,châmcứu

-Conngườicócáchứngxửlinhhoạt,tự nhiên,chủquan,khôngtheonguyêntắc

cứngnhắc

CHƯƠNGIII. VĂNHÓATỔCHỨCĐỜISỐNG XÃHỘI

A. Tổchứcnôngthôn

1.Cácnguyên tắc tổchức

a.Theohuyếtthống-Gia đìnhvàgiatộc

-Giađình làtếbào xãhội đượchìnhthànhbởiquanhệhôn nhânvà quanhệ sinh

thành

-Giađìnhlà1đơnvịkinhtế củanhữngthànhviênsốngtrongcùng mộtmáinhà

-GiađìnhngườiViệtgắnbóchặtchẽvớidònghọ(giatộc)

-Loạigia đìnhphổbiếncủangườiVN làgiađình2thếhệ, mộtsốgồm3,4 thếhệ,

cáccụgiàthườngthíchsốngtrong đạigiađình

-Từyêucầucủađờisốngnôngnghiệpphụthuộcgầnnhưhoàntoànvàotựnhiên,

giađìnhngườiViệtthường đôngcon

-Ngườiđứngđầugiađình làgiatrưởng(ngườichồng,ngườicha)cóquyềnquyết

địnhđờisốngvậtchất vàtinhthầntronggiađình,giữ vaitròchủthểtrongmọi

hoạtđộngxã hội

-Nhiềugiađìnhcóchung mộtôngcố(4 thếhệ)tậphợpthành1 phái(chi).Trưởng

pháilàngườithuộcdòngtrưởngđượckếthừatừcácthếhệtrước,cóbổnphậnlo

việccúnggiỗ,hươnghỏa

-Nhiềupháicócùng mộtông tổtậphợpthành1họ(gia tộc)dotrưởngtộcđiều

hành

-Trưởngtộc:làngườicóngôivịlớnnhấttrong dònghọ,đượcthừakếtừcácthế

hệtrướcthuộcdòngtrưởng;cóquyềnquyếtđịnhmọiviệctronghọ;giữvaitrò

chủtế,điềuphốihươnghỏa;phânxửmọivấnđềliênquanđếnnhữngcánhân

tronghọ;trông coitừ đường,mồmảcủadònghọ,giữgìngiaphả

-Hươnghỏa:làtàisảncủa giatộc,làruộngđất,nhàcửacủacácthếhệtrướcđểlại

dùngvàoviệc cúngtế,hươngkhóichotổtiên,đểgiúpđỡ ngườitrong họgặpkhó

khănvàđểloviệcănhọcchocon cháutronghọ

-Mồmả:làdisản, ditíchthiêngliêngcủagiatộc,concháucóbổnphậngiữgìn,

tubổ

-Từđường:làngôinhàchungđểthờnhữngngườitronghọ,lànơiđểconcháu

nhómhọp,cúng tế,ônlạiquákhứ củadònghọ,nhắcđếncônglaotổtiên

-Giaphả:ghichéplailịchcủanhữngthếhệtrong giatộc,làcẩmnanggiúpngười

tronggiatộcbiếtmốiquan hệhuyếtthốngcủamình theotrụcdọcvàngang

-Ởcácdântộcítngười,1giatộcthườngsốngtậptrungdưới1máinhàdài30m

chứahơn100người

-Sứcmạnhgiatộcthểhiệnởtinhthầnđùmbọc,thươngyêunhaugiữacácthành

viên.Ngườitronghọcótráchnhiệmcưumang,giúp đỡnhauvềmặtvậtchấtvà

hỗtrợvềmặt trítuệ,tinhthần

-Tronggiatộc, tínhtôntithứbậc rấtđượccoitrọng

-Nhiềugiatộc(họ)sốngquầntụlạithànhlàng.Cókhilàngvàgiatộcđồngnhất

vớinhau,làng lànơi ởcủamộtgiatộc

b.Theođịabàncưtrú-XómvàLàng

-Nhữnggiađình,giatộcsốnggầnnhaucóxuhướngliênkếtchặtchẽvớinhaudo

cácnguyênnhân:

+Cầnđôngngườiđểđốiphóvớithiêntai,môitrườngtựnhiên

+Cầnđôngngườiđểđápứng yêucầucủanghề trồng lúamangtínhthờivụ

+Cầnđông người đểđốiphóvới môitrườngxã hội(nạntrộmcắp, giặc

ngoạixâm)

-Lànglàmộttậphợpdâncưgồmnhiềugiađìnhcómốiquanhệhuyếtthống,láng

giềng,địalý,kinh tế,vănhóa, cùngquầntụtrênmộtđịabàn,cólốisốngtựtrị

-Lànghay xãlànhữngđơn vịhànhchánhđịaphương.Thôn,xóm,ấplànhữngtên

gọichỉbộphậncủalànghoặcxã.Quátrìnhpháttriểnlànglàquyluậttấtyếucủa

sựpháttriểnxãhộinôngnghiệp.

-Làngcó2loại sinhhoạt:

+Sinhhoạtcôngích:đemlạilợiíchchocộngđồng,lànhữnghoạtđộngđối

phóvớimôitrườngtựnhiên,trợgiúpnhaukhigặpthiêntai…

+Sinhhoạt lễhội:cầu phúcvà vuichơi, ônlạitruyềnthống dântộc, truyền

thốnglàng,rèn luyệnthânthể,trau dồi nghềnghiệp,trao đổitìnhcảm…

-LàngVNkháđadạngnhưngcócùngmộtmôhìnhgồm3thànhtố:địahình,dân

cưvàđiềnthổ

+Địahình:hìnhthànhởsườnđồi,thung lũnghoặcđồngbằngvenbiển;ở

gầnnguồnnướchoặctrụclộgiaothông(làngBắcBộcólũytrebaobọc,làng

NamBộtrảidàitheokênhrạch).Mỗilàngcóđìnhlàng,giếngnước,bếnđò, cổng

làng,câyđa…Mộtsốcóthêmchùa,đền,miếu…Biểutượngtruyềnthốngmang

tínhcộngđồngcủalànglà đìnhlàng,bếnnước,câyđa

*Đìnhlàng: làbiểutượngtậptrungnhấtcủalàngvềmọiphương

diện

-->làtrụsởhànhchánh,nơilàmviệccủabộmáyhànhchánh làng xã,nơihộihọp,

thuthuế,phân xử phạmnhân

-->làtụđiểmvănhóacủalàng,nơidiễnrahộihè,đìnhđám, hátxướng,ănuống,

vuichơi

-->làtrungtâmtínngưỡngcủalàng.Thếđất,hướngđìnhđượcxemlàquyếtđịnh

vậnmệnhcủalàng.ĐìnhthờthầnThànhhoàng-vịthầnbảotrợchodânlàng,

nhiềungôiđìnhsắpxếptheokiểutiềnPhậthậu Thần

-->làtọađộcủamốicộngcảm,làtrungtâmtìnhcảm, lànơinhennhóm,gởigắm

tìnhcảmcủadânlàng. Đìnhgắnbó vớitìnhcảmquêhương,làngmạc,gia đình,

nhấtlàvớitình yêunamnữ

Ởvùngcao,nhàRônglàmộthìnhthứccủađình làng

-->Đìnhlànglàbiểutượngtruyềnthốngcủatínhcộngđồng.Nóchiếmmộtvịtrí

quantrọngtrong đờisốngvậtchấtvàtinhthầncủacộngđồng

*Bếnnước(giếng nước,aolàng):

-->lànơicungcấpnước chodânlàng, lànơidân làngtụtậpđểlấynước,tắmgiặt,

gặpgỡ,tròchuyện

-->làcửangõgiaolưucủacộng đồnglàngxómvớixã hộibênngoài

-->l ã,làbiểutượngcủatình

-->tượngtrưngcholinh hồnbấttửcủalàng,thườngcómặtcùnglúc vớilàng,là

câytổcủamộtdònghọhoặccủacảlàng

-->dướigốccâycómiếuthờlànơihộitụcủathánh thần,maquỷ

-->dướigốccâycòncó quánnướclànơigặpgỡ,nghỉchâncủangườilàmđồng,

kháchquađường, nơihòhẹn,thề nguyền

-->câyđatrởthànhcánhcửaliênthônggiữalàng vớithếgiớibênngoài

-->làbiểutượngtruyềnthốngcủatínhcộngđồng làngxã,vừacóýnghĩa thực

tiễnvừacóýnghĩa xãhộivàtâm linh

*Lũytre:

-->làbiểutượngtruyềnthốngcủa tínhtựtrịlàngxã

-->rặngtrebao kínquanhlàngtrởthànhmột thứ thànhlũykiêncốbảovệlàng

-->làmộtđặcđiểmcủa làngxóm VN (ấplý Trung Hoacóthànhquáchđắpbằng

đất)

*Dânchính cưlàngườicư trúđãlâuđời,chiếm đasố,còngọilàdân

nộitịch,đượcchia ruộnglàng

*D lànhữngngườimớicưtrú, còngọilàdânngoạitịch,

cónghĩavụvớilàngnhưngkhôngđượchưởngquyềnlợi;muốnđượctrởthành

dânchínhcưphảithỏamãn2điều kiện:đãcưtrú ởlàngtừ3đời trởlên,phảicó

điềnsản(truyệnBộtrưởngBộ HọcKhiếuNhất Thanh,truyệnTrạngQuét)

+Điềnthổchia làm2loại:

*Côngđiền,côngthổ:đượcchiachodânlàngcanhtácmàkhông

đượcchuyểnnhượng,muabán;ngoàiracòncóruộngtuần,ruộnglính,ruộnghọc,

ruộnglão, ruộngoảnđể chidụngcho mọiviệctrong làng;cóthể nóicôngđiền,

côngthổlàtàisảncủalàngdùngvàoviệccủacộngđồng,làngxómvà côngtácxã

hội,dobanlýhươngquảnlý,cứ 3-5 nămchialạicho dâncanhtác

*Tưđiền, tưthổ:ruộng đấtcủađiềnchủ

c.Theonghềnghiệpvàsởthích-Phường vàHội

-Nhữngngười,nhữnggiađìnhcócùngmộtnghềtruyềnthống sẽtậphợplại

thànhmộtPhườngnghề:phườnggốm,phườngnề,phườngchài,phườngvải,

phườngnón,phườngmộc,phườngđúcđồng,…

-Nhữngngườicócùng đẳngcấp, thúvui, thútiêukhiểnsẽtậphợplạithànhHội:

Hộitưvăn, Hộivăn phả,võphả,Hộibôlão,Hội Chưbà,Hộivật,Hộitổtôm,Hội

cờtướng,Hộichọigà,…

-ĐặctrưngcủaPhường,Hộilàtínhtựnguyện,dânchủ,tươngtrợlẫnnhaugiữa

cácthànhviên

d.Theotruyềnthốngtrọngtuổivànamgiới-Giáp

- n:Tiấu,Trá gđinhvàLão

-Giápvừathểhiệntínhtôntivừamangtínhdânchủ(Lãođượcmiễnthuế,tạp

dịch…)

e.Theođơnvịhànhchánh-Thônvà Xã

-Vềmặthànhchánh,làngđượcgọilàthônvàxã(đôikhimộtxãcóthểgồmvài

làng),xómđượcgọilà thôn(đôikhimộtthôncũngcóthểgồmvàixóm).ỞNam

Bộcòncóấplà nhữngxã,thônmớikhaikhẩnhoặcởbiệtlập.

-Cưdântrongxãchia thành5hạng: chứcsắc,chức dịch,lão,trángđinh,tiấu

2.Đặctrưngcơ bảncủanông thônViệtNam

a.Tínhcộng đồng

-Việctổchứcnôngthônđồngthờitheonhữngnguyêntắckhácnhautạonêntính

cộngđồnglàng xã.NgườiVN luôn đoànkết,giúpđỡlẫnnhau,coi mọingười

trongcộngđồnglàanhemmộtnhà

-Tínhtậpthể,nếpsốngdânchủ-bìnhđẳngthể hiệnrõ

-Cótínhhayỷ lạivào tậpthể,dựadẫmcộngđồng

b.Tínhtựtrị

-Donếpsốngkhépkín,tựcấp,tựtúccủamỗinhà,mỗilàngnênsinhraócđịa

phươngcụcbộvàócgiatrưởngtôn ti

NgườiViệtđồngthờivừacótinhthầnđoànkếttươngtrợlạivừacóóctưhữu,

íchkỷvàthóicàobằng;vừacótínhtậpthểhòađồnglạivừacóócbèpháiđịa

phương;vừacónếpsốngdânchủbìnhđẳnglạivừacóóc giatrưởngtônti;vừa

cótinhthầntựlậplạivừaxemnhẹvaitròcánhân;vừacótính cầncùvànếp

sốngtựcấptựtúclạivừacóthóidựadẫm,ỷlại(TrầnNgọcThêm,Sđd,tr.99-100)

B.Tổchứcđôthị

1.Quanhệvớiquốcgia

a.DoNhànước sảnsinh

-Đô:địa bàntổchứcbộmáycaitrị củaNhànước;Thị:chợ,nơidâncưvàquần

chúngtụhọpđôngđúcđểmua bán,traođổihànghóa

-Đôthịhình thành theo 2conđường:

+TừThịđếnĐô:mộtđịađiểm dân cư tụtậpđông đúc, mua bán,giaodịch

vớinhiềuđịaphươngkhácđượcNhà nướcthiếtlậpbộmáycai trịhànhchánh

(HộiAn-QuảngNam,VĩnhBình-Lạng Sơn,Vân Đồn-QuảngNinh, PhốHiến-

HưngYên,SàiGòn- BếnNghé)

+TừĐôđếnThị:Nhànướclậpratrungtâmhànhchánh,mộtđịađiểmquân

sựdocóthuậnlợivềgiaothôngkinhtếnênthuhútdâncưđếnlàmănsinhsống

(VănLang,CổLoa,ThăngLong,PhúXuân,NamĐịnh,ĐàNẵng,QuyNhơn,Sài

Gòn-GiaĐịnh)

b. Cóchứcnăng hànhchánhlàchủ yếu

-Đôthịhìnhthànhchủyếulàdochứcnănghànhchánhnênđôthị kinhtếítphát

triển

-Môhìnhđô thịcũnggồm3thànhtốcơbản:địahình, thịdânvàđiềnthổ

+Địahình:đôthịphầnlớnchiếmvịtríquantrọngvềgiaothông(đôthị

VănLang-NgãbaViệtTrì,ThăngLong-NgãbasôngHồngvàsông Đuống,Hải

Phòng,ĐàNẵng, SàiGònđềulàđôthịcảng)

+Thịdân:viênchứcNhà nước,thương nhân,thợthủcông,ngườisảnxuất

côngnghiệp

+Điềnthổ:thổcưgắnliềnvớiphốphường(thỉnh thoảnggắnliềnvớiruộng

vườn:ThăngLong, Huế)

c. DoNhànướcquảnlý

-Đơnvịnhỏnhấtcủađô thịlàphố,khuphố(xóm,ấp)lànhữngcộngđồngdâncư

cómốiquanhệnghềnghiệpnhư thươngmại,côngchức, thủcông,mỹnghệ(phố

HàngĐào,phốHàngTranh,phốHàngChiếu… )

-Nhiềuphốhọplạithànhphườnglàđơn vịhànhchánh cơsở doNhànướcthiết

lập

-Nhiềuphườnghọplạithànhquận,thịtrấn, thịxãdoquanlạiquảntrịvềmọimặt

-Tổchứcđôthịđượcmôphỏngtheotổchứcnôngthôn(phường)

-Thịdânphần lớncónguồngốctừ nôngthôn

-Tronglòngđôthịtồntại hầuhếtvănhóalàng(tdđình)

ĐôthịVNmang nặngdấuấnnôngthôn

-Vềkinh tế,mangtính tựcấp,tự túc

-Thươngnhânliênkếtnhauchènépkhách hàng

-Đôthị,cáckhu phốcũngcócổng

c.Bịnôngthônhóa

-Nhiềuđôthịtrởvềvớisốphậnnôngthôn(VănLang,CổLoa,HoaLư,…)do

khôngthựchiện đượcchứcnăng hànhchánh

-Ngườidânđôthịvẫnmangbảnchấtvàtínhcáchcủangườinôngthôn

-Tâmlýtrọng nôngứcthương mộtthờikìmchếsự pháttriểncủa đôthị

C.Tổchứcquốcgia

1.Chứcnăngquảnlýxã hội

a.Ứngphóvớimôitrườngtựnhiên:chếngự thiêntai

Nướclàsựmởrộngcủalàng.Ứng phóvớimôitrường

tựnhiêntrongphạm vilànglàliênkếtlạiđểsản xuấtchokịpthờivụ,còntrong

phạmviquốc gialàchốngthiên tai.

b.Ứngphó vớimôi trườngxãhội:chốngngoạixâm

-Ứngphóvớimôitrườngxãhộiởcấpđộlànglàchốngtrộmcướp,ởphạmvi

nướclàchốngngoạixâm

-Tínhcộngđồngtrongphạmvilàngxãlàcơsở tạonêntinhthầnđoànkếttoàn

dântrongmột nước

-Tínhtựtrịlàngxãpháttriểnthành ýthứcđộclậpdântộcvàlòngyêu nước

2.Đặcđiểm:Gắnliềnvớitruyềnthống dânchủcủavănhóa

nôngnghiệppháttriển

a.Trongquan hệ giữalãnh đạovànhândân

-Đứngđầunướclàvua,làchamẹdân,cóbổn phậnchămlochodân

-Truyềnthống dânchủgiữangườilãnh đạovớinhândân duytrìsuốtchiềudài

lịchsử

b.Trongquanhệgiữatậpthểvàcánhân

-VNcổcótruyềnthốnglãnh đạotậpthểởcấpquốcgia

-VuaVNlàcha truyềnconnốinhưngcũngcótrườnghợpđượcđề cử

c.Trongquan hệgiữaluậtpháp vàluậtlệ

-Phépvua(luậtpháp)thualệlàng(luậtlệ)

-Conngườisống thiênvềtìnhcảmdẫnđếnýthứcphápluậtkém

-Haibộluậtthờiphongkiến làHồngĐứcvàGiaLongcó nhiềutiếnbộ

d. Trongquan hệgiữahọchành,thicử,tuyểnchọnnhân

tàivàphân chiatầnglớpxãhội

-Họcchế(chếđộgiáodụccủaquốcgia):lấychữHánlàmquốcgiavăntự,sauđó

đếnchữNômrồichữquốc ngữ

-Haichếđộdạy–học:chínhquy (Quốctửgiám)và tựtúc(thầyđồ)

-Thicử:Tamtrường/Tamkhoa (Hương,Hội,Đình Tútài,Cử nhân,Tiếnsĩ)

-Tuyểnchọnnhântàiquathicử  quan niệmtrọngvăn,trọngkẻsĩ

-Tứdân:Sĩ,Nông, Công,Thương

-Thươngnhânbịđá hgiálàhạti n,thươngnghiệpkhôngđượcchútrọng.Vào

thờikỳgiaolưuvớivănhóaphươngTây,đườngxápháttriển,thươngtrường mở

rộng,phầnlớndoHoakiềunắmgiữ.Vềsaunộithươngphát triểnvàchuyểndần

vềtayngườiViệt.Các thành phố cảng phát triển ,ngoạithươngpháttriển,xuất

khẩuđượcgạo,than đá,đồthủcông,caosu

CHƯƠNGIV. VĂNHÓATỔCHỨCĐỜISỐNGTINHTHẦN

A. Tínngưỡng

1. Tínngưỡngphồnthực

-Nhucầuthiếtyếunhấtcủaconngườilàduytrìvàpháttriểnsự sống.Điềukiện

đểduytrìsựsốnglàlươngthựcđầyđủ,mùamàngtươitốt. Điềukiệnđểpháttriển

sựsống làconngườisinhsôiđông đúc

-Sảnxuất lúa gạo đểduy trì cuộc sống vàsảnxuấtcon ngườiđể duytrìnòigiống

cócùng một bảnchất.Chúngđều làsựkếthợpcủa2yếutốÂmDương (Đất-

Trời,Mẹ-Cha),2yếutốnàyđượcsùngbáinhưthầnthánh,kếtquảlàtínngưỡng

phồnthựcrađời

-Phồn:nhiều,Thực:sinhsôi,nảynở Tínngưỡngphồnthực:sựtônsùngvàtin

tưởngvềsựsinhsôi nảynởnhiều củaconngườivàtạovật

-Tínngưỡngphồnthựclàmộtbiểuhiệncủatriếtlý truyềnsinhkháphổbiếnở

nhữngnềnvănhóa nôngnghiệptrồnglúanướcĐôngNam Á

-Tínngưỡngphồnthựcthểhiệnbằng2hìnhthức:sùngbáicơquansinhdụcvà

sùngbáihành vi giao phối

+Sùngbáicơquansinhdụcnamvànữlàthờsinhthựckhíhoặclinh phù

tứclàthờcôngcụsinhđẻ.Dấu vếtcủahìnhthứcsùngbáicơquansinhdụcngày

naycònởnhiềunơi:

*Tượngđáhìnhnamnữ vớibộphậnsinhdụcphóngtorađời

khoảnghàngnghìnnămtrướccôngnguyên(VănĐiển-HàNội,Sapa-Lào Cai)

*TượngnhàmồTâyNguyênvới bộphậnsinhdụcphóngto

*Cácđềntháp Chămthờlinga- yoni

*Cộtđáhìnhsinh thực khínam chạmkhắchìnhconrồng thờiLý

(chùaGiạm-BắcNinh)

*NgưphủHònĐỏ(Khánh Hòa)thờBà Lường

*VùngPhúThọ(HàTĩnh)cótụcthờcúngcáinõnường

*LàngĐôngKỵ (BắcNinh)cótụcrướcsinhthựckhíbằnggỗtrongngày

hộilàng,sauđóđem đốtvàchiatrocho mọingườiđemrắc raruộngnhưmột

hànhđộngmang tínhmathuậttruyềnsinhcho mùamàng

*PhúThọ,BắcNinh, HàTâyvàodịphộilàng,rước18bộsinh thực

khí,khiđám rướckếtthúcthìtranh nhau cướpvìtinrằngchúng sẽđemlạimay

mắnchocảnăm

+Sùngbáihànhvigiaophốilàthớcúnghànhđộngduytrìnòigiống,làm

*Trênnắpthạpđồng ĐàoThịnh(YênBái, khoảng500nămtrước

côngnguyên), cóhình4đôinam nữ giao hoan

*TượngnhàmồTâyNguyên

*Hìnhthú(rồng,cóc…)giaophốicũngđượctìmthấyrấtnhiều

*TrongngàyhộiđềnHùng, từngcặpnamnữ múatùngdí,cầmtrong

taycácvậttượng trưngchosinhthựckhí

*Tụcmúamo(SơnĐông-HàTây)

*VũđiệuÂmDương tronglễrướcsinhthựckhí(ĐôngKỵ-Bắc

Ninh)

*Tụctắtđèn (làngVănTrưng-VĩnhYên)

*RãLa(LaSơn, LaCả-HàTây)

*Tụcgiãcốiđóndâu,trảichiếu chocôdâu,cướpcầu,bắtchạch

*TranhĐôngHồ,câuđối,thơdângian,thơHồXuânHương,

TruyệnKiều…phảngphấtbóng dángcủatínngưỡngphồnthực

2.Tínngưỡng sùngbáitựnhiên

-Sùngbái tựnhiênlàmộtgiaiđoạn tấtyếutrong quátrình pháttriểncủaloài

người.Conngườikhônghiểubiếtvềhiệntượngtự nhiênnênsợhãivàsùngbái

nó,mỗihiệntượng tựnhiêntrởthànhmộtvịthần,đặcbiệtlànữthầnvàtụcthờ

mẫu đãtrởthànhmộttínngưỡng dângian

+Mẫucửutrùng,CửuThiên HuyềnNữ,ThiênMụ,ThiênYana

+BàChúaXứ,Tam phủ

+Tứpháp

+12BàMụ

+Ngũhànhnương nương

-NgườiViệtcổ cònthờđộngvậtvàthựcvật:

+Chim,rắn,cá sấu,rồng

+Câylúa,cau,đa, dâu,quảbầu

TamPhủ

3.Tínngưỡng sùngbáicon người(nhânthần)

a.Tínngưỡngthờcúngtổ tiên

-NgườiViệttinrằngngườichếtvẫncòntồntạiởmộthìnhthứctrừutượnggọilà

linhhồn.Linhhồnthườngđilạithăm viếng,phòtrợconcháu.Do đóngườitalập

bànthờlàmnơicưngụcholinh hồnvàhàngnămcúngbáiđểtưởngnhớ,bàytỏ

lòngbiếtơn,tônkínhđốivớingườimất; trongnhữngdịptrọngđạicủagia đình,

giatộc,concháucũnglàmlễtrìnhchotổtiênbiết

-Tínngưỡngthờ cúngtổtiênđượcxem nhưmộtthứtôngiáocổtruyền(đạothờ

cúngôngbà). Đâycũnglàđiềukiệnđểduy trìvàpháttriểnmốiquan hệ huyết

thốnggiađình,giatộcvà cộngđồnglàngxóm

b.Tínngưỡng thờthần

-Thổcông(ôngTáo):vịthầncanhgiữ giacư,chốngmaquỷquấynhiễu,manglại

điềumaymắncho giachủ.Có lúcThổcôngđượcđồngnhấtvớiôngĐịavàông

Thầntài

-ThầnThànhhoàng:đượcthờởđìnhlàng, làvịthần chechở,phòtrợchodân

làng.Thànhhoàngthườnglàngườicócônglập làng,giữnước,làcácvịanhhùng

dântộchoặc ngườicócôngđức

-Cácđền,chùa, miếucũngthờcácvịanhhùng, cácthầnnúi,sông,nhữngngười

cócôngdạycho nhândâncáchlàmănsinhsống…(VdTứBấtTử)

B.Phongtục

1.Hônnhân

a.Ýnghĩa

,hônnhânlàcôngcụduynhấtvà thiêngliêngđểduy

trìdòngdõivàphát triểnnguồnnhânlực

-Đốivớiđôitraigái,hônnhânphảibảođảmtruyềnthốngvănhóacộngđồng,phải

hìnhthànhtrênsựphùhợpcủatriếtlýngũhành

-Phongtục hônlễcònliênquan đếnđờisốngtinh thần/tâmlinh thểhiệnquacá

nghilễvàvậtlễ

b.Nghithức

:Nhàtraiđếnlàmquenvớinhàgái(thườnglàcóbà mối)

đểhỏitên,tuổicôdâu(tránhtươngkhắc,bảođảmhạnhphúcdàilâu).Nếuthấy

thíchhợpthì2 giađình pháttriểnmốiquanhệthông gia

):Nhàtrainộpsínhlễcho nhàgáiđểkhẳngđịnhviệcgả

congiữahainhà.Từlễhỏiđếncưới,conrểcó nhiệmvụ thămhỏi,giúpđỡ,biếu

quàchogiađình vợ trongnhữngdịpđặcbiệt

: làlễquantrọngvàphứctạpnhất,coi ngàygiờcho

phùhợpvớiđôitânhôn,lễvậtkhôngthểthiếulàmâmtrầucau,cặprượu;lễ cơ

bảnlàbáigiatiênvàtừđường, lễtơ hồng,lễhợpcẩngiaobôi,lễnhị hỉ

2.Tanglễ

a.Ýnghĩa

-Biểuhiệnquan niệmtônquýsinh mệnhconngười

-Làhànhvi thểhiệntìnhcảm thươngxótcủa giađình, gia tộc đối vớingườiđã

mất

-Thểhiệntìnhcảmcủacộngđồngđốivớingườimấtvà ngườicònsống

-Phảnánh đờisống tâmlinhcủacon người.Người Việttin rằngconngườikhi

chếtđichỉmất cáihữuthể(thânxác), còncáivôthể(linhhồn) vẫntồntạivàvẫn

quanhệvớingườisống.Do đótangmalà lễđưatiễnngườichếtvềthếgiớibên

kia

b.Nghithức

-Doxem việctang ma làđưa tiễnnênngườiViệtNam rấtbìnhtĩnh, yêntâmđón

chờcáichết,chuẩnbịchuđáocho việchậusự

-Từlúchấphốiđến lúctắtthở:

+Đặttênhèm/tênthụy/têncúng cơm

+Lễmộcdục

+Lễphạnhàm

-Từlúctắtthởđến lúcantáng:

+Lễtẩmliệm(tiểuliệmvàđạiliệm)

+Lễnhậpquan Lễtriêuđiện,Lễ tịchđiện

+Lễthànhphục(Lễpháttang)

+Lễkhiễnđiện (Lễchuyểncửu)

+Lễhạhuyệt

-Chôncấtxong, rướcthầnchủ(bàivị)vềđặtlênbànthờ

-Saukhiantáng:

+Lễmởcửa mả

+Lễthấttuần

+Lễtốtkhốc

+Lễtiểutường

+Lễđạitường

3. LễTết,LễHội

+Nguyên:bắtđầu,Đán:buổisáng

+Cóthểđượcxem làbắtđầutừ

+GiờTíngày MộtthángGiêng(đêmgiaothừa):cúngtốngcựunghinhtân

,MùngChín:víatrời,MùngMười:vía

đất

 TếtNguyên Đáncóýnghĩaliênquan đếnđờisốngnông nghiệptrồnglúanước.

Nódiễn ravàothờiđiểmthiênnhiênkết thúc chukỳcũ đểbướcvào chu kỳ mới.

Đâylàthờiđiểmthuậnlợichocây lúavàvạnvậtđâm chồinảylộc,cũnglà lúc

nhànôngđượcrãnh rỗi(lúcnôngnhàn)đểăn,chơi,phụchồivàpháttriểnsứclực

chomộtchukỳlàmviệcmới.

+TếtNguyênĐánbiểuhiệntínhcộngđồnggiatộc,xómlàng(đichợTết,

chungnhaugiếtlợn, nấubánhchưng,thămviếng, chúctụng,mừngtuổi,sumhọp

giađình)

+TếtNguyênĐánchothấymứcsốngcộng đồng

+TếtNguyên Đán làcáimùa để thểhiệnđờisốngtâmlinhtrong quan niệm

tínngưỡngđathầncủangườiViệtcổ(ôngTáo,giatiên,gia thần)

+Ngàytrăngtròn đầutiêntrongnăm

+Hướngthiêncầu phúc

+NgàyvíaĐứcPhậtADiĐà

+LễcảnămkhôngbằngRằmthángGiêng

-TếtHànThực (mùngBathángBaâmlịch):ảnhhưởngcủavănhóaTrungHoa

theotíchGiớiTửThôichịuchếtcháykhôngralàmquan  khôngđốtlửa,ăn

thứcănlạnh

-TếtThanhMinh (RằmthángBa âmlịch):

+Tiếttrờiônhòa,câycỏxanhtươi,trờiquang

+Đithămmồmả,lăngtẩm,quétdọn,sửasang,tubổcủngcố,bảotồn

mồmả(chạpmả)

+Giữgìntruyền thốnggiatộcvàmốiquanhệcộng đồng

+Phảnánhđạo lýlàmngười

+Conngườicó dịphòađồngvớithiênnhiên(HộiĐạpthanh)

+Đoan:mởđầu,Ngọ:giờNgọ,lúcgiữatrưa,Dương:mặttrời,khínóng

Tiếttrờinóng nực,dễsinhbệnhtật

+Ăncơm rượu,tráisống chát,hái láthuốc,nhuộmlámóng trừtàma,

bệnhtật;bắtsâubọbảovệmùamàng; gửitrẻchođềnchùa,chotrẻđeo bùa

bảovệconngười

+Ảnhhưởngvăn hóaTrungHoa: KỷniệmKhuấtNguyên

-TếtNgâu(Mùng BảythángBảyâmlịch)

-TếtTrungNguyên(Rằmtháng Bảyâmlịch)

+LễVulancủa Phậtgiáo

+Ngàyxátộivong nhân

+Cúngcôhồn (gạomuối,cháo láđa)

-TếtTrungthu(RằmthángTámâmlịch): u

nhi,rướcđèn,chơitiếnsĩgiấy

- n(RằmthángMườiâm lịch): i,ngàythủyquan

giảiách

-TếtôngTáo(23 thángChạp)

b.LễHội

-Địnhnghĩa:

+Lễ:nhữnghànhvi,nghithứctrong cácsinhhoạtđặcbiệtcủacộngđồng

màcóýnghĩakhácvớiđờithường

+Hội:sự tụtậpnhiềungườitrong cộngđồngđể thựchiệnnhữngsinhhoạt

tậpthể

+Lễ:thiênvềđờisốngtâmlinh, tinhthần,về cáilinhthiêng

+Hội:thiênvề đờithường,trầnthế,giảitrí,vuichơivàrènluyện

LễHội làmộtsinhhoạttậphợpnhiều ngườitrongcộng đồngnhằmtiếnhành

nhữngnghi thứcvànhữngtrò giảitríđặcbiệtđể thỏamãnnhucầu củađờisống

vậtchấtvàtinh thần

-Nghithức:

+LễHộicó3loại:

*LễHộicóquanhệ vớimôitrườngtựnhiên( a, Xuốngđồng,

Đâmtrâu….)

*LễHội g

dântộc,nhữngngườicócôngdựngnước,giữnước:HộiĐềnHùng,HộiGióng,

HộiĐốngĐa…)

*LễHội liênquan đếnđời sốngcộng đồng(Lễ Hộitôngiáo,văn hóa,

Hộichùa Hương,HộinúiBàĐen…)

+Thờigian:LễHộithường diễnravàomùaXuân vàmùaThu (XuânThu

nhịkỳ)

+LễHộicó2phần:

*PhầnLễmang ýnghĩatạơnvàcầuxin thầnlinhbảo trợ

*PhầnHộigồmcáctròvuichơigiảitrínhằmmụcđích táihiệnlại

+Trìnhtựthôngthườngcủa mộtLễHội:

*Lễrướcnước:lấynướctinhkhiếtđemvề

*Lễmộcdục:tắmrửatượngthần

*Lễtếgiaquan: mặctrangphụcvàrướcthầnlênbànthờ

* i

*Hội:nhằmgiảitrí,rènluyệnsứcmạnh,tàinăng(thiđốncủi,bắt

chạchtrongchum, đuathuyền,kéoco…)

*Thừahưởng phẩm vậtđãcúng

LễTếtvàLễHộiđềulàsựtổnghợpuyểnchuyểncủacáilinhthiêng(lễ)và

tinhthần(chơi):“ănTết”nhưng“chơihội”.LễTếtđóng(giớihạntrongmỗi

giađình),cònlễhộimở(lôicuốnmọingườitìm đến).Lễ Tếtduytrìquanhệ

tônti(trêndưới)giữacácthành viêntrong giađình, lễhộiduy trìquan hệdân

gian.Haitrụcnày-mộtdọcmộtngang- kết hợpvớinhaulàmnênnhịpsốngâm

dươnghàihòasuốtbaođờicủangườidânđấtViệt.(TrầnNgọcThêm,Sđd,

tr.152)

C.Giaotiếp

-Conngườicókhuynhhướngsốnggầngũi,chan hòa, nươngtựavàđùmbọcnhau.

Dođóhọcoitrọngcácmốiquan hệ giữacácthànhviêntrongcộngđồng. Họthể

hiệnsựquan tâm lẫn nhauqua việcquaviệcđilạithămviếng nhau vàtiếpđón

nhau.Tínhthíchthămviếngvàtínhhiếukháchlàbiểuhiệncủaviệccoitrọngsự

giaotiếpcủangườiVN

-Conngườingạiđixa,ngạitáchrakhỏicộngđồngdođó trởnênrụtrèkhigiao

tiếpvớingười lạ

2.Quanhệgiaotiếp

-NgườiViệtlấy tình cảmlàmnguyêntắcứng xử,coi trọngtìnhcảmtrong quanhệ

giaotiếp

-NgườiViệtlấy sựbaodung, hòanhãđểđốixử vớinhau

-NgườiViệtcó thóiquentìmhiểu,quansát,nhận xétkhigiaotiếp

-NgườiViệtcoi trọngdanhdự trong giao tiếp

-NgườiViệthaymắcbệnhsĩdiệntrong giaotiếp

3.Nguyêntắc giaotiếp

-Cáchxưnghô:có tínhtônti,lễ độ,thânmật

-Luônthểhiệntínhlịchsựtronggiaotiếp,đặcbiệtkhinhậnxét,đánhgiá, tỏlòng

biếtơnhoặctừchối

4.Cáchthứcgiao tiếp

-NgườiViệtưasựtếnhị,ýtứ,tôn trọngsựhòathuận

-NgườiViệtthườngđưađẩy,tạokhôngkhítrướckhivào nộidungchính

-NgườiViệtđắn đo,cânnhắckỹcàngkhigiao tiếp

5.Lờinóitrong giaotiếp

-Vậndụngthơ cadângian,hò vè,câuđối,biệnphápnghệthuật ẩndụ,hóadụ,ước

lệtronglờinói

- m

-Linhhoạttrongsửdụngtừngữ,cấutrúccâu

-Thườngkếthợp ngôntừvớicửchỉ,hànhvimộtcáchlinhhoạt

D.Nghệthuậtthanhsắc- hìnhkhối

-Nghệthuậtthanh c gồmcácloạihình a, múa, c, h (còngọilànghệthuật

trìnhdiễn)

-Nghệthuậthìnhkhốibaogồmhộihọavàđiêukhắc(còngọilànghệthuậttạo

hình)

a.Tínhbiểutrưng

-Thôngquanhữngbiểutượngướclệđể diễnđạtnộidung,thểhiệnởnguyênlý

đốixứnghàihòa, thủphápướclệvàthủphápmôhình hóa

+Âmnhạccổtruyềntheonhịpchẵn(2,4phách)

+Bằngnhữngđộng tácướclệ,diễnviênthểhiệnmộtnộidungcủavở

+Cácnhânvậttrongtuồng,chèo,hátbộđượcphânbiệtvớinhaubằngcách

vẽmặt,đặcđiểm củarâu,lôngmày

+Sửdụngphông cảnhđểdiễntả sựthay đổithờigian,khônggian

-Trongnghệthuậttạohình,tínhbiểutrưngthểhiệnởbiệnphápnhấnmạnhlàm

nổibậttrọngtâmcủađềtài,nổi bậtnhânvậttrung tâmhoặcphânbiệtvịtríxã hội

-Nghệthuậttạohìnhcũngsửdụngthủpháp môhìnhhóavớinhữngmô hìnhmang

tínhtriếtlýsâu sắc

b.Tínhbiểu cảm

-Âmnhạc dântộcthiênvề chấttrữtìnhtrìnhdiễnvớitốcđộ chậm,âmsắctrầm,

nhiềuluyếnláy

-Nghệthuậttạohìnhthểhiệnrấtsinhđộngtình cảmconngười

c.Tínhtổng hợp

Sânkhấutruyềnthốngkhôngphânbiệtcácthểloại.Cácloạihìnhca,múa,nhạc,

bivàhàiđanxen vàonhautrongcácmàntrìnhdiễn

e. Tính linhhoạt

-Sânkhấutruyềnthốngkhôngđòihỏidiễnviêntuânthủchặtchẽbàibảncủatích

diễn,diễnviêncóthểthêmbớt,ứngxửlinhhoạt

-Diễnviêngiao lưumậtthiếtvới ngườixem

2.Cácloạihìnhnghệthuậttrìnhdiễn

a.Chèo

-Làmột loạihìnhvănhóa làngrađờikhá sớmvàpháttriểnởBắc Bộ(chèosân

đình)

-Kịchbảnlấy từthầnthoại,cổtích,truyệnnôm

-Diễnxuấtcó tínhlinhhoạt,khôngtuânthủkịchbảnnghiêm ngặt

b.Tuồng

-Còngọilàhátbộ,hátbội,là loạihìnhnghệthuậtsânkhấutổng hợp

-PháttriểnnhiềuởNamBộ từXVII vớiôngtổĐàoDuyTừ

-KịchbảnhìnhthànhtừtruyệncổTrungQuốckếthợpvớihìnhthứcthơca,vũ

điệudântộc

c.Múarối

-Làloạihìnhsânkhấugắnliền vớithiênnhiên

-Hìnhthànhtừthời TiềnLê(980-1009). Năm1802hìnhthành các phường,hội

múarối

-Lốidiễnxuấtthiênvềkỹxảotạoranhữngcảnhngộnghĩnh

-Thểhiệnquátrìnhthíchứngvớithiênnhiêncủacon người

-ChúTễuđóngvaitròquan trọngtrongbuổibiểudiễn

d.Cảilương

-HìnhthànhđầuXXởmiềnTâyNamBộ

-Từ1930,nhiềugánh,đoàncảilươngchuyên nghiệprađời

-Làloạihìnhsânkhấutổnghợpkimcổgiao duyên

-Kịchbảnđadạng(thầnthoại, cổtích,tiểuthuyếttrongvàngoài nước,tựsáng tác)

-Nhạccụtruyềnthống(đàncò,nhị,nguyệt,tranh,trốngcơm)

-Làhìnhảnhxãhộithunhỏ

-ĐượcngườiNamBộyêu thích

-BắtnguồntừTâyÂu,hìnhthànhđồngthờivớicảilương

-Lấyđềtàitừnhiều nguồnkhácnhau

-Pháttriểntrong khángchiếnchốngPháp

f.Cahát

-Catrù/hátảđào/hátcôđầu/hátnhàtrò:rađờitừthờinhàLý1025;làmónăn

tinhthầncủavuachúa;đivàosinh hoạt dângian;nhạccụgồmđànđáy,pháchtre,

trống; cakhúc:Tìbàhành,tácphẩmcủaChuMạnhTrinh, NguyễnCôngTrứ,

DươngKhuê;pháttriểnthànhloạihìnhnghệthuậtthínhphòngđượcUnesco công

nhậnnăm1978

:giao lưugiữacanhạc truyền thống vớinhạcChampa vàTrung Hoa;

gồm2hệthống:điệuNamdịudàngbuồnbảthathiết(Namai, Nambình,Nam

thương,Vọngphu), điệuBắcvuitươikhỏekhoắn(Cổbản,Lưuthủy,Hànhvân,

Phúlục,Tứđạicảnh);diễnratrênthuyền;sử dụngnhạccụdântôc,nộidung:tình

yêuquêhương, đạolý,lứađôi

-Vọngcổ:rađờinăm1919vớiôngtổCaoVănLầu,thíchhợpvớinhạccụtruyền

thống,nộidung gắn vớiđờithường,thể hiệnnỗinhớquêhươngcủangườiđixa

khaikhẩnđấthoang

3.Cácloạihìnhnghệthuậttạohình

a.Nghệthuậttạohìnhbảnđịa(thờiVănLang-Âu Lạc)

-Sảnphẩmnghệthuậtgắnliềnvớicôngcụnôngnghiệp,vũkhí,nghilễ,đồtrang

sức

-SảnphẩmnghệthuậthàmchứatínngưỡngcủangườiViệtcổ

-Môtípđadạng,phổbiếnlàhìnhngườicõng nhau,ngườingồi,ngườiquỳ,voi,bò,

hươu,chim,hình trònđồngtâm, hìnhvuôngvàhìnhtrònlồngvàonhau

-Côngtrình kiếntrúcgắnliền vớigiao thông,quốcphòng(thànhCổLoa)

-Thànhtựuvănhóanổitiếng:t

b.Nghệthuậttạohìnhtruyềnthống(thờiĐạiViệttrởvềsau)

-ThờiNgô, Đinh,TiềnLê:kiếntrúckhápháttriển, cung điệnHoa Lưnguy nga

tránglệkhảmvàngbạc,chịuảnh hưởngvănhóaChăm;chùaNhấtTrụchịuảnh

hưởngvănhóaPhậtgiáo

-ThờiLý,Trần,Hồ:thànhThăng Long36phốphường,nhiềungôichùanổitiếng:

MộtCột,PhậtTích,Quang Nghiêm;các thápBáoThiên, ChươngSơn,VạnPhúc

thểhiệntínhthẩmmỹdântộctrong giaolưuvới vănhóaTrungHoa vàChăm

-ThờiHậuLê:pháttriểnk n,nhiềucột,máicong,khắc

chạmcầukỳ(thườnglàhìnhrồng), thểhiệnvẻoai phonglẫmliệt

-ThờiNguyễn:kinhđôHuếgồm3vòngthànhdạnghìnhtrònđồngtâmcóhồbao

bọcxungquanh,kiếntrúctrangtrílộnglẫy,đượcUnescocôngnhậnlàditíchlịch

sửvănhóa

CHƯƠNGV:VĂNHÓAỨNGXỬVỚIMÔITRƯỜNGTỰNHIÊN

A.Tận dụngmôitrườngtựnhiên(Tậpquánứngxử vậtchất): Ăn

uống

Ănuốngvừalànhucầubảnnăngđểsinh tồn, vừalàbiểuhiệnvăn hóa của

mỗidântộc.ĐặcđiểmvănhóaănuốngcủaViệtNamthểhiệnquaquanniệmvề

ănuống,món ăn,thứcuống,cấutrúcbữaăn vàcáchxửthếtrongănuống

1. Quanniệmvềăn uống,tậpquánănuống

-Xemănuống là việc quantrọng

-Mọihànhđộngcủaconngườiđềulấyănlàmđầu

-Tínhtoánthờigiancũnglấyănuốnglàmđơnvị

-Mọigiátrịvậtchất,traođổihànghóađềutính bằnglươngthực

-Mónăn,thứcuốngcủangườiVNlàsảnphẩmcủanềnvănhóanôngnghiệplúa

nước.Lươngthựcchính làlúagạo, sauđó làngũcốc, cácmónăn thiênvề thực

vật:rau,củ,quả

-Cácloạiraudùnglàmgiavịrấtphongphú

-Thựcphẩmchủyếulàthủysản,đặcbiệtlàcá,rấtnhiềumónănchếbiếntừcá,kế

đếnlàcácloại giasúc,giacầm, hảisản

-NgườiVNnuôiđạigia súcđể lấysứckéochứkhôngđểlấy thịt, sữa(chănnuôi

gắnliềnvới trồngtrọt)

-Thứcuống:nướcchè(trà),nướcvối,nướclá(dâutằm,vông…).Chèthườngướp

cácloạihoa (sen,lài,cúc,ngâu);rượugạo,rượunếp,rượungâmthuốcbắc,ngâm

độngvật,thựcvậtdùnghàngngàyvànhấtlà nhữngdịplongtrọng

-Hútthuốclào,ăntrầucau,banđầulàđểđốiphóvớisơnlamchướngkhí,đểbảo

vệsứckhỏe;vềsau, trởthànhnghi thứcgiaotiếpxã hội

-Miếngtrầu,điếuthuốclàbiểuhiệncủatìnhcảm,niềmvui,lònghiếukhách.Trầu

caucònlàtínhiệucủatìnhyêu,làvậtlễcơbảntrongcướihỏi,cúnggiỗ,tiêubiểu

chosựbềnvững vàhạnhphúclứađôi

-Cáchchếbiếnmónăn: hầuhếtcácmónănVN đềulàsảnphẩm củasựphachế

tổnghợp

-Cáchcấutrúcbữaăn:mangtínhtổnghợp(dọntấtcảcácmónănlêncùngmột

lúc)

2.Tínhcộng đồng vàmựcthước

Thểhiệnởcáchứngxửtrongkhiănuống.Docấutrúcbữaănmangtínhtổnghợp

nêncácthànhviêntrongbữaăncóliênquanvàphụ thuộcvàonhau

3.Tínhlinhhoạt

-Thểhiệntrong cáchănuống,chếbiếnmónăn

-Thểhiệntrongcáchsử dụngdụngcụănuống.Đôiđũacóthểthaythếcảmộtbộ

đồănphươngTây

-Đểtạorasự quânbình ÂmDươngtrongcơthể, ngườitasửdụngthứcăn như

nhữngvịthuốc,xem thứcăncũngmangtínhyhọc

-Ănuốngtheomùa,theovùng đểđượcănnhữngthứcănngon,bổ,rẻ

-Ănnhữngbộphậncógiátrịcủa động,thực vật

-Ănđúngthờiđiểmngonnhất,bổnhất

B.Ứngphóvớimôitrườngtự nhiên:Mặc,ở,đilại

1.Mặc

a.Quanniệm

-Trangphục gồm nhữngvậtdụng mang vào cơthểconngườiđểthích ứngvới

điềukiệntựnhiên,tậpquánxãhội vàthịhiếuthẩm mỹ

-Trangphụcgiúpconngườiứngphóvớithờitiết,khíhậu mặctheovùng khí

hậu,theomùa

-Đờisốngkinhtếhạnchếquan niệmănchắcmặc bền

-Trangphụccòn cóýnghĩaxã hội ănmặcphùhợpvớicôngviệc,nơichốn,địa

vịxãhội

-Trangphụccònmang ýnghĩathẩmmỹ,làmđẹpchoconngười,khắcphụcnhược

điểmvềcơthể,tuổitác

-Chấtliệumaymặcphùhợpvớithờitiết,khíhậu,côngviệcvàchủyếucónguồn

gốctừthựcvật.Nghềtằmtangcó rấtsớm.Ngoàiracònsử dụngtơchuối,tơ đay,

gai,sợibông

b.Trangphụcqua cácthờiđại

-ThờiHùngVương:

+Nam:đóngkhố,cởitrần,xămmình,đeovòng,nhuộmrăngđen

+Nữ:mặcváy,yếm,tayvàlưngđểtrầnhoặccởitrầnmặcváy,đeovòng,

nhuộmrăngđen,nhuộmlámóng

-SauthờiHùngVương XIX:

+Nammặcáocánh,áobàba,quầnlátọaốngrộngthẳng,đũngsâu,lưng

quầntobảnphùhợpvớikhíhậunóngbức vàcôngviệctrồnglúanước;trong lễ

hội,mặcquầnốngsớtrắng,ốnghẹp,đũngcao gọngàng,áodài,khănđóng

+Nữmặcáo cánh,áobàba,yếm,váy;vàodịplễhội,mặcáodàitứthân,

nămthân,áo dài cặp,mớ ba, mớbảy;vấntóc,độikhănvuông,khănmỏquạ,nón

thúng,nónba tầm;từ năm1820,vuaMinhMạng bắtbuộcphụnữphảimặcquần

-ĐầuXXđếnnay:

+Nammặcâuphụcnhưngcũngthườngmặcyphụctruyềnthống trong

nhữngdịplongtrọng

+Nữ:mặcâuphục,áodàicổ truyềncáchtânthànháodàitân thời

2.Ở

a.Quanniệmvềnhàở

-ĐốivớingườiVN, nhàởcóýnghĩaansinh, vừalànơiởcủa ngườisống,vừalà

nơicưngụcủangườichết

-Nhàlàtổấmđểđối phóvớithờitiết,khíhậu,làmộttrongnhữngyếutốquan

trọngbảođảmcho conngườimộtcuộcsốngđịnh cư

-Nhàđượcđồngnhấtvớigiađình, vớivợhoặcchồng, thậmchídùng để chỉmột

cơquan,chính phủ,ngườicóchuyênmôncao

b.Đặcđiểmcủatậpquánnhà ở

-Gắnliềnvớimôitrườngsông nước:

+Nhàởthườngquầntụnơigầnnguồnnước,ao,hồ,kênh,rạch.Sôngngòi

hoặcvenbiển

+Ngườisốngbằngnghềchàilưới,chởđòthườngởluôntrênbè,thuyền;

nhiềugiađìnhhọplại thành mộtlàngchài,xómchài,mọisinhhoạt đều diễn ra

trênthuyền,thậmchíngườitachănnuôi,trồngtrọttrênđó

+Nhàsàn phổ biếntừthờiĐông Sơncótác dụngứngphóvớimôitrường

sôngnước thường xảy rangập lụt quanh nămvà ứngphóvớithờitiết mưanhiều

gâylũởmiềncao,ngậplụtđịnhkỳởvùngthấp,ứngphóvớiđộẩmcaocủakhí

hậunhiệtđới giómùa,ứngphóvớicôntrùngthú dữ

+Nhàthườngcómáicongmôphỏnghìnhthuyền;nhàrông,nhà mồTây

Nguyên,thápChăm cũngcómáicong;gócđình,chùa,cungđiệncũngcongvút

nhưmũithuyền

-Cấutrúcnhà

+Vậtliệuxâydựngphụthuộcvàođiềukiệntựnhiên,phổbiếnlàtre,gỗ,

rơm,tranh,gạch, đấtsét

+Nhàcao cửarộngtạokhônggianthoángmát,giaohòavớitựnhiên;sàn,

nềncaosovớimặtđất ứngphólụtlội,ẩmướt,côntrùng;máicaosovớisân,

nền tạokhônggian rộng,thoángmátđểứngphóvớinắngnóng,đểthoát nước

mưanhanh,tránhdột,hưmái;cửakhôngcao tránhnắngchiếu,mưahắt; cửa

rộngđóngiómát,thoángkhí

+Đểtránhgióđộc,giómạnhvàtạosựkínđáo,ngườitathườngche cửa

bằngnhữngtấm giạilớn,cổngvàcửa làmlệchnhau,làmbứcbìnhphông bằng

câyxanh,hoặc bứctườnggạch, hònnon bộđểchechắn

+Nhàthườnglàmtheo kiểu3gian(2chái),không chiathànhcácphòng

nhỏbiệtlậpnhưphươngTây.Giữa2nhàthườngkhôngxâytường kiêncốmàchỉ

ngăncáchbằnghàngràodâmbụt,giậumồngtơi(đâylàbiểuhiệncủatínhcộng

đồngtrong giađình,làngxã).Giangiữa dùngđểthờphụngvàtiếpkhách, giantrái

lànơisinhhoạtcủapháinam,bênphảicủapháinữ.Bếpđặtở vịtríbiệtlậpvà

vuônggócvớinhàchính,nhìnvềhướngTây.Haicháinhàdùngđểnôngcụ,làm

khochứa,nuôigiasúc.Quanhnhàcóhànghiênrộng tránhmưatạt,nắnghắt,có

chỗsinhhoạt, chơiđùachotrẻcon

+Cốtlõicủangôinhàlàmộtbộkhungchịulựcvớisựliênkếtchặtchẽ

giữacácbộphậntrong mộtkhông gianbachiều,cáccột,xàbằngtre hoặcgỗ

*Theochiềuđứng:Trọnglượngcủangôinhàphânbốđềuvàocác

cộtvàdồnxuốngcácviênđátảng kêchâncột

*Theochiềungang: Cáccộtđượcliênkếtbằngcácvìkèo(xàngang)

*Theochiềudọc:Cácxàngangliênkếtvớinhau bằngcácxàdọc

-Hướngnhà:TốtnhấtlàNam,saulàĐôngNam,kiêngkỵBắcvàTâyđóngió

Nồm(giónam thổivàomùa hè),tránhnắng chiều(hướngTây), tránhgiórét(gió

bấcthổivàomùađôngởhướng Bắc),tránh bão(hướngĐông)

-Theoquanniệmcủatriếtlý ÂmDươngvàNgũhành

+Xemphongvàthủylà2yếutốquantrọngnhấttạothànhvùngkhíhậu

chongôinhà.Phonglà gió,tạosựthôngthoángnhưnggiómạnhsẽgâybệnhtật,

dođóphảinắmđượchướnggió,dùngcácbìnhphong thiênnhiênhoặcnhântạo

đểláihướnggió.Thủylànước,nếutrướcnhàcódòng nướcngoằnngoèo,dàithì

tốt,tốtnhấtlà phìnhto thànhaohồ(tạo cânbằngsinh tháichongôinhà)

+Đấtcócảsơnthủyđượcxemlà tốt

+Cấtnhàdựatheo kíchthướccủachủnhà.Câythướctầmlấy đơnvịlàđốt

gốcngóntay útvàgang taycủangườichủnhà

-Theotruyềnthốngcộngđồng,hiếukháchvàthờcúngtổtiên,tuânthủnguyêntắc

coitrọngsốlẻ (cổngtamquan, bậctam cấp).

3.Đilại

a.Đặcđiểm

-Bảnchấtcủađờisốngnôngnghiệplàđịnhcư nênngườiViệtxưaítcó nhucầudi

chuyển,cóđithìcũngquanhquẩntronglàng, từ nhàrađồng,ítkhi rakhỏilàngdo

đógiaothôngkhôngpháttriển.

-VNcóhệthống sôngngòichằngchịtvàbờbiểnrấtdàilàđiềukiệnđểgiaothông

đườngthủytrởnênphổbiến.Phươngtiệngiaothôngbằngđườngthủyrấtphong

phú(thuyền,ghe, xuồng, đò,tắcrán,bè,mảng, phà,tàu,…).VN làmộttrong

nhữngnướcbiếtlàmcầuphao vàcầuthuyềnsớmnhất.

-Giaothông đường bộkém pháttriển,phương tiệnđilạichủyếulà đôichân, sức

người,bằngcáng,võng,kiệu,trâu, voi,ngựa;ởđô thịcóxetay dongườikéo,xe

đạp,vềsaucóxíchlô.

-Phươngtiệnvậnchuyểnchủyếucũngbằngsứcngười(xách,bưng,bê,ôm,cõng,

địu,vác,gánh, gồng,khiêng…).

-TừnhữngnămcuốiXIX,hệthốngđườngnhựa,đườngsắt,đườngthủyxuyên

Việtvàliêntỉnh phát triển.Cácphương tiệnđilạiđượccơgiớihóadầndần.

-Từnăm1950,ngànhgiaothôngVNcònpháttriểnđườnghànghải,hàngkhông

nốiliềncácnước ĐôngNamÁvàcáclụcđịakháctrênthếgiới.

b.Ảnhhưởng củaviệcđilại đốivớiđờisốngconngười

-Dùngsứcngườiđểvậnchuyểnlàchủyếunênsốlượngtừchỉhoạtđộngvận

chuyểnrấtđadạng,phongphú

-Têngọinhữngphươngtiện giaothôngđường thủyrấtphongphú

-Mọisinhhoạtđềulấyconthuyềnvàsôngnướclàmchuẩnmực

CHƯƠNGVI. VĂNHÓAỨNGXỬVỚI MÔITRƯỜNG XÃ HỘI

A. Giao lưuvớiẤnĐộ- VănhóaChăm

1. Tôngiáo

-KhinhữngngườiẤnĐộđầutiêntheođườngbiểnđếnVNtừđầucôngnguyên,

họđãđểlạiảnh hưởng trongvănhóaChămmàyếutố quantrọng nhất làBa-la-

môngiáo.

-ĐạoBa-la-mônthờBrahma- chúatểcácvịthần,nguồngốccủavũtrụ,gồmbộ

baBrahma(ThầnSángtạo), Visnu(ThầnBảovệ),Siva(ThầnHủydiệt). Vềsau

đạoBa-la-mônchuyểnhóathànhẤnĐộgiáo (Hindu).

Brahma Visnu Siva

-NgườiChămcònthờcácnữthần,xemlàcácbàmẹ,làquốcmẫuPoNagar,

ThiênYana.

2.Kiếntrúc- điêukhắc

-ThápChămrảiráctừ venbiểnđếnTâyNguyên,suốtdọcmiềnTrungtừBắcđến

Nam.Hiệnnaychỉcòn19khuthápvới40kiếntrúc.NgườiChămđượcsửsách

TrungHoađánh giálàbậcthầytrong nghệthuậtkiếntrúcvàđiêukhắcgạch.

-ThápChămcó2loại:

+Kiếntrúcbộbagồm 3thápthờBrahma,VisnuvàSiva

+Kiếntrúcgồm1tháptrung tâmthờSivavàcácthápphụvâyquanh

Vềsau1sốthápbộba chuyểnthành tháptrung tâmthờSiva.Nhưvậy,người

Chămđãbiến Ba- la-môngiáothành đạothờthầnSiva.

-ThápChămcóhìnhngọnnúi, trêncáctầngthápcóhìnhcácthápconởcácgóc

tượngtrưngchocácngọnnúinhỏvàcáckiến trúcphụ cómáiconghình thuyền

-ThápChămthựcchấtlàcáclăngmộthờcácvịvua,thờvịthầnbảotrợchonhà

vua;tronglòng thápcóchỗcho phápsưhànhlễ.

-VịthầnđượcthờtrongtháplàSiva,vậtthờlàlinga-biểuhiệncủatínngưỡng

phồnthựccủangườiViệtcổ;Sivavàlingađượcđồngnhấtvớinhau;thậmchí,có

nhữngbộlinga- yonicũngđượcgọichunglàlinga;cólúclingađượcđồngnhất

vớicácvịvua, hìnhcácvịvuađượctạcởmặttrướccủalinga.

-KiếntrúcChăm còn nổitiếngvớitượngvũ nữTràKiệu(QuảngNam)vớivẻđẹp

vừauyểnchuyển,mềmmạivừamạnhmẽ.

B. NhogiáovớivănhóaViệtNam

ChuCôngĐán KhổngTử MạnhTử

1.Nguồngốc của Nho giáo

-NhogiáocòngọilàĐạoNho, ĐạoKhổng,hìnhthànhtừthờiTâyChuởTrung

HoacổđạivớingườisánglậplàChuCôngĐán.Về sau,Nho giáođượcKhổng

TửrồiMạnhTử hệthốnghóa,pháttriểntưtưởngvà truyềnbá.

-KhổngTử(551-479TCN):

+tênlàKhâu, hiệuTrọngNi,ngườinướcLỗ

+làmquan chovuanướcLỗ,giữ nhiềuchức vụquantrọng nhưngkhông

đượctin cẩntừquan,mởtrườngdạyhọc,chuduthiênhạ;chỉnhlýcácsáchThi,

Thư,Lễ,Nhạc,Xuân Thu; những lờinóicủaộng đượchọctrò ghichép,tậphợp

lạithànhsáchLuậnngữ

-MạnhTử(372-289TCN)

+tênKha,ngườiđấtChâu, họctròcủaTửTư(KhổngCấp,cháunội Khổng

Tử)

+nhữnglờidạy,nhữngcuộctròchuyệncủaôngvềĐạoNhođượchọctrò

ghichép,tậphợplạithànhsáchMạnhTử

1. HọcthuyếtvàtưtưởngNhogiáo

-SáchkinhđiểncủaNhogiáogồm2 bộ:

+NgũKinh(cótừtrước,được KhổngTửbiênsoạn, giảithích)gồm:

*KinhThi:sưutậpthơcadângian, đặcbiệtlàchủđềtìnhyêunam

nữgiáodụctìnhcảmlànhmạnh

*KinhThư:ghilạicáctruyềnthuyếtvềcácđờivuaanhminh ngày

xưa(Nghiêu,Thuấn,Vũ)vàcácôngvuatànbạo(Kiệt,Trụ) làmgươngchođời

*KinhLễ:ghichéplại cáclễnghiduy trìvàổnđịnhtrậttựxãhôi

*KinhDịch:lýgiải triếtlý ÂmDương

*KinhXuânThu:ghilạisửkýnướcLỗ

+TứThư:

*Luậnngữ(KhổngTử)

*MạnhTử(MạnhTử)

*Đạihọc(Tăng Sâm- họctròKhổngTử):dạyphép làmngười

*Trungdung(KhổngCấp-họctròTăngSâm):dạycáchsốngdung

hòa

-ThuyếtThiênmệnh:Nhogiáotinvàoýchítốithượng,tứclàTrời;ýchíđólà

Thiênmệnh,nóđịnhđoạt,chiphốimọiviệctrênthếgian;ngườithựchiệnThiên

mệnhlàvua;vualàthiêntử thaytrờitrịdân,thaytrờihànhđạo.Muốnđạtđược

mệnhtrờithìphảituânthủtamcươngngũthường,tamtòngtứđứcgọichunglà

đạolàmngười

-Đạolàmngười:

+Tamcương(3mốiquanhệ)

*Quânthần

*Phụtử

*Phuphụ

Đâylàcácmốiquanhệmộtchiềumàngườidưới,kẻbềtôi,tiểunhânphải

tuântheo;tôiphảitrungvới vua,conphảihiếuvớicha,vợ phảiphụctùngchồng

+Ngũthường(5 đứctínhcănbảncủaconngườiđểứngxửvớinhau)

*Nhân:lòngthươngngười,rộnglượngvớimọingười

*Nghĩa:hiểubiếtđểcótháiđộđúng trongmọihoàncảnh,dũng cảm

nhậntráchnhiệm

*Lễ:giữmìnhđúnglễ,giữcho mìnhcótínhngười

*Trí:sựhiểubiết, sáng suốt

*Tín:lòngtin

+Tamtòng(dànhchophụnữ):tạigiatòngphụ,xuấtgiátòngphu,phutử

tòngtử

+Tứđức(dànhchophụnữ):công, dung,ngôn,hạnh

+Trungdung:hành xửkhôngthiênlệch,không tháiquá,giữsựđiềuhòa,

bìnhđẳng,khôngcựcđoandùgặpcảnhngộ nào

-Tưtưởngchính trị:

+Lýtưởngđạiđồng:ĐạoNhomongmuốnmộtxãhộibìnhđẳng,mọi

ngườiđềusống ấmno,yênvui

+Tưtưởngdânbản (lấydânlàm gốc)

-Ngườiquântử:Nho giáoquanniệmtrongxãhộicó2hạngngườilàquântửvà

tiểunhân;quântửlàngườicai trị,tiểunhânlàkẻbịtrị;quântửcótráchnhiệmtu

thân,tềgia,trịquốc,bìnhthiênhạ

+Tuthântheo đạolàmngườicónghĩalàtudưỡngmìnhtheotamcương,

ngũthườngvà trungdungđểđạtđạovàđức

*Đạogồmquânthần,phụtử,phuphụ,huynhđệ, bằnghữugọi là

ngũluân(5 cáchcưxử)

*Đứclàđạtđượcnhân,nghĩa,lễ,trí,tín

*Ngườiquân tửcònphảibiếtthi, thư,lễ,nhạc(tứclàphải cóvăn

hóa)

+Tềgia,trịquốc,bìnhthiên hạbằngnhân,lễ,trung dungvàchínhdanh

*Nhântrị:đốivớimìnhthìkhông làmđiềuác,điều xấu;đốivới

ngườithìthươngyêu,giúp đỡ

*Lễtrị:caitrịdânbằngphéptắc,lễnghi,quyphạmcủađạođức

*Chínhdanh:conngườihànhxửtheođúngtêngọi,chứcphậncủa

mình;chínhdanh đòihỏimộttrậttựphânminh

3.NhogiáovớivănhóaViệtNam

-Năm1070,LýThánhTôngcholậpVănmiếuthờChuCông,KhổngTử;cóthể

xemđâylàlúc Nhogiáođượcchínhthứctiếpnhậnở VN

-NhànướcphongkiếnVNchủđộngtiếpnhậnNhogiáođểkhaithácnhữngyếutố

cólợichoviệctổchức,quảnlýđất nước,củngcốquyềnlựccủahọ

-Nhândân tiếpthuNhogiáodựatrêncơsở củavănhóadântộc Nho giáo ởVN

đãtrởthànhNho giáo củangườiViệt

-ThuyếtThiênmệnhcủaNhogiáodẫnđếntư tưởngtrungquânmùquángkhivào

VNtrởthànhtưtưởngtrungquânáiquốc(yêunướcvàtrungvớivuaanhminh),

vuagắnliềnvớinướcvàkhôngxem mệnhtrờilàtuyệtđối

-NhântrịvàDânbảnkhi vàoVN biểu hiệncụthểởviệcmở khoa thituyểnchọn

nhântài truyềnthốngtừtrong nhândânđểgiúpvua trịnướcvàkết hợpvới

nhânđạo,dânchủ

-Tamcương,Ngũthường,Tamtòng,TứđứckhivàoVNđãhòaquyệnvớinếp

sốngđạođứctôn sưtrọngđạo,nhânnghĩahiếuđể

-Trungdungkhi vàoVN trởthànhnếpsốnglinhhoạt,bìnhđẳng,khôngcực

đoan

-Lễtrị,Chínhdanhkhi vàoVNtrởthànhnếpsốngđạođức,ổn địnhtrật tựxã

hội,sốngđúngtráchnhiệmlàmngườiđối vớiđấtnước,dân tộc,giađình

C.PhậtgiáovớivănhóaViệtNam

1.Nguồngốc

-Ngườisáng lập Phậtgiáolàthái tửSiddhartha Gautama, sinh năm563TCN tại

ẤnĐộngàynay

-Khoảng19,20tuổichứngkiếnnhữngcảnhkhổcủacon ngườitrongquátrình

sinhlãobệnh tử,bănkhoănmuốn tìmconđườnggiảithoátkhỏivònglẩnquẩnđó

-29tuổibỏvàonúiTuyếtSơntukhổhạnh

-35tuổinghĩracáchgiảithoát bằngdiệtdục

-Đitruyềnbá họcthuyếtkhắpnơi,mấtnăm80 tuổi,đượcxem làPhậttổThích

CaMâuNi

2.TưtưởngvàgiáolýcủaPhậtgiáo

-HọcthuyếtPhậtgiáolàchânlývềnỗiđaukhổvàsựgiảithoátkhỏinỗiđaukhổ

đó;chânlýđóthể hiệntrong KinhTamTạnggọilàTứdiệuđế/Tứthánh đế(Tứ

DiệuĐếlàcốttủy,làxươngsốngcủatoànbộgiáophápcủaPhậtpháp.TứDiệu

Đếnóivềcuộcsống khổđaucủaconngười,vềnguồngốcnguyênnhândẫnđến

đaukhổ,vềsựchấmdứtđaukhổvàphươngphápdẫnđếnviệcchấmdứtkhổđau.

Giáolýnàybao hàm cả lýthuyếtvàthực hành.TấtcảgiáophápcủaĐứcPhật

saunàyđềulàsựpháttriểnmởrộngdựatrênnền tảngcủaTứDiệuĐế.“Nếucon

ngườitakhônghiểurõTứDiệu Đế làgìthìkhông có cáchnàokháccóthểtránh

đượcconđườngsinhtửluânhồi,không hiểurõTứ DiệuĐế làgìthìsẽkhôngthể

nàotìmđượcconđườngđểthoátlykhổđau,trầmluântừkiếpnàysangkiếp

khác”.)

+Khổđế:chânlýchỉrabảnchấtcáikhổ củacõiđời,cuộcđờiđaukhổ là

dosinhlãobệnhtửluânhồihếtkiếpnàyđếnkiếpkhác,cáikhổcủakiếpnàylà

nghiệpbáocủakiếptrước

“Khổ”chỉtấtcảnhữnggìmìnhkhôngưathích,khiếnmình khóchịuđựng, làm

mìnhmệtmỏicăngthẳng,chánnảnđauđớnvàmuốnchốibỏ,xuađuổi.“Đế”là

chânlýbấtdibấtdịchkhôngthay đổi.“Khổđế”làsựthậtvềbảnchấtđaukhổ

củađờisống. Đâylà mộtbài phápcủađứcPhậtvềnỗi khổ:con ngườinhìnnhận

nỗikhổmàkhôngnétránhchốibỏnó,conngườicóthểhọchỏitừkhổđau,đạt

đượctựdotựtạigiảithoátkhỏikhổđau.Đólànhữngnỗikhổvềthân,nhữngđau

đớnvềmặtthểxácmàconngườicóthểthấyrấtrõsựtrảinghiệmở chínhbản

thânmìnhcũngnhưmọingười.Bêncạnhđó,cónỗikhổvềtâm. Tâmchúngta

luônluônbấtandosựchiphốicủacáccảmxúctiêucựcnhưthamlam,giậndữ,

simê,thiếutrítuệ...Tâmtham khiếnchúngta luônkhátkhaotìm cầunhữngthứ

màtakhôngcóđượcmàchẳnghề trântrọngvàbiếtđủvớinhữnggì mìnhđang

có.khiếntadễ dànggiậndữ,đaukhổ trướcnhữngnghịch cảnhtráiý.Cuộcsống

conngườivìthếrơivàovòng xoáylẩnquẩn củasựbấtmãnkhônnguôi.

Ởmộtgócđộkháiquátkhác,khổđaucănbảncóthểbaogồmnhữnghìnhthái

Thứnhất, đólàcáikhổtừ sựkhôngrõràng,không chắcchắnvàkhôngtrường

tồncủanhữnghạnhphúcgiảtạm củathếgian.

Thứhai,đólàkhổđaudobấtmãn-conngườiluônmongcầunhiềuhơn.Lòng

thamthiêuđốtchúngtavàsựtìmcầucủachúngtalàkhônggiớihạn,chẳngbao

giờtađượctoạinguyệnnhư ý.

Thứba,còncónỗikhổ đaughêgớmdohếtlần nàytớilầnkhácphảixảlìa thân

xác.Từvôthủykiếptớinay, chúngtađã chếtđirồi sinhrakhông biếtbao lần,

đauđớn,sợhãikhôngbútnàotảxiếtnhưng mỗikhitáisinhtrongluânhồichúng

tađềumêmờquênmấtđiềunày.

Thứtư,đólànỗikhổdogặp phảinhiềunỗikhổđauhếtlầnnàytớilần khác.

Thứnăm,khổvìbảnchấtthăngtrầmcủađờisống.Tiếptheocaotràosẽlàthoái

trào,kếtiếpthànhcông làthất bại,phíasau hộingộlàchia lìa, sựsốngđiđếntận

cùnglạilàcái chết.

Cuốicùnglànỗikhổcủasựcôđộc.Trêntấtcảnhữngcộtmốcquantrọng

củađờingườigồmsinh,lão, bệnh,tử,chúng tađềuchỉcómộtmình, không

ngườigiúpđỡ,khôngchốntựanương.Bệnhtậthaykhổđau,sựsốnghay

cáichếtđềuchỉdochínhchúngtatrảinghiệm,khôngthểsansẻhaynương

tựavàoai.Nhưvậy,cóthểthấyrằngkhổđauhiệndiệnkhắpnơivàbao

trùmtoànbộ cuộcsốngcủachúngta.

+Tậpđế(Nhânđế):chânlýchỉranguyênnhângâyđaukhổchochúng

sinhlàvôminh vàdục vọng

Conngườivìvôminh,vìnghiệptíchtậpbaođời màmãitrầmluântrongbểkhổ.

Đểtậndiệtđượcquảkhổ,con ngườiphảitiêu trừđượccáinhâncủanó.Tậpđế

đã chỉ raVôminhchính làcộinguồncủatham,sân,sikéolôiconngườitạo

nghiệpđểrồitáisinh vàchịuquảkhổ.Tham lam,giậndữ vàsimêthiếutrítuệlà

baphiềnnãocănbảnkhiếnconngườiluôntrầmluânvớikhổđau. Chorằng

“tôi”làtâmđiểm, chúngtaluônthamlam muốnvunvénchạytheonhữngnhu

cầubấttậncủabảnthân.Lòngthamkhiến tatìmmọicáchthỏamãnthamvọng

cánhân,kểcảlàmnhữngviệcbấtchínhhaychàđạp,gâyđaukhổchongườikhác.

Vìthammàgiađìnhlytán,anhembấthòa,bạnbèxungđột.Tộiácvàbạolực

xảyrakhắpnơicũng đềubắtnguồntừthamvọngích kỷcủaconngười.Tâmtham

lamcàngmạnhmẽthì sân hậncàngcónhiềuđiềukiệnđểphát khởi,doham muốn

khôngđượcthỏamãn. chúngtatrởthànhnôlệchonhữngcảmxúc nhưtham

luyến,sân hận,đốkỵ, kiêumạn.Cuộcsốngcủa chúngtavìvậymàđau khổtrầm

luânkhônglối thoát.

+Diệtđế:tậndiệtkhổđau,nghiệpbáo(diệtnguyênnhângâyrađaukhổ)

đemđếnchoconngườimộttâmtrạnggiảithoát,mộtthếgiớitĩnhlặng,hạnhphúc

(chốncựclạc)

Khôngchỉnóivềkhổvànguyênnhâncủakhổ,đứcPhậtchỉrarằngcóthểtận

diệtkhổđau, chấmdứtluânhồi sinhtử,đạtđượcgiác ngộgiảithoátchânthật.

Trạngthái giảithoátđóthườngđượcgọi dướicái tênNiếtbàntịchdiệt.Tuynhiên,

cầnphảihiểurằng,Niếtbànkhông phảimộtcõi,mộtnơinàođóxarờithếgian

này,cũngkhôngthểhiểumộtcáchmáymócrằngnơiđóchỉcósựrỗngkhông,

vắnglặng,diệttrừhếttất cảchẳngcòngìtồntại,hiệnhữu.Niếtbànlà sựchấm

dứthoàntoàn của khổ đau,là sự vắngmặtcủatham, sân,si. Mộtcáchthực tiễn

hơn,khiđãgiácngộđượcchânlývềkhổđượctrìnhbàytrongKhổđế,hiểuđược

bảnchấtnhữngnguyênnhângâyrađau khổtrongTập đế,cũngnhư thànhtựu

thựchànhtutậpcácphươngphápdiệtkhổtrongĐạo đế,coinhưđãthànhtựu

quảvịgiácngộ,đạtđượcchânhạnhphúc vàgiải thoátluânhồi sinhtử.

+Đạođế:chânlýchỉracon đườngđểthoátkhỏikhổđautứclàBátchính

đạo

ConđườnghướngđếngiácngộNiếtbànđãđượcĐứcPhậtvạchrõchitiếttrong

Đạođế, làsựthật vềconđườngchấm dứtkhổđau,đưađến hạnhphúcchânthật.

Baogồm:Trí tuệnhìnnhậnbảnchấtcủacuộcsốngvàBátchínhđạo

Bátchínhđạolànhững chỉdẫncủađứcPhậtvềcáchthựchànhtutập.Támkhía

cạnhthựchànhkhácnhaucómốiquanhệtươnghỗmậtthiếtvàcầnđượcthực

hànhđồngthời.

*Chínhkiến:nhậnbiếtđạođúngđắn

Chínhkiếnlàsựhiểubiết,quan kiếnđúngđắn.

*Chínhtưduy:suynghĩthànhthực

Chínhtưduy làsuynghĩđúngđắn,làthanh lọctâmđểloạitrừnhữngtư tưởng

bấtthiệnvàchămbónnhữnghạtgiốngthiệnlànhtrongkhuvườntâm.

*Chínhngữ:lờinóitrung thực

Chínhngữvôcùngcầnthiếtbởilờinóiđúngđắnhỗtrợchoviệctrưởngdưỡng

tâmlinh.ĐứcPhậtdạyrằng chínhngữchỉcóthểđạtđượckhibạnkhông nóidối,

đặcbiệtlàsựdối lừacóchủđích,khôngnóilờixấuác,không nóilờithêudệtvu

khống,khôngnóilờivô nghĩathịphi.Tómlại,lờinóichínhngữlàlờinói chân

thật,hòanhã,mềmmỏngvàcó ýnghĩathực sự.

*Chínhnghiệp:thựchànhtrung thực

Chínhnghiệplàhànhthiện,xalìaáchạnh.Chínhnghiệpchỉnhữngtạotácliên

quanđếnhoạt độngcủathân. ĐểcóChínhnghiệp,bạnkhôngđượclàmtổnhại

hayđoạt mạngsống củachúngsinh, dùlàbấtkỳhữu tìnhhàmthứcnào,không

đượcchiếm đoạt, trộmcắp bất cứthứgìkhôngphảicủamình, khôngđượctà dâm

tứclàhànhvi dâmdụcbấtchính,làmtổnhạitớingườikhác.

*Chínhmệnh/mạng:mưusinh lươngthiện

Chínhmệnh/mạng làphươngtiệnsinhsốngđúngđắn.Chính mạngdạychúngta

phảikiếmsốngbằngnhữngnghềnghiệplươngthiện.

*Chínhtinhtiến:thànhthựcmàtiếntới

Chínhtinhtiếncóthểcoilàyếutốvôcùngquantrọng để thựchànhvàthànhtựu

bảychicòn lạicủaBátchính đạo:từ bỏnhữngđiềuxấu ácđã lỡ phát sinh, ngăn

chặnnhữngniệmxấuácchưaphátsinh,phátkhởinhữngniệmthiệnlànhvàduy

trì,trưởngdưỡngnhữngviệcthiệnlànhđãphátsinh.

*Chínhniệm:tưởngnhớ,tâm niệmmộtcáchthànhthực

Chínhniệm làtỉnh giác,chútâm vànhậnbiếtrõràngnhữnggìđangdiễnratrong

giâyphúthiệntại,nhìnnhậnsâuxabêntrongcủasựvậthiệntượngthayvìbị

cuốntheovọng tưởng.

*Chínhđịnh:trungthực,ổnđịnhtưtưởng

Chínhđịnh -phươngphápthiềnđịnhchânchính. Thiềnđịnh đượchiểulàsựchú

tâm,anđịnhtâmvàomộtđềmụchayđốitượngnhấtđịnh.Khitâmanđịnh,vững

vàng,phiềnnãotạmthờilắngxuống, tâmtrởnênsángrõ,trítuệdầnđượchiển

bày.

Đâylàconđường rènluyệnđể hoànthiện Giới(đạođức),Định(tư tưởng),Tuệ

(trítuệ)

-Phậtgiáolấy từ bilàmmụcđích, lấybình đẳngđốixử vớinhau

3.Phậtgiáo vớivăn hóaViệtNam

-PhậtgiáotruyềnsangVNtheo 2conđường:

+từẤnĐộsanghồiđầucôngnguyên

+từTrungHoa sang khiVNbịBắcthuộc

-ỞVNcóđủ 3tôngpháicủaPhậtgiáo:

+ThiềnTông:tậptrung trítuệsuynghĩ đểtìmrachânlý ,đểtiếnđếncõi

Niếtbàn,đềcao cáitâm,phổbiếntronggiớitríthứcthượnglưu

+TịnhĐộTông:cúngtượngPhật,niệmdanhhiệuPhậtđểnhớlờidạycủa

Phậtmàlàmtheo, phổbiếntrong giớibìnhdân

+MậtTông:sử dụngphéptuhuyềnbíđểgiảithoát,vềsaukếthợpvớitín

ngưỡngdângian trởthànhphépcầuđồng,sửdụngbùachú, phépthuật

-Phậtgiáo tiếpxúcvà kết hợpđượcvớitínngưỡngdân gian một cách nhanh

chóng,nhuầnnhuyễn

-Phậtgiáokết hợpvớicáctôngiáokhácnhưThờ cúngôngbà, Nho,Đạo

-Phậtgiáokết hợpviệcđạovớiviệcđời,chủtrươngnhậpthế

-Phậtđượcđồng hóavớivịthầnphòtrợ,bụt

-Chùatrởthành côngtrìnhcôngcộngquan trọngcủalàng

-Phậtgiáorấtphổbiến,đivàođờithườngmộtcáchtựnhiên, sốtínđồđông

4.NhữngcôngtrìnhkiếntrúclớnchịuảnhhưởngcủaPhậtgiáo(An

Namtứđạikhí)

-TượngPhậtchùaQuỳnhLâm

-ThápBáoThiên

-ChuôngQuy Điền

-VạcPhổMinh

D.ĐạogiáovớiVănhóaViệtNam

1.Nguồngốc

-Đạogiáo(ĐạoLão,Lãogiáo)làhọcthuyếtvàtưtưởngdoLãoTử sánglập,về

sauđược Trang Tửpháttriểnvà hoànthiệnthànhĐạo Lão-Trang

-ĐếnIIđượcTrươngĐạoLăng thầnbíhóa

-LãoTử: sinh vàoVI TCN, làngười nướcSở,họLý, tên Nhĩ,tựĐam, làm quan

nhàChu,tương truyềncònbộĐạoĐứcKinh

-TrangTử(TrangChu)cóbộ Nam HoaKinh

LãoTử TrangTử

2.Họcthuyết vàtưtưởng

-Đạolàhạtnhâncủatư tưởngLãogiáo,lànguyênlý tuyệtđối,làbảnnguyêncủa

vũtrụ,làlẽhuyềndiệukhông sinhkhôngdiệt,làcáitựnhiên

-Đạolàcáikhởi thủy

-Đạolàhưvô,huyềndiệubiểuhiệnbằngcáihữuhìnhlàĐức,Đứclàmẹsinhra

vạnvậttrờiđất,làhiệnthâncủavũtrụ,làquyluậtbiếnhóacủasự vật

-Nhânsinh quan củaĐạogiáo làvôvi(khônglàm màlàm tất cả)cónghĩa là

khôngcưỡnglạitự nhiênmàphảihànhđộng tuântheotựnhiên

-Đạogiáochủtrươngnướcnhỏdânít

-TrangTửchủ trươngvạnvậtđềulàmộtthểthốngnhất,chủ trươngthoáttục

-TrươngĐạoLăngchủtrươngtutiên,luyệntiêndượctrườngsinhbấttử,dùng

phépphùthủy trừ tà ma,chữabệnh,bóitoán

2. ĐạogiáovớivănhóaViệtNam

-Thuyếtthoáttục,xuấtthếcủaĐạogiáokhivàoVNtrởthànhthúnhàncủanhà

Nho(NguyễnBỉnhKhiêm,NguyễnTrải…)

-ĐạotutiênkhivàoVN kếthợpvớitínngưỡngdângian trởthành Đạogiáothần

tiên(ChửĐồngTử)vàĐạogiáophùthủy,cầucơ

-Đạogiáogóp phầnlàmphong phú vănhóadângian

E.ThiênChúagiáovớivănhóaViệtNam

1.Nguồngốc

-KiTôgiáolàtêngọichung củacáctôngiáocùngthờChúaJésusChrist, gồm

Cônggiáo(đạochínhthống), TinLành,Anhgiáo

-ỞVN,Công giáođượcgọilàThiênChúagiáo

-TheoKinhThánh,JésusChrist làconcủachúaTrờiđượcsaixuốngtrầngianđể

chuộctộicholoàingười,nămChúarađờilànăm Côngnguyênthứnhất

ThiênChúalà ĐứcChúaTrời, tứclàĐấnglàm vuacõiTrời,Đấngđãtạodựng

ravạnvật.ThiênChúaGiáolàđạothờĐứcChúaTrời.

ThiênChúaGiáodoĐứcChúaJésusChrist mởratạinướcDoTháicáchđây

khoảng2000 năm,cònđượcgọilàđạoGia-tô(Da-tô)hayđạoKy-tô,đạoCơ-đốc,

cũngthườngđượcgọilàđạo ThiênChúahayThiênChúagiáo.KhiđạoThiên

Chúabịphân chiara làmnhiềuGiáohộithìngườitadùngtừngữCônggiáo để

chỉGiáohộiLa-Mã(Roma), phânbiệtvớicácGiáohộikhác.

“Cônggiáo(Catholicisme)làtừngữcónguồngốcHyLạp: Katholicos,cónghĩa

làPhổquát(Universel),đểchỉrằngThiênChúagiáolàmộttôngiáophổ quát

chotấtcảmọingười.Cônggiáo đượctruyềnsang ViệtNamtừđầuthếkỷ17.Các

vuaquanthờinhàLêgọiCông giáolàHoaLang giáo(tứclàđạocủangườiBồ

ĐàoNha,đạocủangườiChâuÂu).DướithờinhàNguyễn,Cônggiáođượcgọilà

đạoDa-Tô(cũng viếtlàGiaTô),cókhicũng gọilàđạoCơ-Đốc.

TrongHòaƯớckýkếtgiữanướcPhápvàTriều đìnhvuaTựĐức ngày15-3-1874,

lầnđầutiên cụmtừ ThiênChúagiáo đượcsửdụng.

ThiênChúagiáodoĐứcChúaJésusChrist mởratạixứGaliléenướcDo Thái,

dướithờivua Hérode.ĐứcChúaJésuskhởiđầugiảngđạo vào nămNgài30 tuổi.

Ngàithâunhận12mônđệ, giảngđạođược3năm,bịThầyCả giáophẩmđạo Do

TháitênlàCai-phe,hợptácvớichánhquyềnthờiđólàquanTổngĐốcPilate bắt

giữvàgiếtchếtĐứcChúaJésusbằngcáchđóngđinhtayvàchâncăngtrênThập

tựgiá.

NămĐứcChúaJésusgiángsinh được làmnămkhởiđầucho kỷnguyênTâylịch

(Dươnglịch).

ĐạoThiênChúahìnhthành dựatrêncơsởKinh ThánhCựu Ước củađạoDoThái.

ĐạoThiênChúagiữnguyên phầnGiáolýcơbảnvàtínđiềucủađạoDoThái,

nhìnnhậnnhữngđiềuchéptrong KinhThánhCựuƯớclàđúng.Giáolýcủa

ThiênChúagiáochorằng,mọivậttrongvũtrụnàyđềudo ThượngĐếtạodựng

vàhóasinh.ThượngĐếlàĐấng cóquyềnphépmầunhiệmkhông thểđolường,

toànnăng,toàntri,toànthiện,toànmỹ.

ThượngĐếdùng bụiđấttạonênhìnhhàithểxác củaconngườirậptheohìnhảnh

củaThượngĐế,rồiThượng Đếđặt vàothểxácấymộtLinhhồnđể thểxácấycó

sựsống.Dođó,conngườidoThượngĐếsángtạoratheo hìnhảnhcủaNgài,nên

rấtđượcThượngĐếtrântrọngthươngyêu.Ngàibancho conngườitrí khôn

ngoanhơnvạn vậtđểthốngtrị vạnvật.

Khithểxáccon ngườichếtđithì thểxácấysẽtrởvềcát bụivìnódocátbụitạo

thành;cònLinh hồn thìtồntạivĩnhviễnvàtrởvềcõiThiênđàng.

2.TưtưởngvàgiáolýcủaThiênChúagiáo

-GiáolýcủaKi TôgiáolàKinh Thánh gồm2bộCựuƯớcvàTân Ước

+CựuƯớc:

CựuƯớclàphầnđầucủatoànbộKinhThánhKitôgiáođượctuyểnchọntừ phần

lớnkinhTanakhcủaDoTháigiáo.CựuƯớcđượcsắp xếpthànhcácphầnkhác

nhaunhưluậtpháp,lịchsử, thica(haycácsách vềsựkhônngoan) vàtiêntri.Tất

cảcácsáchnày đềuđượcviếttrướcthờiđiểmsinhracủa Chúa Jésus,ngườimà

cuộcđờivàtưtưởnglàtrọng tâmcủaTânƯớc.

KinhThánh CựuƯớcđượctín đồThiênChúagiáocoilàlờidạycủaChúa.Tuy

nhiên,cáchọcgiảhiệnnaythốngnhấtrằngKinh Thánhlàsảnphẩmdocon

ngườiviếtra,vànóđãđược"cảitiến"trảiquanhiềuthếkỷsửađổi.Đượcviết

nênbởi40tácgiảtrongkhoảng thờigiangần1.500 năm(từthếkỷ XIItrước

CôngnguyênchotớithếkỷII sauCôngnguyên),KinhThánhhiệnnaybaogồm

66sách:39 trongCựuƯớcvà27trongTânƯớc.

NộiDungKinh Thánh CựuƯớc

1.NgũThư:ghi lại nhữngdữkiệnlịch sửthểhiệnmốitươngquan gầngũigiữa

ThiênChúavàloàingười.

2.CácsáchLịchSử:ghilạilịchsửthăngtrầmcủadântộc Israel

3.CácsáchGiáoHuấn:cómụcđíchtruyềnđạtkinhnghiệmsốngcủacácbậc

thánhhiềnnhằmgiúpdânchúngnhậnbiết điềuhaylẽphải vàsự khôn ngoanphù

hợpvớiLềLuật. Ngoàira,thông quasáchThánhVịnh,cácthánhnhâncòndạy

độcgiảnhững lờicầunguyệnlên ThiênChúa.

4.CácsáchNgônSứ:loanbáochodânChúabiếtviệc NgườisẽbanmộtĐấng

CứuĐộtớichonhânloại.

+TânƯớc: kểvềcuộcđờiChúa,hoạtđộngcủacácThánh, gồm

*SáchTinmừng

*SáchCôngcụsứđồ

*SáchThánhthư

*SáchKhảihuyền

TânƯớc, còngọilàTân ƯớcHivănhoặc KinhThánhHivăn, là phầncuốicủa

KinhThánh Kitôgiáo,đượcviếtbằngtiếngHyLạpbởinhiềutácgiảtrong

khoảngtừsaunăm45Côngnguyêntới trướcnăm140Côngnguyên(sauCựu

Ước).Từ"TânƯớc" đượcdịchtừtiếngLatinh làNovum Testamentum, nguyên

ngữHivănlàKainēDiathēkē(Καινή Διαθήκη),cónghĩalà"Giaoướcmới".

Thuậtngữ"TânƯớc"lúcđầuđượcKitôhữudùngđểmiêutảmốitươnggiaogiữa

họvàThiênChúa,vềsauđược dùngđểchỉmột tuyểntậpgồm27 sách.

KinhThánhTânƯớclàphầncuốicủabộ Kinh ThánhCông Giáobaogồm 27

cuốnsáchđượcviếtvàhoànchỉnhbởicácThánhTôngĐồvà cộngsự,đượchình

thànhtrongnửacuốithếkỷđầutiênsaubiến cốChúaGiáng Sinh.

NộidungcủaTânƯớcnóivềtìnhyêucủaThiênChúavớiconngười,vềviệcthiết

lậpgiaoướcmớivàvĩnhcửucùng lờihứacứuđộđượcthựchiệnmộtcáchtrọn

vẹnqua cuộcđờiĐứcJésus.TânƯớccũngcho biếtsựhìnhthànhvàpháttriển

bướcđầucủaGiáoHộiCôngGiáovànhữngsựkiệnđượctiên báo

-QuanniệmvềthếgiớicủaKiTôgiáolàniềmtinvàoThiênChúavàsựmầu

nhiệmcủa Thiên Chúa;conngườilàdoThiênChúa sáng tạo cónghĩavụthờ

Chúavàtiếp tụccông việccủaChúa

3.ThiênChúagiáovớivăn hóaViệtNam

-ĐầuXVI,cácgiáosĩphươngTâyđếnVNđểtruyềnđạo; Alexandre deRhode

tíchcựctruyềnđạo vàdùngbộchữcáiLatinghi âmtiếngViệt

-KiTôgiáo vàoVNcùng thời vớithựcdân nênkhôngsớmđượcnhân dânVN

ủnghộ

-Thờikỳđầu,KiTôgiáokhóhòađồngvớitínngưỡngdângiandođókhônghội

nhậpđượcvớivănhóaVNtrongmộtthờigian dài

-HiệnnayởViệtNamcókhoảng7triệutínđồ ThiênChúagiáo.

TÀILIỆUTHAMKHẢOCHÍNH

1/CơsởvănhóaViệtNam,Trần NgọcThêm,GD,HN,1997,1999

2/CơsởvănhóaViệtNam,LêVănChưởng,Trẻ,TP.HCM,1999

3/CơsởvănhóaViệtNam,Trần QuốcVượng (chủbiên),GD, HN,1993,1998,

1918

4/CơsởvănhóaViệtNam,Chu XuânDiên,ĐHQGTP.HCM-ĐHKHXH&NV,

TP.HCM,2008

5/BứctranhvănhóacácdântộcViệtNam,NguyễnVănHuy(chủbiên), GD,HN,

1998

6/Cáchìnhảnhtrêninternet

7/wikipedia

MỤCLỤC

ChươngI.Vănhóahọcvàvăn hóaViệtNam…………………………Trang2

A.Vănhóavàvănhóahọc…………………………………………………2

B.ĐịnhvịvănhóaViệtNam……………………………………………....5

C.TiếntrìnhvănhóaViệtNam………………………………………....…10

ChươngII.Vănhóanhận thức…………………………………………………20

A. Nhận thứcvềbảnchấtcủavũtrụ……………………………………...20

B. Nhậnthứcvềcấutrúckhônggiancủavũtrụ …………………………22

C. Nhận thứcvềcấutrúcthờigiancủavũtrụ…………………………...24

D. Nhận thứcvềconngười………………………………………………26

ChươngIII.Vănhóatổchứcđờisống xãhội/tậpthể………………………27

A. Tổchứcnôngthôn …………………………………………………… 27

B. Tổchứcđôthị………………………………………………………..35

C. Tổchứcquốcgia……………………………………………………...38

ChươngIV.Vănhóatổchứcđờisống tinh thần/cánhân…………………..40

A. Tínngưỡng……………………………………………………………40

B. Phongtục……………………………………………………………...44

C. Giaotiếp………………………………………………………………49

D. Nghệ thuậtthanhsắc- hìnhkhối………………………………………50

ChươngV.Vănhóaứngxửvớimôi trườngtựnhiên………………………..54

A. Tậndụngmôitrườngtựnhiên:Ănuống……………………………..54

B. Ứngphóvớimôitrường tựnhiên:Mặc,ở,đilại…………………… .55

ChươngVI.Vănhóaứngxửvớimôitrườngxãhội………………………….60

A. GiaolưuvớiẤnĐộ-VănhóaChăm…………………………….…...60

B. NhogiáovớivănhóaViệtNam………………………………………62

C. PhậtgiáovớivănhóaViệtNam……………………………………...66

D. Đạogiáovớivănhóa ViệtNam………………………………………72

E. Thiên ChúagiáovớivănhóaViệtNam ………………………………75

TÀILIỆUTHAM KHẢO...........................................................................80

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/82

| | Tải xuống

Preview text:

CƠSỞVĂNHÓA VIỆTNAM
ChươngI.VĂN HÓAHỌCVÀVĂNHÓAVIỆTNAM A.Vănhóavàvănhóahọc 1.Vănhóa a.Mộtsốkháiniệm
Vănhóa-Culture trongtiếngAnh vàtiếngPháp, KulturtrongtiếngĐức.Các
thuậtngữnàycónguồngốctừtiếngLatinlàCultura-cónghĩalàtrồngtrọtcây
trái(agricultura) vàtrồng trọttinhthần(animicultura).
Unesco:Vănhóabaogồmtấtcảnhữnggìlàmchodântộcnàykhácvớidântộc
khác,từnhữngsảnphẩmtinhvihiệnđạinhấtchođếntínngưỡng,phong tục,tập
quán,lốisống vàlaođộng.(NgườiĐưaTinUnesco,tháng11/1989,tr.7)
HồChíMinh:Vìlẽsinh tồncũngnhưmụcđíchcủacuộcsống, loàingườimới
sángtạovàphátminhrangônngữ,chữviết,đạođức,phápluật,khoahọc,tôn
giáo,vănhọc,nghệthuật,nhữngcôngcụchosinhhoạthàngngàyvềmặtănởvà
cácphươngthức sửdụng.Toànbộnhữngsángtạovàphátminh đótứclàvănhóa.
(HồChíMinh Toàntập,NxbChính trịquốcgia,HàNội,tậpIII,tr.431)
PhạmVănĐồng:Nóitớivănhóalànói tớimộtlĩnhvựcvôcùng phong phúvà
rộnglớn,bao gồmtấtcả nhữnggìkhôngphải làthiênnhiênmàcóliênquanđến
conngườitrongsuốtquátrìnhtồn tại,pháttriển, quátrìnhconngườilàmnênlịch
sử…cốtlõicủasứcsống dântộclàvănhóavớinghĩa baoquátvàcao đẹpnhất
củanó,bao gồmcáchệthốnggiá trị: tưtưởng vàtìnhcảm,đạođức với phẩmchất,
trítuệvàtàinăng,sựnhạycảmvàsựtiếpthucáimớitừbênngoài,ýthứcbảovệ
tàisảnvàbảnlĩnhcủacộng đồngdântộc,sứcđềkhángvàsứcchiếnđấuđểbảo
vệmìnhvàkhôngngừnglớnmạnh.(Vănhóavàđổimới,NxbChínhtrịquốcgia, HàNội,1994, tr.16)
LêVănChưởng:Văn hóa làmộttổng thểphứchợpvềnhữnggiátrị vật chấtvà
tinhthầndoconngườikiếntạocótínhđặcthùcủamỗidântộc.(Cơsởvănhóa
ViệtNam,Nxb Trẻ,TP.HCM, 1999,tr.11) T
m:Vănhóalàmộthệthống hữucơcácgiátrịvậtchấtvàtinh
thầndocon ngườisáng tạovà tíchlũyquaquátrìnhhoạtđộngthựctiễn,trong sự 2
ươngtácgiữaconngườivớimôitrườngtựnhiênvàxãhội.(CơsởvănhóaViệt
Nam,NxbGiáodục,HàNội, 1997,tr.10)
=>Vănhóalànhững hoạtđộngcủaconngườitrong mốiquan hệvớitự nhiên
dểtạoravậtchấtchosựsinh tồn.
Vănhóalàsựtươngquangiữangườivàngườiđểxâydựngmôitrườngxãhội vàcácmốiquan hệ.
Vănhóalànhữngsinh hoạtcủaconngườitrong mốiquanhệvớiđờisốngtinh thần.
Vănhóalànhữngnétđặc thùcủamỗicộngđồng,mỗi dântộc.
Vănhóalàtổngthểnóichung nhữnggiátrịvậtchấtvàtinhthầndoconngười sángtạora.
Vănhóalàchìakhóacủasự pháttriển.
Conngườivừalà chủthểvừalàkháchthểcủa vănhóa.
-Conngườilàchủ thểsángtạocủa vănhóa.
-Conngườilàsản phẩmcủavănhóa. a. b.Đặctrưng
-Tínhhệthống:giúppháthiệnnhữngmốiliênhệmậtthiếtgiữacáchiệntượng,
sựkiệnthuộcmộtnềnvănhóa; pháthiệncácđặc trưng,quy luậthìnhthànhvà
pháttriểncủamộtnềnvănhóa.
-Tínhgiátrị:làthướcđomứcđộnhânbảncủaxãhội vàconngười,gồmgiátrị
vậtchấtvàgiátrịtinhthần.
-Tínhnhânsinh:chophépphânbiệt vănhóanhư mộthiệntượngxã hội(docon
ngườisángtạo) vớicácgiátrịtựnhiên.Conngườicóthểtácđộng vào tựnhiênđể
tạonênvănhóa(conngườikhaithácquặng, luyệnkim,đẽogỗtạonêncáccông
trìnhđiêukhắc,cácphotượng;conngườiđặttênchocáccảnhthiênnhiên,gắn
liềncáccảnh thiênnhiênvớicáctruyềnthuyết,truyệncổtích,cadao…)
-Tínhlịchsử:tạochovănhóamộtbềdày,mộtchiềusâu;buộcvănhóathường
xuyêntựđiềuchỉnhvàđượcduytrìbằngtruyềnthốngvănhóa(ngônngữ,phong
tục,tậpquán,nghi lễ,luậtpháp, dưluận…). c.Chứcnăng -Tổchứcxãhội:
+Vănhóalànềntảngcủaxãhội(Tamđại/Tứ đạiđồngđường)
+Vănhóalàmtăngtínhổnđịnhcủaxãhội(Phépvuathualệlàng,tục cheocưới)
+Vănhóacungcấpchoxãhộimọiphươngtiện cầnthiếtđểứngphóvới
môitrườngtựnhiên vàxãhội(truyện“SơnTinhThủyTinh”)
-Điềuchỉnh xãhội(chứcnăngnhậnthức,thẩmmỹ):
+Vănhóa giúpxã hộiduytrì được trạngtháicânbằngđộng, không ngừng
tụhoànthiệnvàthích ứngvớinhữngbiếnđổicủamôitrường(truyện“Cóckiện trời”,“NaÁ”)
+Vănhóagiúpđịnhhướngcácchuẩnmực,làmđộnglựcchosựpháttriển
củaxãhội(Áomặcsaoquakhỏiđầu…)
-Giaotiếp:Vănhóagắnliềnvới con ngườivà nhữnghoạtđộngxã hộicủanónên
vănhóatrở thànhcôngcụgiaotiếpquantrọng.NgườiViệtưasựtế nhị,ýtứvà
hòathuậntrong giaotiếp. (Trămnăm biađáthìmòn-Nghìnnămbiamiệnghãy
còntrơtrơ,Lờinóichẳngmấttiềnmua -Lựalờimànóichovừalòngnhau,Chim
khônkêutiếngrảnhrang - Ngườikhônnóitiếng dịu dàng dễnghe.Miếngtrầulà đầucâuchuyện)
-Giáodục:Vănhóađóngvaitròquyếtđịnhtrongviệchìnhthànhnhâncáchvàdi
truyềnnóchocácthếhệmaisau(Di tíchDinhThầy ThímởxãTânHảihuyện
HàmTântỉnhBìnhThuậnlàbiểutượngcủanếpsốngđạođức,lòngnhânái,sự
đấutranhchốngápbứcbóclột,tạosựcôngbằngxãhội. Đạonghĩacủanhânvật
thầnthánh đượcthờđãtrởthành biểuhiện,cáchứngxử củacon ngườiTamTân
giàulòngyêunướcvàtinhthầncáchmạng.Năm1917TamTâncứuthoátmột
nhómcácnhàcáchmạngvượtCônĐảovềđấtliền.Cuốinăm1930,chibộĐảng 4
cộngsảnđầutiêncủaBìnhThuậnrađờitạiTamTân.TamTântừnglàcáinôi
củatinhthầnyêunướcvàtruyền thốngđấutranhcách mạngcủaHàm Tân.) 2.Vănhóahọc a.Kháiniệm
-Vănhóahọc:làkhoahọcnghiêncứuvềvănhóađểđềranhữnglýthuyết,những quyluậtvănhóa.
-Cơsởvănhóahọc:làmôn họctrìnhbàynhữngđặctrưng cơbảncùngcácquy
luậthìnhthành vàpháttriểncủa mộtnền vănhóacụthể. b.Phânmôn
-Lịchsửvănhóa(vănhóasử):khảosáttiếntrìnhvănhóacủamộtdântộctheo
từnggiaiđoạnlịch sửvớicáctìnhtiếtvàsựkiện.
-Địalývănhóa: khảosátvănhóadântộctrongmốiquanhệvớiđịalýquốcgia
vàtìmhiểuđặcđiểmcủacácvùng vănhóa.
-Vănhóahọcđạicương:nghiêncứucác quan niệm, cáchọcthuyết, cáccáchtiếp
cậnvănhóavà vănhóahọc. B.ĐỊNHVỊVĂNHÓAVIỆTNAM
1.Đặcđiểmloạihìnhvăn hóagốc nôngnghiệp
a.Ứngxửvớimôitrườngtựnhiên
-Sốngphụthuộcgầnnhưhoàntoànvàothiênnhiênnêncóýthứctôn trọngthiên
nhiên,mong muốnđượcsống hòahợpvớithiênnhiên (Trông trời,Ơntrời,Lạy trời)
-Quantâmđếnmốiquanhệqua lạigiữacác hiệntượngtựnhiên
b.Ứngxửvớicộngđồngvàmôitrườngxãhội
-Phảithườngxuyênchốngchọivớithiêntai,vớikẻ thùhaichânvàbốnchân,con
ngườicóxu hướngsốnggầngũi,quần tụvớinhau,tươngtrợnhau do đóhọđối xử
vớinhautheonguyêntắccoitrọngtìnhcảmcộngđồng(Mộtgiọtmáuđàohơnao
nướclã,Nhấtcậnthị-Nhịcận lân,Bánanhem xamualánggiềnggần)
-Vaitròcủangườiphụnữđặcbiệtđượccoitrọngtrongviệcduytrìnòigiống,sản
sinhsứclaođộng,nuôidạyconcháu(ngườiphụnữlànộitướng,tayhòmchìa 5
khóatrongnhà, Conhưtạimẹ-Cháuhư tạibà,Muaheochọnnái-Muagái
chọndòng, Phúcđứctạimẫu,Condại cáimang,Nhấtvợnhìtrời,Lệnhông
khôngbằngcồngbà,Bađồngmộtmớđànông-Đembỏvàolồngchokiếnnótha
-Batrămmộtmụđànbà-Mua về màtrảichiếuhoacho ngồi)
-Conngườiứngxửvớixã hộibằngtháiđộmềmdẻo,hiếuhòa, chuộnghòabình
(Ởbầu thìtròn -Ởống thìdài, Đáogiang tùy khúc- Nhậpgia tùytục,Việcnhân
nghĩacốtởyêndân.Quânđiếuphạttrướclo trừbạo)
2.Hoàncảnh địa lý,lịchsử,xãhộicủavănhóaViệtNam
-ViệtNamchịusựchiphốimạnhmẽcủahoàncảnhđịalý-khíhậu. ViệtNamlà
xứnóng,mưanhiều,sôngngòi,kênhrạchchằngchịt.Dođósôngnướcđóngvai
tròquan trọngtrong việc đi lại, ăn ở,mưusinh của con người,nó để lại dấuấn
quantrọng trongvăn hóaViệtNamvàkhuvực(Nhàcómáiconghìnhmũithuyền,
nhàcấttrênkênhrạch,nhàthuyền;Thuyền vềcónhớbếnchăng…,Ầuơvídầu
cầuvánđóngđinh…; lặnlội,quágiang…)
thànhnơihộitụ,giaolưugiữacácnềnvănhóa,
-ViệtNamcóquanhệrộngrãi vềvănhóavớicácnướcĐông NamÁ,Trung
Quốc,Ấn Độvà cácnướcphươngTây(Ăncơm Tàu,ởnhàTây, lấyvợNhật;“Les
misérables”-Victor Hugo -->“Ngọncỏgió đùa”-Hồ BiểuChánh,“Sans
famille”-Hector Malot -->Cay đắng mùiđời -HồBiểuChánh,truyệnkinhdị,
trinhthám,khoahọcviễn tưởngcủa Mỹ, Anh-->tácphẩm củaThếLữ,Phạm Cao
Củng,Tchya,ThơtượngtrưngMỹ,Anh-->ThơMới 1930-1945) 3.Cácvùng vănhóa a.Vùngvăn hóa TâyBắc
-Nằmởhữungạn sôngHồng
-VănhóaThái, Mườnglàđạidiện,ngoàiracòncó H’Mông
-Nhữngnétvănhóađặcsắc:
+Hệthống“phai- mương-lái–lịn”ngănsuốidẫn nướcvàođồng(Thái)
n(Thái)hìnhmairùaở cạnhnguồnnước 6
+Trangphục:khănpiêuThái, cạpváy Mường,váyáocủaphụnữH’Mông
vớicáchoavăn trangtrítinhtế (trang phụccủaMỵtrong “VợchồngAPhủ”)
+Âmnhạc:nhạc cụ(khèn, sáo),điệumúaxòe(Thái), điệumúasinhthực
khí(Laha)tronghộilễ“Mừngmùamăngmọc”,múaxạp,tụcxămmình(Xácằm hoa)
+Vănhọc:“Tiễn dặnngườiyêu”(truyệnthơcổdân tộcThái“Xốngchụ
xônxao”),“Tiếnghátlàmdâu”(truyệnthơcổdântộcH’Mông)
+Trốngđồng(Thái, Laha),quántựbán(Thái),miếuthờ thầnthuồngluồng
(Thái),“tamui”(tụcuốngnướcbằngmũicủangườiKháng),thuyềnđộcmộc (Kháng) b.Vùngvăn hóaViệtBắc -NằmởtảngạnsôngHồng -C
,Nùng, ngoàiracòn cóDao,H’Mông,LôLô…
sốngquầntụthànhbảnvàtổchứclốisốngtheocôngxãnôngthôn
-Nhữngnétvănhóađặcsắc:
+Cưtrútrongnhà sàn,nhàđấthoặcloạinhànửasànnửađất
+TrangphụcgầngũivớingườiHoa,trang sứcphổbiếnlàcác loạivòng
+Tầnglớptríthứcsớmhìnhthành từthờiphong kiến
+HệthốngchữNômTày,chữquốcngữdựatrêncơsởcủachữLatin
+Tínngưỡng:thờcúngtổtiên,thầnbảnđịa,thầntựnhiênvàchịuảnh hưởngcủaNho,Phật,Đạo
+Vănhọc:dânca giaoduyên(lượncoi, lượnslương)
+LễhộiLồngtồng(xuốngđồng),Chợtình (ChợtìnhKhauVai -HàGiang
mỗinăm họpmộtlầnvàongày 27tháng3 âmlịch,chợtìnhMộcChâu- SơnLadiễnra
từngày31/8đến2/9hàngnăm,chợtìnhSapa-LàoCaidiễnravào tối thứbảy hàng tuần) ộ
-KhuvựcđồngbằngchâuthổsôngHồng, sông TháiBìnhvàsông Mã.
-CưdânchủyếulàngườiViệt(Kinh)sốngquầntụthànhlàngxãhoạtđộngnông
nghiệplàchủyếu,bêncạnhđó cócáclàngnghềthủcông
-Làcáinôicủavăn hóaĐôngSơnthờithượng cổ,củavănhóa ĐạiViệtthờitrung cổ
-Làcộinguồn củavănhóaViệtởTrung vàNamBộ
-Nhữngnétvănhóađặcsắc:
+HệthốngđêđiềusôngHồng vàsôngTháiBình
+Làđịabàncủacácthủđô,làvùngvănhóabiểuhiệnbềdàylịchsửvới
cácditích: đền Hùng, CổLoa,HoaLư,ThăngLong,Lam Sơn,PhốHiến,chùa Dâu,chùaHương
+Vănhọc:hệthốngtruyệnthầnthoại,truyềnthuyết,cadao,tụcngữ,truyện
cười,truyệnTrạng,câuđố,câuđối, nóilái, chơichữ…,sớmhình thành mộtnền vănhọcthành văn(TKX)
+QuốcTửGiám, VănMiếu,tầnglớpSĩphuBắcHà
+Cácthểloạinghệthuậtdân gian:hátxoan,háttrốngquân,hátchầuvăn,
hátQuanHọ,hátchèo,múarối…
+Trangphụctruyềnthốngcủa nữ là váy,áo ngắn, áodàitứthân,áo mớ bảy,
mớba,nón thúngquaithao, khănmỏquạ,…củanam làquầnlátọa,áocánh,áo
dàithe,quầnống sớ,khănđóng… d.Vănhóa Trung Bộ
-Khuvực:duyênhảimiền Trungtừ đèoNgangđếnBìnhThuận,nguyênlàdảiđất
củavươngquốcChampa,đãmộtthờilà kinhđôcủacácvươngtriềunhàNguyễn,
làtrungtâmvănhóa,chínhtrị,giáodục,vănhọc,nghệthuật(giaithoạiNguyễn
HoàngvượtĐèoNgangtiếnvềphươngNam theosựmáchbảocủaTrạngTrình
NguyễnBỉnhKhiêm“HoànhSơnnhấtđáivạnđạidungthân”)
-Cưdân chủyếulàngườiViệtvàkhoảng50.000ngườiChăm sốngbằngnghề
nôngvàđánhbắt,chếbiếnthủy,hảisản -Cácnétvănhóa đặcsắc: 8
+QuầnthểditíchvănhóatriềuNguyễnởHuế(Hoàngthành,Tửcấm
thành,điệnTháiHòa,NgọMôn,lăngGiaLong,MinhMạng,ThiệuTrị,TựĐức),
thápThiên Mụ,điệnHònChén,chùa TừĐàm,…
+DitíchvănhóaChăm:thànhTràKiệu- QuảngNam,thànhChà Bàn-An
Nhơn-BìnhĐịnh,thápBánhÍt(Tourd’Agent),thápCảnhTiên(TourdeCuivre),
thápThủThiên(Tourd’Ivoire)ởBìnhĐịnh,thápPoNagarởKhánhHòa,cụm
thápHòaLai, cụmthápPo Klong-girai,thápPo Romeở NinhThuận, thápPhố
HảiởBìnhThuận,cácphùđiêu,trụđá,biađá,tượngPoNagar,linga, yoni,tượng vũnữTrà Kiệu…
+Làkhotàng vănhóadân gianđộcđáo, đủthểloại: cácđiệuhòmáinhì,
máiđẩy,giãgạo;lýngựaô,lýtình tang,khúcNam ai,Nam bình
+Tínngưỡng:thờ Mẫu,cácvịthầnViệtvàChăm, linga,yoni,cáông
+Vănhọc: nhữngthi xãMạcVân, Hương Bình,VĩDạ,cácnhàthơMinh
Mạng,TùngThiệnVương,TùyLýVươngvànhiềuthiphẩmnổitiếng e.VùngvănhóaTâyNguyên
-Khuvực:sườnĐôngdãyTrườngSơn
-CưdânngoàicộngđồngngườiKinh làcáccưdânlâuđờigồm khoảng20nhóm
dântộcchủyếu thuộc2nhómngữhệ Môn- KhmevàMãLai- NamĐảo, sống
thành“plei”,“bon”dướiquyềncácgiàlàngbằngviệctrồnglúa,rau,củ,sănbắn, háilượm
-Nhữngnétvănhóađặcsắc:
+Trangphục chủyếulàkhố, váyvàáongắntay, trangsứcbằngvòngcổ,
vòngtay,một sốngườicàrăngcăngtai
+Tínngưỡng:thờthầnruộng,thầnsét,thầnbếnnước,thầnnúi,thầnđất,
vậttổ;lễhộiMẹLúa,đâmtrâu, tượngnhàmồ,chia củacho ngườichết
+Vănhọc:Khan(trườngcaÊđê–KhanĐămSan),H’Ămon(trườngca
Jarai,H’Ri,Bâhnar-H’ĂmonĐămNoicủaBâhnar)
+Âmnhạc:cồngchiêng,đànT’rưng,đànKrôngpút
uvựcsông Đồng NaivàCửuLong
CưdânhầuhếtlàngườiViệt,ngoàiracòncóngườiKhmer,Hoa, Chăm,Mạ,
Stiêng,Chơro,Mnông…sốngthànhcáclàng trảidọctheokênhrạch,sôngngòi.
-NguyênlàvùngđấtthuộcnềnvănhóaÓcEocủacáccưdânbảnđịa
-Nhữngnétvănhóađặcsắc:
+Vănhóamang đậmdấuấnsông nước
+Tínhcáchconngườiưaphóngkhoáng (giaithoạicôngtửBạcLiêu,Tào Tỵ,MườiTrí,BảyViễn)
+Tínngưỡngtôn giáophongphú, đadạng
+Sớmtiếpcận vàđiđầutrongquátrìnhgiaolưu,hộinhậpvớivănhóa phươngTây
+Trangphụctruyềnthốnglàáo bàba,áodài
+Âmnhạc:cácđiệuhò,điệulý,hát cảilương,cavọngcổ
+Vănhọc:vănhóadângian,văn hóabáchọcởGia Định,cácvăn đàn,thi
xãChiêuAnh Các,Bình Dương thixã,Bạch Maithixã;điđầutrong việctruyền
báchữquốcngữ thông quasáchvở, báochí
+Tínngưỡngđadạngvà phứchợp,bêncạnhnhữngtínngưỡngtruyền
thốngvàcáctínngưỡngngoạinhậplâuđờiđãxuấthiệnnhiềugiáopháimớivào
đầuXX(HòaHảo,CaoĐài,Tin Lành)
C.TIẾNTRÌNHVĂNHÓAVIỆTNAM
1.ThờikỳVănhóabảnđịa:hìnhthành qua2giaiđoạn
-GiaiđoạnVănhóatiền sử
+ChứngtíchởNúiĐọ(ThanhHóa),SơnVi(HòaBình)cho thấyvàothời
đạiđồđácũđãcóngườivượnbiếtsửdụngcông cụbằngđáthôsơ
+Khoảng10.000 nămtrước Côngnguyên,đãcóngườikhôn ngoan(người
tiềnsửSơnVi)cưtrútrênđịabànBắcBộvà BắcTrungBộ,ởtrênđồi,gò,hang
động,háilượm, chếtáccôngcụbằngđácócạnhđể chặt,đẽo
+Khoảng3.000nămtrướcCôngnguyên,hìnhthànhnềnvănhóanông
nghiệpnguyênthủycủangườiHòabìnhsốngtronghang đá,vừaducưvừađị
cư,háilượm,sănbắt,biếtlàm đồgốm,thuầnhóathúrừng(gà, heo,trâu),bước đầubiếtluyệnkim
+Códấutíchcủasựcảmthụthẩmmỹtrêncáchìnhcá,thú,hoavănhình
mặttrờitrênhang động,đồdùng
+Đãhìnhthành tínngưỡngthờ MặttrờivàThầnNông
+ChứngtíchcònlạilàditíchVăn hóaĐông SơnvàtruyềnthuyếtHọHồng
Bàng,Vănhóa Sa HuỳnhvàVănhóa ĐồngNai +VănhóaĐông Sơn
*NằmtrênđịabànnướcViệtNamcổđại(nước VănLang- ÂuLạc)
tứclàBắcBộvàTrung Bộngày nayvớitruyềnthuyết “HọHồngBàng”,“Con
RồngCháuTiên”,kinh thànhCổ Loavớicácvòng lũy,chợ,xưởngsảnxuất thủ công,đồđồng, sắt
*Nôngnghiệprấtpháttriểndẫnđến việcchếbiếncác nôngsản,“lấy
vỏcâylàm áo mặc,dệtcỏốnglàmchiếu,lấygạolàmrượu, lấy cầmthú,cátôm
làmnướcmắm”(TruyệnHọHồngBàng)
*Côngcụlaođộngđadạng:rìuđáhìnhtứgiácmàinhẵn,rìuđácó
nấcbuộccán, thạpđồng, trống đồngĐôngSơn,đồgốmtrangtrítinh xảo,bước
đầucónghềluyệnsắt,thủytinh, mộc,dệtvải, sơn,đan lát…
*Ăngạotẻthay chogạonếp, trangphụcváy,áo ngắntay,khố;trang
phụclễhộicóthêu thùavàgắnlôngchim;nhàở cònthôsơ,chuyênchởbằng thuyền,bè,voi
*Tínngưỡng:thờvậttổ(rồng,rắn,chim…),thờThầnNông,tín ngưỡngphồnthực
*Vănhóa,nghệthuậtpháttriển:nhạccụ(trốngđồng,sênh,phách,
khèn),cáclốimúahát,hátđốiđáp,lễhộiđuathuyền +VănhóaSaHuỳnh
*NằmtrênđịabànmiềnTrung(từBắcTrungBộđếntiếpgiáplưu vựcsôngĐồngNai)
*Côngcụlaođộng bằngsắtchiếmđa số(hơn100 đơnvị),cónghề
dệtvải,đồgốm,thủytinh,trang sức
*Hoavăn trang tríhìnhbông lúatrênđồ gốm,mộchum chứngtỏ cư
dânSaHuỳnh sốngbằngnghề nông +VănhóaĐồng Nai
*Nằmtrênđịa bànĐôngNamBộ
*Cưdânsinh sốngbằngtrồngtrọtvàsănbắn,quầntụởnhữngvùng
đấtcaocónguồn nước,đắptườnghoặcđàohàobaoquanh
*Pháttriểnnghềluyệnđồng,sắt,thủytinh
2.Thờikỳ dunhập vàovănhóakhu vực:hình thànhqua 4 giaiđoạn
-GiaiđoạngiaolưuvớivănhóaHán
+Làgiaiđoạn 1.000nămchống Bắcthuộc
+NhàHán dùngmọi thủđoạnđểđồnghóangườiViệt (đưadânsang ởlẫn
vớingườiViệt,ápđặtbộmáytổchứcnhànướclênxãhộiViệtNam,đẩymạnhxã
hộiViệtNam lênchếđộ phụquyền,truyềnbáchữHán,đạo Nho,Lão,vănhóa Phậtgiáo)
+Suốt1.000 năm,vừađốikhángvừatiếpbiếnvănhóaHán,ngườiViệt
cũngchịuảnhhưởngítnhiềucủavănhóaHánvềtậpquánăn,mặc,ở,phongtục
lễtết,hônnhân,tangma.MộtsốngườiViệthọcchữ Hán,đỗ đạtcaođượccửlàm
quan.VănhóaHánkhivàoViệtNam đãbịkhúcxạbởilăngkính vănhóabảnđịa.
SựtiếpbiếnvănhóaHánlàmphong phúvốnvăn hóaViệtNam
+NgườiViệtvẫnbảotồnvàpháttriểnvốnvănhóadântộc:pháttriểnnghề
trồnglúanước,chinhphụcthiênnhiên,thủcôngmỹnghệpháttriển,bảotồntín
ngưỡngthờ cúng tổtiên,thiênthầnvà nhânthầnbảnđịa,bảotồnnềnvănhóadân gian
+NgườiViệttiếp thuđượcnhiều kỹnghệcủavăn hóaHán:kỹthuậtlàm
giấy,làmgốm, nhạccụ,âmnhạccácloạihìnhvănhọc
-Giaiđoạngiao lưuvớivăn hóaChăm-ẤnĐộ 12
+TổtiênngườiChăm sốngởvenbiểnmiềnTrungViệtNam trướcCông
nguyên.Đếnnăm192,họlậpra2tiểuquốclàLâmẤpvàChiêmThành.ĐếnVI,
2tiểuquốchợp nhấtthànhvươngquốcChampa.CuốiXVII(1697),cộngđồng
ChampatrởthànhmộttrongnhữngtộcngườicủadântộcViệtNam
+SaukhingườiChămlậpquốc,ngườiẤnĐộđếnvùngđấtnàyngàycàng
đông(truyềnđạo,buônbánhươngliệu)vàđểlạiảnhhưởngvănhóasâuđậmcho
vănhóaChămvềtínngưỡng,kiếntrúc,điêukhắc,nghệthuật
+Tínngưỡng:chịuảnhhưởngđạoBa-la-mônthờthầnBrahma,Visnuvà
Siva,người Chămcòn thờ linganhưmộtlinhtượngcủa Siva (trongkhi đó,tụcthờ
mẹPoNagar vàthờcúngtổtiêncủavănhóa bảnđịavẫntồntại).Hìnhtượngbầu
sữatrongđiêukhắcChămcũngảnh hưởngtừvănhóaẤnĐộ
+Kiếntrúc:đền,thápChămtrangtrí hìnhngườinhảymúa,ngườiđánh
nhauvớithú,linga,bầusữa,hoasenlàbiểuhiệnphụchưngcủanềnnghệthuật ẤnĐộ
+Âmnhạc:“ĐiệuNamlàphảnánhcủalốinhạcChămaioán,vàquanhạc
Chăm,ViệtNamchịuảnhhưởngnhạcẤnĐộ”(theoGS.TrầnVănKhê-Bách
khoasốđặcbiệt25-26,1958) -GiaiđoạnVănhóaÓcEo
+Cáchđây2.000 nămởđồngbằngchâuthổsông CửuLong
+Cưdânsốngđịnh canh,định cư vớinhàsànhoặc nhànền đất,trồnglúavà
cáccâynôngnghiệpkhácnhau, sớmpháttriểnthủylợi,chănnuôigia súc,đánh bắtthủy,hảisản
+Pháttriểncaovềthủcôngmỹnghệ,đồtrangsứclàmbằng đáquý,thủy
tinh,đất nung,đồ gốmlàmbằngbànxoay;đồsắtphát triển hơnđồ đá; cótiềnđúc
bằngkimloại;điêukhắcthểhiệntrênđấtnung, đáquý,đámàu,thủytinh,vàng
+Tínngưỡngđathần,đạoBa-la-mônđóngvaitròquantrọng,Siva, Visnu
vàlingađượcthờcúngkháphổbiến.ĐạoPhậttừẤnĐộsanghiệndiệntronggiai
đoạnthứIIcủavănhóaÓcEo
+Cưdâncóchữ viết,ca,múa,nhạc 13
-GiaiđoạnVănhóaĐạiViệt(938-1858):
+TừnhàNgôđếnLý-Trần (938-1400)
*938NgôQuyềnxưngvương;Ngô,Đinh,TiềnLê,Lýlầnlượtđánh tangiặcngoại xâm
*Đâylà giaiđoạn phục hưng vănhóabảnđịavà tựchủtiếpbiếnvăn
họcNho,Lão, PhậtcủaTrungHoa vàẤnĐộ
Năm1031,nhàTrầnchoxâydựng950ngôichùa(Danhlam thắngcảnh) 春春日日即即事二八佳人剌繡遲紫荊花下囀簧鸝可憐旡限傷春意盡在停鍼不語時
ThiềnsưHuyềnQuang- LýĐạoTái(1254– 1334) XUÂNNHẬT TỨCSỰ.
Nhịbátgiai nhânthích tútrì.
Tửkinhhoa hạchuyểnhoàng ly.
Khảliênvô hạnthương xuâný.
Tậntạiđình châmbấtngữthì. *Dịchnghĩa: TỨCCẢNHNGÀYXUÂN
Côgáiđẹp16 tuổixuânbỗng dừngchậmlạitaythêu.
Vìdướilùmhoatửkinh cótiếnghótthánhthótcủachimhoàng oanh.
Côđểlòng thương vôhạnvềmỗiýtìnhxuân.
(Đếnnỗi)đường kimngưngphắt lạitronggiây phútmàkhôngnóinênlời *Dịchthơ: -Bảndịch1: 14 NGÀYXUÂNTỨCCẢNH
Giainhânmườisáu tuổixuân
Đườngthêubỗngchậmngậpngừngtrêntay Tửkinhhoatím phôbày
Hoàngoanhthánhthótdướicâyđộnglòng Cảmthươngxuânývôcùng
Để kimngưngphắtmàkhôngnênlời. HoàngNguyên Chươngdịch - Bảndịch2: NGÀYXUÂN TỨCCẢNH
Giainhânmườisáu,taythêuchậm
Bởitiếnghoàng oanhdướitửkinh
Thươngquánỗilòngxuânýđến
Ngừngkimkhôngnóingẩn ngơtình. HoàngNguyên Chươngdịch
SáchThiềnuyểntậpanhchép (dịch):
ÐờivuaLýNhânTông,Sư(GiácHải)thườngcùng ThôngHuyềnchânnhân,
bịtriệuvào nhàhóng mát hầuhạ,bỗngcótiếng cắckèkêunhau chốitai,đáng
ghét.VuakhiếnHuyền làmchonóđừngkêu.Huyềnbènlâmrâmniệmchú,
làmrơitrướcmộtcon.Huyền cườiSư,Sưbảo "Ðangcònmộtcon,để đócho
Samôn".Sư chúmục nhìn,trong giâylát,nó cũngrơitheo. Vualấy làmlạ, làmmộtbài thơ khen: "GiácHảitâm như hải
ThôngHuyền đạodiệchuyền Thầnthôngkiêmbiếnhóa
MộtPhật,một thần tiên".
*Côngtrìnhkiếntrúc:thànhThăngLong,chùaMộtCột, thápBáo
Thiên,thápChươngSơn,chùaGiạm 15
TượngDiLặcchùaQuỳnhLâmthuộcchùaQuỳnhLâm,KhuHạ2,phườngTràng
An,thịxãĐôngTriều,tỉnhQuảng Ninhlàmộttrongnhững ngôichùanổitiếng
bậcnhấtđờiTrần.Tươngtruyền,tượngcaođến6trượng(khoảng20m).Thời
giặcMinhxâm lượcnướcta(1407-1427),chùabịpháhủy,pho tượngbịcướp
mangđi.ĐầuthờiLê,chùaQuỳnh Lâmđượcdựng lại,nhưngđếnđờiThiệuTrị
(1841-1847)lại bịđốttrụi.
ThápBáo Thiêncótên gọiđầyđủ làĐạiThắng TưThiênBảoTháp,đượcxâycất
vàonăm ĐinhDậu(1057) đờiLýThánh Tông.Thápcao20 trượng(khoảng70m)
vàgồm30tầng(cótàiliệuchéplà12tầng),nằmtrongkhuônviênchùaSùng
KhánhởphườngBáoThiên(nayởvàokhoảngbênphảiđềnLýQuốcSưđếnđầu
phốNhà Chung,quậnHoànKiếm,thành phốHàNội)nêncòn gọilàthápBáo
Thiên.Lýdo đểthápđượccoi làmộttrong tứđạikhídocósốtầngchẵn biểuthị
sựcânbằng,ổnđịnh,tĩnhtại,bền vữngnhưtriềuđìnhnhàLýđầykhíthế,sẽtồn
tạidàilâu.NgọnthápđúcbằngđồngkhắcbachữĐaoLyThiêntỏýtưởngcủa
đấngtốicaoxônglêntậntrờithẳm.Đỉnhthápcótượngngườitiênbưngmâm
ngọchứngmócngọtlàmthuốccho vua;vìthế,được Nhothầndanh sĩmiêutảlà:
"Trấnápđôngtâycũngđếkỳ/Khuynhiênnhấtthápđộcnguy nguy/Sơnhàbất
độngkình thiên trụ/Kimcổ nan nanlậpđịachùng?.Dịch:(Trấn giữđôngtây
vữngđếkỳ/Thápcao sừng sững thậtuynghi/Làcộtchốngtrờiyênđấtnước/Vượt
mọithờigianchẳng sợgì".Tuynhiên,trậnbãonăm MậuNgọ(1258) đờiTrần
ThánhTôngđã làmngọntháp nàybịđổ!Saukhiđượctrùng tu,tháplạibịsét
đánhsạtmấthaitầngvề gócbên đôngvàonămNhâmTuất(1322)đờiTrầnMinh
Tông.Đếntháng6nămBínhTuất(1406)đờiHồHánThương(84nămsaukhi
đượctrùngtulầnthứhai)đỉnhtháplạibịđổ.ThờithuộcMinh(1414-1427),quân
Minhđãchopháthápđểchếsúng.Chỗthápbịphásauđóđượcđổđấtthànhgò caođểdựngđàntràng.
ChuôngQuy Điềnđượcđúctronglần sửalạichùaDiênHựu(chùaMột Cột,Hà
Nội)vào tháng 2nămCanhThân(1080) đờiLýNhânTông.Đểđúcquảchuông 16
này,vuaLýNhânTôngđãchosửdụngđến12.000cânđồng(tươngđươngvới7,3
tấnđồngbâygiờ).Chuông đúcxong, đánhkhôngkêu,nhưng cho rằng nó đã
thànhkhí,khôngnêntiêuhủy,nhàvuabènsai ngườivầnrakhuruộngsauchùa.
Vìkhuruộng này thấptrũng,cónhiềurùađếnở,nên cótênlàQuyĐiền(ruộng
Rùa),nhânđógọichuônglàchuôngQuyĐiền.Tháng10nămBínhNgọ(1426),
chuôngQuyĐiềnđãbịVươngThông(nhàMinh)chopháhủyđểchế tạosúng đạn,hỏakhí.
VạcPhổMinh đượcđúcvàotháng2nămNhâm Tuất(1262) đờiTrầnThánh Tông,
nhândịpTrầnTháiTông(lúc đólàThượnghoàng)vềchơiTứcMặc(naythuộc
vềtỉnhNamĐịnh).Tạiđây,TrầnTháiTôngđã banyếncho dânlàng.Cáchương
lãotừ60tuổitrởlênđược bantướchaitư,lãobàthìđượchaitấm lụa.Nhânđấy,
đổiTứcMặc làmphủ Thiên Trường.DựngcungTrùngQuang để cácvuasau khi
đãnhườngngôivềở;lạidựngmộtcungriênggọilàcungTrùngHoacho Tựquân
(vuamới)khiđếnchầuThượnghoàngthìngựởđó.Đặt ngườichứcdịchở hai
cungấyđểphòngkhisai khiến,hầuhạ vàchức lưuthủđểtrông coi.PhíaTây
cungTrùngQuang dựngchùaPhổMinh.Tạiđâychođúcmộtchiếcvạclớnvà khắcbàiminh vàovạc.
Vạcsâu4thước,rộng10thước,nặng6150cân.Tươngtruyền, miệngvạcdàyvà
rộngđếnnỗihaingườicóthểchạynhảyvàđilạitrênđó.CùngvớichuôngQuy
Điền,tháng10nămBínhNgọ(1426)khibịvâyở ĐôngQuan,VươngThôngđã
chophávạcPhổMinhđểlấy đồngđúcvũkhí.Hiệnnay tạichùaPhổMinhchỉ
cònlạibệđákê vạckhi xưa.
*Thủcôngmỹ nghệ:hìnhthành nhiều làngnghề,phườngnghề
*Vănhóa dângian(lễhội,tínngưỡng,phong tục,truyệncổ,hátmúa)
vẫntồntại,phụchưngvàlưutruyền
*Hìnhthànhnềnvănhọcbáchọc,xâyVănMiếuthờChuCôngvà
KhổngTử,lậpQuốcTửGiám(1076)đàotạoNhosĩ,mởkhoathichọnngườitài.
TácphẩmvănhọcviếtchịuảnhhưởngtưtưởngPhậtgiáo.ChữNômrađời. 17
Nhiềutácphẩmthuộccáclĩnhvựckhácnhaurađời:ĐạiViệtsửký(LêVăn
Hươu),Việtđiệnulinhtập(LýTếXuyên),LĩnhNamchíchquái(VũQuỳnh,
KiềuPhú),VănbiachùaLinh XứngcatụngLýThườngKiệt +ThờiHậuLê(1400-1788)
*Tubổđêđiều, đắpđêmới,ngănnướcmặn
*ThăngLongcó 36phườngnghềthủcông vàbuôn bán,nhiều
thươngnhânnướcngoàiđếnmuabán, traođổihànghóa
*Chữviết:chữ Hánđượclấylàmquốcgiavăntự,Nhogiáolàm
trungtâmgiáodụcvàtínngưỡng.Đặcbiệttầnglớpdướitrongxãhộiítchịuảnh
hưởngcủavănhóaNhogiáovàbảotồnđược vănhóabảnđịa
*Thànhtựu vănhóa:Dưđịachí (địalý)– NguyễnTrãi, ĐạiViệt sử
kýtoànthư(sử học)-NgôSĩLiên,BộluậtHồngĐức(pháp luật)-Lê ThánhTông,
Quốcâmthitập(gồm254bàithơnôm)-NguyễnTrãi,HồngĐứcquốcâmthitập
(tậpthơchữNôm)- LêThánhTôngvà28 hộiviên-Nhị ThậpBát TúcủaHộiTao
Đàn,Hýphường phảlục(lýluậnvềsânkhấucổtruyền)-LươngThếVinh +ThờiNhàNguyễn(1788-1859)
*ChữNômpháttriển, vuaQuangTrung khuyếnkhíchdùng chữ
Nômthaythế chữHántronghànhchính,học hành, thicử
*NhiềutácphẩmvănhọcnổitiếngđượcviếtbằngchữNômrađời:
TruyệnKiều- NguyễnDu, thơHồ XuânHương, LụcVân Tiên-NguyễnĐình
Chiểu,Song TinhBấtDạ-NguyễnHữuHào,truyệnNômkhuyếtdanh(Hương
miếthành,Phan Trần,Nhịđộ mai,QuanÂm ThịKính, PhạmCông CúcHoa)
*Vănhóadângian pháttriển:truyệnTrạng,truyệncười,cácloại
hìnhdiễnxướng pháttriển(chèo,hátảđào,hátquanhọ)
*BắcBộ:NguyễnCôngTrứkhaikhẩnđấthoang, lậpra2huyện
TiềnHải(TháiBình),KimSơn(NinhBình).NamBộ:hoànchỉnhhệthốngkênh
rạchtạora nhữngvùngchuyêncanhlúa, nông nghiệppháttriển; HộiAnlàtrung
tâmpháttriểnđồ gốmsứ,mỹnghệ 18
*Kiếntrúc pháttriển,kinh thành Huếngày nay đượccôngnhậnlàdi
tíchlịchsửvănhóathếgiới
3.Thờikỳhộinhậpvớivăn hóanhânloại:gồm2giaiđoạn
-GiaiđoạnchốngPháp thuộc(1859-1945)/ VănhóaĐạiNam
+Cáchệthốnggiaothôngđườngbộvàđườngthủyliêntỉnh,xuyênViệt
đượcngườiPhápxâydựngđã biếnđổicácđôthị cổViệtNam(từtrungtâmhành
chínhvănhóa sangtrungtâmcông- thươngnghiệp)nhưHàNội,Huế,SàiGòn-
ChợLớn,Nam Định, HònGai,ĐàNẵng,QuyNhơn,BiênHòa,MỹTho
+CáckiếntrúcđổimớitheođườngnétphươngTây:TrườngĐạihọcĐông
Dương,TrườngViễnĐôngBácCổ,PhủToànQuyền(HN),TòaĐôChính,Bưu
điệnSaigon,NhàthờĐứcBà(SG)
+Chữquốcngữhình thành từthếkỷtrướcdùngtrong nộibộđạoThiên
ChúađếnnaypháttriểnvàphổcậphơnchữHán,Nôm,đivàotrườnghọc,sách
báo,sángtác. GiaĐịnhbáolàtờbáođầutiênbằngchữquốcngữ pháthànhlần đầunăm1865.
+Tưtưởngvănhóa,khoa họckỹthuậtphươngTâyđượctiếpthuvàphổ
biến.PhanBộiChâu,PhanChâu Trinh, NguyễnTrườngTộtiếpthuđược tưtưởng
canhtânđấtnước,NguyễnÁiQuốctiếpthutư tưởngchủnghĩa Marx-Lénine
-Giaiđoạnđấtnướcđộclập (1945đếnnay)/Vănhóahiệnđại
+Khoahọckỹthuậttiếpthutừcácnướctiêntiến dầndầnlàmpháttriển,
cảitiếnvănhóatruyềnthốngnôngnghiệp;nôngcụđượccơgiớihóa,khoahọc
kỹthuậtđượcứngdụngvàotrồngtrọt, thủylợi,ngưnghiệp,giao thông;sảnlượng
gạođứngnhì,batrênthếgiới;ngànhcôngnghiệphiệnđạihóalàmrahàngtiêu
dùngđadạng,phong phú,có thểxuấtkhẩu;đô thịđượcđiệnkhíhóa
+Dựatrênnềnvănhóatruyềnthống,ngườiViệtđãtiếpnhậnrộngrãivăn hóaphươngTây
+Hìnhthànhmộtnềnvănhọcviếtvớiđộingũnhàvăn,nhàthơ,nhàphê bìnhđôngđảo 19
+Nhiềungànhmới đượcmở ra:Khảo cổhọc,Dântộchọc,Ngôn ngữhọc, Khoahọctựnhiên
+Vănhóadângian tiếptụccónhữngthànhtựuto lớn
+1990,Unesco côngnhậnHồChíMinh là Nhà vănhóathếgiới,Nguyễn
Trãi,NguyễnDu,XuânDiệulà Danhnhânvănhóathếgiới, TrầnHưng Đạo,Võ NguyênGiáplà Nhàquânsự
CHƯƠNGII. VĂNHÓANHẬNTHỨC
A. Nhận thứcvềbảnchấtcủavũtrụ 1. Tưduylưỡnghợp
-Tưduylưỡnghợplàmộtđặcđiểm nhậnthứccótừlâuđờitrongnềnvănhóa của
cácdântộcĐôngNamÁnông nghiệp
-ỞViệtNam, tư duylưỡnghợpbiểuhiện ởkhuynh hướngcặpđôitheonguyêntắc âmdươnghàihòa
+VậttổcủangườiViệtlà cặpđôiTiên-Rồng
+Nhậnthứcvề hiện tượngtựnhiênbiểuhiệnthànhcặpđốilập:Trời-Đất, Sấm-Sét…
+Nhậnthứcvềconngườicũngbiểuhiệnthànhcặpđốilập:cặpđôiCha-
Mẹ,trênnắpthạpđồng ĐàoThịnhcóhoavănhìnhnamnữgiaohợp,cặpđôi
linga-yoni,tục thờ linga-yonivàhành vigiaophốitrongnghilễcầumùamàng
+Nhậnthứcvề sựvật,kháiniệm:Đất- Nước,Nước- Lửa,Mặttrăng-Mặt
Trời,Rồng- Tiên,Vuông-Tròn 2. TriếtlýÂm-Dương
-ÂmvàDươnglà2yếutốcơbảnnguyênthủytạoravũtrụ,tạoravạnvật;vạnvật
vàvũtrụđềuhàmchứaÂmvàDương
-Ngườicổđạidùngmộtgạchdài___đểkýhiệuDương,2gạchngắn__để ký
hiệuÂm.Vềsau ÂmDươngđược biểuthịbằngđồhình
Âmcũngđượcbiểuhiệnbằnghìnhvuông,Dươnglàhình tròn
-ÂmvàDương vừatươnghòa,vừatươngsinh,tươngkhắcnhau. 20
-Âmkếthợp vớiDươngsinhra vạnvật,vũtrụ.
-ÂmvàDươnggắnbómậtthiếtvớinhau,chuyển hóachonhau,“Âmcựcsinh
Dương,DươngcựcsinhÂm”.
-ÂmvàDương làmộtcặpđốilập
Tháicựcđồ nằm gọntrong mộtvòngtròn,gồmhai nửa đốixứngômtrọnlấy nhau,
tượngtrưngchoÂm(màuđen)vàDương(màuđỏ).Trongmỗiphầnđốixứnglại
cómộtchấmtrònmàuđốilậpnằmtrong đó,trong âm códươngtrong dươngcó âm.
MàusắccủaTháiCựcđồcóthểthayđổi,cũngnhưđộxoắnvàonhau củahai
hìnhđốixứng,TháiCựcĐồởtrêncóchiềuxoaytheo kim đồnghồ.TháiCựcđồ
thểhiệný nghĩacủaTriếthọcphương Đông,cụthểlàthuyếtÂmDươngrấtrõ
ràng:Trong mỗimột tổng thể (hình tròn)luôntồntạihai mặtđốilậpÂmvà
Dương,haimặtđótươnghỗvớinhau,bùđắpnhauthànhmộtthểhoànthiện.
Khôngmộttổngthể,cáthểnàocó thểtáchbiệthoàntoànhaimặtđó.TrongÂm
cóDương,trongDươngcóÂm,cũng nhưtrongphầnmàu đỏcóchấmmàuđen,
vàngượclại.Âmthăng,Dương giángngượcchiềukim đồng hồ.Âm thịnh, Dương
suyvàngượclại.Khiphầnmàuđenlớndầnthìphầnmàuđỏnhỏdầnvàngược
lại.Cựcthịnhthìsuy,thể hiệnởmỗiphầnkhiđạtđếnđộcựcđạithìxuấthiệnyếu
tốđốilậpngay trong lòng,vàphần đósẽpháttriểndần
-NgườiVN nhậnthức rõvềquy luậtcủatriếtlýÂm Dươngvàquanhệnhânquả
củanhữngcặpphạmtrùmâuthuẫn
Trongrủi cómay, trong dởcó hay, trong họacóphúc,sướnglắmkhổ nhiều,trèo
caotéđau,yêunhau lắmcắn nhauđau
-NgườiVNsống theotriếtlýquânbìnhthểhiện trongcảcáchăn, mặc,ở
Ănhếtbịđòn, ăncònmấtvợ;củgừng (nóng-dương)ănkèmnhững mónhàn-
lạnh(ốc, cá, bò,vịt,bíđao, bắp cải, cải xanh); mùa đông lạnh (-) ăn thịt mỡ,thịt
đông,thịtkhotàu(+)đểchốnglạnh;“nhàcaocửarộng”(+)đểứngphókhíhậu, thờitiếtnóng(-). 21
-NgườiVNcókhả năngthíchnghicaovới hoàncảnh sốngvàluônlạcquantin tưởngởtươnglai
Ainghèobahọ,aikhóbađời;Hếtcơnbỉcựcđếnngàytháilai;Hếtmưalànắng
hửnglênthôi;Víkhôngcócảnhđôngtànlàmsaocócảnhhuyhoàngngàyxuân; Saucơnmưatrờilạisáng
B.Nhậnthứcvềcấutrúckhônggiancủavũtrụ 1.Môhình TamTài
-Tamtàilà mộtkháiniệmbộ baThiên- Địa- Nhân(Trời-Đất-Người),là mộtmô
hìnhgồm3yếutốchínhtạonêncấutrúckhông giancủavũtrụ
-Thiên-Địa-Nhânlàmột bộbađiểnhình đạidiệnchohàngloạtbộbakhác như
Trời-Đất-Nước,Cha-Mẹ- Con,Người-Không gian-Thờigian, SơnTinh-Thủy
Tinh-MỵNương, Trầu-Cau-Vôi,3ôngTáo
-MôhìnhTam Tàithựcchấtlàsự pháttriểncủa triếtlý ÂmDương 2.Môhình Ngũhành
-Ngũhànhlà5sựvậnđộng,5chấttạonênvũtrụ:Thủy,Hỏa,Mộc,Kim,Thổ.
Nămtốchấtnàyvậnđộngđểsinh ravạnvậthữuhình
-Ngũhànhcó quanhệtươngsinh, tươngkhắcnhau
-NgườiVNứngdụngNgũ Hànhvàonhiềulĩnhvựctrongcuộcsống: 22
+Phươnghướng:Thủy-hướngBắc,Hỏa-hướng Nam,Mộc-hướngĐông,
Kim-hướng Tây,Thổ-ở giữa.NgườiViệtthíchnhà quayvề hướngĐônghoặc
Nam(hànhMộchoặchànhHỏa),khôngthíchnhàquayvềhướngBắc(hành Thủy) hoặchướngTây(hànhKim)
+Màusắc:Thủy-màuđen,Hỏa-màuđỏ,Mộc-màuxanh,Kim- màutrắng,
Thổ-màuvàng.Màuđỏđượcxemlàmàu tốtlànhđượcdùng trong cácdịpcưới
hỏi,lễtết,hoặctangmacủangười sốngthọ.Màuxanhlàmàucủasựsống,màu
trắngvàmàuđenlàmàuchếtchóc
+VậtbiểuchophươngNamlàChim(Hỏa),phươngĐônglàRồng(Mộc),
phươngTâylàHổ(Kim),phươngBắclàRùa(Thủy),ởgiữalà Người(Thổ)
+Tronghônnhân,ngườiVNthườngtránhsựphốihợpcáchành khắcnhau
+Trongy học, người Việtvậndụngquy luậttươngsinh tươngkhắc của Ngũhànhđểchữa bệnh
+Khixâycấtnhàcửa,tìmhuyệt,chọngiờ,ngườiVNđềutheoquyluật sinh–khắccủa Ngũhành 23
C. Nhận thứcvềcấutrúcthờigiancủa vũtrụ 1.LịchÂm Dương
-Có3loạilịchcơbản:lịchThuầnDương(Dươnglịch),lịchThuầnÂm(Âmlịch) vàlịchÂmDương
+LịchThuầnDương:phátsinhtừvùngvănhóaAiCập(lưuvựcsôngNile)
vàokhoảng3.000nămtrướccông nguyên,đượcxâydựngdựatrênchukỳchuyển
độngcủatráiđấtquanhmặttrời,mỗichukỳcó 365,25ngày(365ngày5giờ48 phút46giây)
+LịchThuầnÂm:phátsinhtừvùngvănhóaLưỡngHà,dựatrênsựtuần
hoàncủamặttrăngquanh tráiđất,mỗichukỳcó29,5ngày,mộtnămÂmlịchcó
354ngày.Ngàynay,Âm lịchcònsửdụng ởcácquốcgia Hồigiáo
+LịchÂmDươnglàlịch củacácnướcÁ Đôngkếthợp cảchukỳcủatrái
đấtquayquanh mặttrờivàcủa mặttrăngquayquanh tráiđất
-CáchxâydựngLịchÂmDươngcủangườixưa:
+Xácđịnhngàysóc- vọngtheomặttrăng.Ngàysóclàngàyđầutháng,
ngàyvọnglà ngàygiữatháng
+Xácđịnhcácngày tiếttheomặttrời,ngày đôngchí,hạchí(ngàylạnh
nhất,nóng nhất),ngày xuânphân, thuphân(ngàygiữa mùaxuân,giữamùathu),
ngàylậpxuân, lậphạ,lậpthu,lậpđông. Từđóchiathành28ngàytiết 24
+Điềuchỉnh lịchmặttrăngvàlịch mặttrờicho phù hợpnhaubằng cáchđặt
rathángnhuận.Cứ19NămÂmDươngthìcó7NămNhuận
+NgườixưadùnglịchÂmDươngđểlàmkếhoạchsảnxuất,trồngtrọt,sinh hoạt 2.HệCanChi a.HệCan
-Gồm10yếutố:Giáp,Ất,Bính,Đinh,Mậu,Kỷ,Canh,Tân,Nhâm,Quý
-Banđầu, theoNgũHành, Giáp,Ất làThủy, Bính,Đinh làHỏa,Mậu,KỷlàMộc,
Canh,TânlàKim, Nhâm,QuýlàThổ
-Vềsau,do ảnhhưởngcủa TrungHoa,Giáp,ẤtlàMộc,Bính, ĐinhlàHỏa,Mậu,
KỷlàThổ,Canh, Tân làKim,Nhâm,QuýlàThủy b.HệChi
-Gồm12yếutố:Tý,Sửu,Dần, Mão,Thìn, Tỵ,Ngọ,Mùi,Thân,Dậu,Tuất,Hợi
-Dùngchỉ12 giờtrongngày,khởiđầu bằnggiờTý (23g-1g),12thángtrong năm,
khởiđầubằng thángTý(tháng 11theo lịchÂmDương)
-Phốihợp2hệCan vàChisẽđược60đơnvị:GiápTý,ẤtSửu….
Cáchđổinămdươnglịchracanchi HệCan 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Canh Tân Nhâm Quý Giáp Ất Bính Đinh Mậu Kỷ
Vídụ:năm2021 cóhàngđơnvị là1thìtheohệCanlà “Tân” HệChi 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Thân Dậu Tuất Hợi Tí Sửu Dần Mẹo Thìn Tỵ Ngọ Mùi
Vídụ:năm2021: 12= 168dư5tươngứngvới“Sửu” Vậynăm2021làTânSửu 25
Ápdụngcáchtínhnàyđể biếtnăm sinhcủamộtngười theohệcan chi.Lưuý nếu
ngườiđósinhtrướcTếtnguyênđánthìphảilùicảcanlẫnchi1ô.Vídụngười
sinhnăm1996cóhàng đơnvịlà6ứngvới“Bính”,1996:12 =166dư4ứng với
“Tí”.Nhưngnếungườiđósinhtừ18/02/1996trởvề01/01/1996làsinhtrướcTết
nguyênđán(MùngMộtTếtnguyênđánnhằmngày19/02/1996)thìcancủangười
đólà“Ất”và chilà“Hợi” D.Nhậnthức vềconngười 1.Conngười tựnhiên
-Conngườinôngnghiệp gắnbómậtthiết vớithiên nhiên, “thiênđịavạnvậtnhất
thể“nênconngườilàmộttiểuvũ trụ,làcáitâmcủavũtrụ
-Conngườicũng cấutrúctheoNgũHành
+5tạng:Thận,Tâm,Can,Phế,Tì
+5phủ: Bàngquang, Tiểutràng,Đạitràng,Đởm,Vị(cộng vớiphủ Tam TiêuthànhLục phủ). 26
-Conngườiquanniệmbệnhtậtlàdomấtquânbình ÂmDương,chữabệnhlàtạo
lạisựquânbìnhđó.Đặc biệt phầnbụngđượccoitrọng, mọi sựđều gáncho phần này. 2.Conngười xãhội
-Ngườixưaápdụngcácmôhìnhnhậnthứcvềvũtrụvàoviệclýgiảicấutạovà hoạtđộngcủaconngười
+Mỗicánhânsống trong xãhộiđềuđượcđặctrưngbởi1trong 5hành
(mạng),xácđịnh theohệCanChi
+GánđặctrưngcủaHànhcho cánhânứngvớinó
+Mốiquanhệgiữacác cánhânxácđịnhtheoquy luậttươngsinhtương khắccủaNgũHành
-Conngườilấymìnhlàmtrungtâmđể xem xéttựnhiên,vũtrụ
+Dùngkíchthướccủachínhmìnhđểđođạckhilàmnhà,đểtìmhuyệtkhi chữabệnh,châmcứu
-Conngườicócáchứngxửlinhhoạt,tự nhiên,chủquan,khôngtheonguyêntắc cứngnhắc
CHƯƠNGIII. VĂNHÓATỔCHỨCĐỜISỐNG XÃHỘI A. Tổchứcnôngthôn 1.Cácnguyên tắc tổchức
a.Theohuyếtthống-Gia đìnhvàgiatộc
-Giađình làtếbào xãhội đượchìnhthànhbởiquanhệhôn nhânvà quanhệ sinh thành
-Giađìnhlà1đơnvịkinhtế củanhữngthànhviênsốngtrongcùng mộtmáinhà
-GiađìnhngườiViệtgắnbóchặtchẽvớidònghọ(giatộc)
-Loạigia đìnhphổbiếncủangườiVN làgiađình2thếhệ, mộtsốgồm3,4 thếhệ,
cáccụgiàthườngthíchsốngtrong đạigiađình
-Từyêucầucủađờisốngnôngnghiệpphụthuộcgầnnhưhoàntoànvàotựnhiên,
giađìnhngườiViệtthường đôngcon 27
-Ngườiđứngđầugiađình làgiatrưởng(ngườichồng,ngườicha)cóquyềnquyết
địnhđờisốngvậtchất vàtinhthầntronggiađình,giữ vaitròchủthểtrongmọi hoạtđộngxã hội
-Nhiềugiađìnhcóchung mộtôngcố(4 thếhệ)tậphợpthành1 phái(chi).Trưởng
pháilàngườithuộcdòngtrưởngđượckếthừatừcácthếhệtrước,cóbổnphậnlo việccúnggiỗ,hươnghỏa
-Nhiềupháicócùng mộtông tổtậphợpthành1họ(gia tộc)dotrưởngtộcđiều hành
-Trưởngtộc:làngườicóngôivịlớnnhấttrong dònghọ,đượcthừakếtừcácthế
hệtrướcthuộcdòngtrưởng;cóquyềnquyếtđịnhmọiviệctronghọ;giữvaitrò
chủtế,điềuphốihươnghỏa;phânxửmọivấnđềliênquanđếnnhữngcánhân
tronghọ;trông coitừ đường,mồmảcủadònghọ,giữgìngiaphả
-Hươnghỏa:làtàisảncủa giatộc,làruộngđất,nhàcửacủacácthếhệtrướcđểlại
dùngvàoviệc cúngtế,hươngkhóichotổtiên,đểgiúpđỡ ngườitrong họgặpkhó
khănvàđểloviệcănhọcchocon cháutronghọ
-Mồmả:làdisản, ditíchthiêngliêngcủagiatộc,concháucóbổnphậngiữgìn, tubổ
-Từđường:làngôinhàchungđểthờnhữngngườitronghọ,lànơiđểconcháu
nhómhọp,cúng tế,ônlạiquákhứ củadònghọ,nhắcđếncônglaotổtiên
-Giaphả:ghichéplailịchcủanhữngthếhệtrong giatộc,làcẩmnanggiúpngười
tronggiatộcbiếtmốiquan hệhuyếtthốngcủamình theotrụcdọcvàngang
-Ởcácdântộcítngười,1giatộcthườngsốngtậptrungdưới1máinhàdài30m chứahơn100người
-Sứcmạnhgiatộcthểhiệnởtinhthầnđùmbọc,thươngyêunhaugiữacácthành
viên.Ngườitronghọcótráchnhiệmcưumang,giúp đỡnhauvềmặtvậtchấtvà
hỗtrợvềmặt trítuệ,tinhthần
-Tronggiatộc, tínhtôntithứbậc rấtđượccoitrọng
-Nhiềugiatộc(họ)sốngquầntụlạithànhlàng.Cókhilàngvàgiatộcđồngnhất
vớinhau,làng lànơi ởcủamộtgiatộc 28
b.Theođịabàncưtrú-XómvàLàng
-Nhữnggiađình,giatộcsốnggầnnhaucóxuhướngliênkếtchặtchẽvớinhaudo cácnguyênnhân:
+Cầnđôngngườiđểđốiphóvớithiêntai,môitrườngtựnhiên
+Cầnđôngngườiđểđápứng yêucầucủanghề trồng lúamangtínhthờivụ
+Cầnđông người đểđốiphóvới môitrườngxã hội(nạntrộmcắp, giặc ngoạixâm)
-Lànglàmộttậphợpdâncưgồmnhiềugiađìnhcómốiquanhệhuyếtthống,láng
giềng,địalý,kinh tế,vănhóa, cùngquầntụtrênmộtđịabàn,cólốisốngtựtrị
-Lànghay xãlànhữngđơn vịhànhchánhđịaphương.Thôn,xóm,ấplànhữngtên
gọichỉbộphậncủalànghoặcxã.Quátrìnhpháttriểnlànglàquyluậttấtyếucủa
sựpháttriểnxãhộinôngnghiệp. -Làngcó2loại sinhhoạt:
+Sinhhoạtcôngích:đemlạilợiíchchocộngđồng,lànhữnghoạtđộngđối
phóvớimôitrườngtựnhiên,trợgiúpnhaukhigặpthiêntai…
+Sinhhoạt lễhội:cầu phúcvà vuichơi, ônlạitruyềnthống dântộc, truyền
thốnglàng,rèn luyệnthânthể,trau dồi nghềnghiệp,trao đổitìnhcảm…
-LàngVNkháđadạngnhưngcócùngmộtmôhìnhgồm3thànhtố:địahình,dân cưvàđiềnthổ
+Địahình:hìnhthànhởsườnđồi,thung lũnghoặcđồngbằngvenbiển;ở
gầnnguồnnướchoặctrụclộgiaothông(làngBắcBộcólũytrebaobọc,làng
NamBộtrảidàitheokênhrạch).Mỗilàngcóđìnhlàng,giếngnước,bếnđò, cổng
làng,câyđa…Mộtsốcóthêmchùa,đền,miếu…Biểutượngtruyềnthốngmang
tínhcộngđồngcủalànglà đìnhlàng,bếnnước,câyđa
*Đìnhlàng: làbiểutượngtậptrungnhấtcủalàngvềmọiphương diện
-->làtrụsởhànhchánh,nơilàmviệccủabộmáyhànhchánh làng xã,nơihộihọp,
thuthuế,phân xử phạmnhân 29
-->làtụđiểmvănhóacủalàng,nơidiễnrahộihè,đìnhđám, hátxướng,ănuống, vuichơi
-->làtrungtâmtínngưỡngcủalàng.Thếđất,hướngđìnhđượcxemlàquyếtđịnh
vậnmệnhcủalàng.ĐìnhthờthầnThànhhoàng-vịthầnbảotrợchodânlàng,
nhiềungôiđìnhsắpxếptheokiểutiềnPhậthậu Thần
-->làtọađộcủamốicộngcảm,làtrungtâmtìnhcảm, lànơinhennhóm,gởigắm
tìnhcảmcủadânlàng. Đìnhgắnbó vớitìnhcảmquêhương,làngmạc,gia đình,
nhấtlàvớitình yêunamnữ
Ởvùngcao,nhàRônglàmộthìnhthứccủađình làng
-->Đìnhlànglàbiểutượngtruyềnthốngcủatínhcộngđồng.Nóchiếmmộtvịtrí
quantrọngtrong đờisốngvậtchấtvàtinhthầncủacộngđồng 30
*Bếnnước(giếng nước,aolàng):
-->lànơicungcấpnước chodânlàng, lànơidân làngtụtậpđểlấynước,tắmgiặt, gặpgỡ,tròchuyện
-->làcửangõgiaolưucủacộng đồnglàngxómvớixã hộibênngoài -->l ã,làbiểutượngcủatình 31 *
-->tượngtrưngcholinh hồnbấttửcủalàng,thườngcómặtcùnglúc vớilàng,là
câytổcủamộtdònghọhoặccủacảlàng
-->dướigốccâycómiếuthờlànơihộitụcủathánh thần,maquỷ
-->dướigốccâycòncó quánnướclànơigặpgỡ,nghỉchâncủangườilàmđồng,
kháchquađường, nơihòhẹn,thề nguyền
-->câyđatrởthànhcánhcửaliênthônggiữalàng vớithếgiớibênngoài
-->làbiểutượngtruyềnthốngcủatínhcộngđồng làngxã,vừacóýnghĩa thực
tiễnvừacóýnghĩa xãhộivàtâm linh 32 *Lũytre:
-->làbiểutượngtruyềnthốngcủa tínhtựtrịlàngxã
-->rặngtrebao kínquanhlàngtrởthànhmột thứ thànhlũykiêncốbảovệlàng
-->làmộtđặcđiểmcủa làngxóm VN (ấplý Trung Hoacóthànhquáchđắpbằng đất) 33 +
*Dânchính cưlàngườicư trúđãlâuđời,chiếm đasố,còngọilàdân
nộitịch,đượcchia ruộnglàng *D
lànhữngngườimớicưtrú, còngọilàdânngoạitịch,
cónghĩavụvớilàngnhưngkhôngđượchưởngquyềnlợi;muốnđượctrởthành
dânchínhcưphảithỏamãn2điều kiện:đãcưtrú ởlàngtừ3đời trởlên,phảicó
điềnsản(truyệnBộtrưởngBộ HọcKhiếuNhất Thanh,truyệnTrạngQuét) +Điềnthổchia làm2loại:
*Côngđiền,côngthổ:đượcchiachodânlàngcanhtácmàkhông
đượcchuyểnnhượng,muabán;ngoàiracòncóruộngtuần,ruộnglính,ruộnghọc,
ruộnglão, ruộngoảnđể chidụngcho mọiviệctrong làng;cóthể nóicôngđiền,
côngthổlàtàisảncủalàngdùngvàoviệccủacộngđồng,làngxómvà côngtácxã
hội,dobanlýhươngquảnlý,cứ 3-5 nămchialạicho dâncanhtác
*Tưđiền, tưthổ:ruộng đấtcủađiềnchủ
c.Theonghềnghiệpvàsởthích-Phường vàHội
-Nhữngngười,nhữnggiađìnhcócùngmộtnghềtruyềnthống sẽtậphợplại
thànhmộtPhườngnghề:phườnggốm,phườngnề,phườngchài,phườngvải,
phườngnón,phườngmộc,phườngđúcđồng,…
-Nhữngngườicócùng đẳngcấp, thúvui, thútiêukhiểnsẽtậphợplạithànhHội:
Hộitưvăn, Hộivăn phả,võphả,Hộibôlão,Hội Chưbà,Hộivật,Hộitổtôm,Hội
cờtướng,Hộichọigà,…
-ĐặctrưngcủaPhường,Hộilàtínhtựnguyện,dânchủ,tươngtrợlẫnnhaugiữa cácthànhviên
d.Theotruyềnthốngtrọngtuổivànamgiới-Giáp - - n:Tiấu,Trá gđinhvàLão
-Giápvừathểhiệntínhtôntivừamangtínhdânchủ(Lãođượcmiễnthuế,tạp dịch…)
e.Theođơnvịhànhchánh-Thônvà Xã 34
-Vềmặthànhchánh,làngđượcgọilàthônvàxã(đôikhimộtxãcóthểgồmvài
làng),xómđượcgọilà thôn(đôikhimộtthôncũngcóthểgồmvàixóm).ỞNam
Bộcòncóấplà nhữngxã,thônmớikhaikhẩnhoặcởbiệtlập.
-Cưdântrongxãchia thành5hạng: chứcsắc,chức dịch,lão,trángđinh,tiấu
2.Đặctrưngcơ bảncủanông thônViệtNam a.Tínhcộng đồng
-Việctổchứcnôngthônđồngthờitheonhữngnguyêntắckhácnhautạonêntính
cộngđồnglàng xã.NgườiVN luôn đoànkết,giúpđỡlẫnnhau,coi mọingười
trongcộngđồnglàanhemmộtnhà
-Tínhtậpthể,nếpsốngdânchủ-bìnhđẳngthể hiệnrõ
-Cótínhhayỷ lạivào tậpthể,dựadẫmcộngđồng b.Tínhtựtrị
-Donếpsốngkhépkín,tựcấp,tựtúccủamỗinhà,mỗilàngnênsinhraócđịa
phươngcụcbộvàócgiatrưởngtôn ti
NgườiViệtđồngthờivừacótinhthầnđoànkếttươngtrợlạivừacóóctưhữu,
íchkỷvàthóicàobằng;vừacótínhtậpthểhòađồnglạivừacóócbèpháiđịa
phương;vừacónếpsốngdânchủbìnhđẳnglạivừacóóc giatrưởngtônti;vừa
cótinhthầntựlậplạivừaxemnhẹvaitròcánhân;vừacótính cầncùvànếp
sốngtựcấptựtúclạivừacóthóidựadẫm,ỷlại(TrầnNgọcThêm,Sđd,tr.99-100) B.Tổchứcđôthị 1.Quanhệvớiquốcgia a.DoNhànước sảnsinh
-Đô:địa bàntổchứcbộmáycaitrị củaNhànước;Thị:chợ,nơidâncưvàquần
chúngtụhọpđôngđúcđểmua bán,traođổihànghóa
-Đôthịhình thành theo 2conđường:
+TừThịđếnĐô:mộtđịađiểm dân cư tụtậpđông đúc, mua bán,giaodịch
vớinhiềuđịaphươngkhácđượcNhà nướcthiếtlậpbộmáycai trịhànhchánh
(HộiAn-QuảngNam,VĩnhBình-Lạng Sơn,Vân Đồn-QuảngNinh, PhốHiến-
HưngYên,SàiGòn- BếnNghé) 35
+TừĐôđếnThị:Nhànướclậpratrungtâmhànhchánh,mộtđịađiểmquân
sựdocóthuậnlợivềgiaothôngkinhtếnênthuhútdâncưđếnlàmănsinhsống
(VănLang,CổLoa,ThăngLong,PhúXuân,NamĐịnh,ĐàNẵng,QuyNhơn,Sài Gòn-GiaĐịnh)
b. Cóchứcnăng hànhchánhlàchủ yếu
-Đôthịhìnhthànhchủyếulàdochứcnănghànhchánhnênđôthị kinhtếítphát triển
-Môhìnhđô thịcũnggồm3thànhtốcơbản:địahình, thịdânvàđiềnthổ
+Địahình:đôthịphầnlớnchiếmvịtríquantrọngvềgiaothông(đôthị
VănLang-NgãbaViệtTrì,ThăngLong-NgãbasôngHồngvàsông Đuống,Hải
Phòng,ĐàNẵng, SàiGònđềulàđôthịcảng)
+Thịdân:viênchứcNhà nước,thương nhân,thợthủcông,ngườisảnxuất côngnghiệp
+Điềnthổ:thổcưgắnliềnvớiphốphường(thỉnh thoảnggắnliềnvớiruộng vườn:ThăngLong, Huế) 36 c. DoNhànướcquảnlý
-Đơnvịnhỏnhấtcủađô thịlàphố,khuphố(xóm,ấp)lànhữngcộngđồngdâncư
cómốiquanhệnghềnghiệpnhư thươngmại,côngchức, thủcông,mỹnghệ(phố
HàngĐào,phốHàngTranh,phốHàngChiếu… )
-Nhiềuphốhọplạithànhphườnglàđơn vịhànhchánh cơsở doNhànướcthiết lập
-Nhiềuphườnghọplạithànhquận,thịtrấn, thịxãdoquanlạiquảntrịvềmọimặt 2.
-Tổchứcđôthịđượcmôphỏngtheotổchứcnôngthôn(phường)
-Thịdânphần lớncónguồngốctừ nôngthôn
-Tronglòngđôthịtồntại hầuhếtvănhóalàng(tdđình)
ĐôthịVNmang nặngdấuấnnôngthôn
-Vềkinh tế,mangtính tựcấp,tự túc
-Thươngnhânliênkếtnhauchènépkhách hàng
-Đôthị,cáckhu phốcũngcócổng c.Bịnôngthônhóa 37
-Nhiềuđôthịtrởvềvớisốphậnnôngthôn(VănLang,CổLoa,HoaLư,…)do
khôngthựchiện đượcchứcnăng hànhchánh
-Ngườidânđôthịvẫnmangbảnchấtvàtínhcáchcủangườinôngthôn
-Tâmlýtrọng nôngứcthương mộtthờikìmchếsự pháttriểncủa đôthị C.Tổchứcquốcgia
1.Chứcnăngquảnlýxã hội
a.Ứngphóvớimôitrườngtựnhiên:chếngự thiêntai
Nướclàsựmởrộngcủalàng.Ứng phóvớimôitrường
tựnhiêntrongphạm vilànglàliênkếtlạiđểsản xuấtchokịpthờivụ,còntrong
phạmviquốc gialàchốngthiên tai.
b.Ứngphó vớimôi trườngxãhội:chốngngoạixâm
-Ứngphóvớimôitrườngxãhộiởcấpđộlànglàchốngtrộmcướp,ởphạmvi nướclàchốngngoạixâm
-Tínhcộngđồngtrongphạmvilàngxãlàcơsở tạonêntinhthầnđoànkếttoàn dântrongmột nước
-Tínhtựtrịlàngxãpháttriểnthành ýthứcđộclậpdântộcvàlòngyêu nước
2.Đặcđiểm:Gắnliềnvớitruyềnthống dânchủcủavănhóa nôngnghiệppháttriển
a.Trongquan hệ giữalãnh đạovànhândân
-Đứngđầunướclàvua,làchamẹdân,cóbổn phậnchămlochodân
-Truyềnthống dânchủgiữangườilãnh đạovớinhândân duytrìsuốtchiềudài lịchsử
b.Trongquanhệgiữatậpthểvàcánhân
-VNcổcótruyềnthốnglãnh đạotậpthểởcấpquốcgia
-VuaVNlàcha truyềnconnốinhưngcũngcótrườnghợpđượcđề cử
c.Trongquan hệgiữaluậtpháp vàluậtlệ
-Phépvua(luậtpháp)thualệlàng(luậtlệ)
-Conngườisống thiênvềtìnhcảmdẫnđếnýthứcphápluậtkém
-Haibộluậtthờiphongkiến làHồngĐứcvàGiaLongcó nhiềutiếnbộ 38
d. Trongquan hệgiữahọchành,thicử,tuyểnchọnnhân
tàivàphân chiatầnglớpxãhội
-Họcchế(chếđộgiáodụccủaquốcgia):lấychữHánlàmquốcgiavăntự,sauđó
đếnchữNômrồichữquốc ngữ
-Haichếđộdạy–học:chínhquy (Quốctửgiám)và tựtúc(thầyđồ)
-Thicử:Tamtrường/Tamkhoa (Hương,Hội,Đình Tútài,Cử nhân,Tiếnsĩ)
-Tuyểnchọnnhântàiquathicử
quan niệmtrọngvăn,trọngkẻsĩ
-Tứdân:Sĩ,Nông, Công,Thương
-Thươngnhânbịđá hgiálàhạti n,thươngnghiệpkhôngđượcchútrọng.Vào
thờikỳgiaolưuvớivănhóaphươngTây,đườngxápháttriển,thươngtrường mở
rộng,phầnlớndoHoakiềunắmgiữ.Vềsaunộithươngphát triểnvàchuyểndần
vềtayngườiViệt.Các thành phố cảng phát triển ,ngoạithươngpháttriển,xuất
khẩuđượcgạo,than đá,đồthủcông,caosu 39
CHƯƠNGIV. VĂNHÓATỔCHỨCĐỜISỐNGTINHTHẦN A. Tínngưỡng 1. Tínngưỡngphồnthực
-Nhucầuthiếtyếunhấtcủaconngườilàduytrìvàpháttriểnsự sống.Điềukiện
đểduytrìsựsốnglàlươngthựcđầyđủ,mùamàngtươitốt. Điềukiệnđểpháttriển
sựsống làconngườisinhsôiđông đúc
-Sảnxuất lúa gạo đểduy trì cuộc sống vàsảnxuấtcon ngườiđể duytrìnòigiống
cócùng một bảnchất.Chúngđều làsựkếthợpcủa2yếutốÂmDương (Đất-
Trời,Mẹ-Cha),2yếutốnàyđượcsùngbáinhưthầnthánh,kếtquảlàtínngưỡng phồnthựcrađời
-Phồn:nhiều,Thực:sinhsôi,nảynở Tínngưỡngphồnthực:sựtônsùngvàtin
tưởngvềsựsinhsôi nảynởnhiều củaconngườivàtạovật
-Tínngưỡngphồnthựclàmộtbiểuhiệncủatriếtlý truyềnsinhkháphổbiếnở
nhữngnềnvănhóa nôngnghiệptrồnglúanướcĐôngNam Á 40
-Tínngưỡngphồnthựcthểhiệnbằng2hìnhthức:sùngbáicơquansinhdụcvà sùngbáihành vi giao phối
+Sùngbáicơquansinhdụcnamvànữlàthờsinhthựckhíhoặclinh phù
tứclàthờcôngcụsinhđẻ.Dấu vếtcủahìnhthứcsùngbáicơquansinhdụcngày naycònởnhiềunơi:
*Tượngđáhìnhnamnữ vớibộphậnsinhdụcphóngtorađời
khoảnghàngnghìnnămtrướccôngnguyên(VănĐiển-HàNội,Sapa-Lào Cai)
*TượngnhàmồTâyNguyênvới bộphậnsinhdụcphóngto
*Cácđềntháp Chămthờlinga- yoni
*Cộtđáhìnhsinh thực khínam chạmkhắchìnhconrồng thờiLý (chùaGiạm-BắcNinh)
*NgưphủHònĐỏ(Khánh Hòa)thờBà Lường
*VùngPhúThọ(HàTĩnh)cótụcthờcúngcáinõnường
*LàngĐôngKỵ (BắcNinh)cótụcrướcsinhthựckhíbằnggỗtrongngày
hộilàng,sauđóđem đốtvàchiatrocho mọingườiđemrắc raruộngnhưmột
hànhđộngmang tínhmathuậttruyềnsinhcho mùamàng
*PhúThọ,BắcNinh, HàTâyvàodịphộilàng,rước18bộsinh thực
khí,khiđám rướckếtthúcthìtranh nhau cướpvìtinrằngchúng sẽđemlạimay mắnchocảnăm
+Sùngbáihànhvigiaophốilàthớcúnghànhđộngduytrìnòigiống,làm
*Trênnắpthạpđồng ĐàoThịnh(YênBái, khoảng500nămtrước
côngnguyên), cóhình4đôinam nữ giao hoan *TượngnhàmồTâyNguyên
*Hìnhthú(rồng,cóc…)giaophốicũngđượctìmthấyrấtnhiều
*TrongngàyhộiđềnHùng, từngcặpnamnữ múatùngdí,cầmtrong
taycácvậttượng trưngchosinhthựckhí
*Tụcmúamo(SơnĐông-HàTây)
*VũđiệuÂmDương tronglễrướcsinhthựckhí(ĐôngKỵ-Bắc Ninh)
*Tụctắtđèn (làngVănTrưng-VĩnhYên) *RãLa(LaSơn, LaCả-HàTây)
*Tụcgiãcốiđóndâu,trảichiếu chocôdâu,cướpcầu,bắtchạch
*TranhĐôngHồ,câuđối,thơdângian,thơHồXuânHương,
TruyệnKiều…phảngphấtbóng dángcủatínngưỡngphồnthực
2.Tínngưỡng sùngbáitựnhiên
-Sùngbái tựnhiênlàmộtgiaiđoạn tấtyếutrong quátrình pháttriểncủaloài
người.Conngườikhônghiểubiếtvềhiệntượngtự nhiênnênsợhãivàsùngbái
nó,mỗihiệntượng tựnhiêntrởthànhmộtvịthần,đặcbiệtlànữthầnvàtụcthờ
mẫu đãtrởthànhmộttínngưỡng dângian
+Mẫucửutrùng,CửuThiên HuyềnNữ,ThiênMụ,ThiênYana +BàChúaXứ,Tam phủ +Tứpháp +12BàMụ +Ngũhànhnương nương
-NgườiViệtcổ cònthờđộngvậtvàthựcvật: +Chim,rắn,cá sấu,rồng 42
+Câylúa,cau,đa, dâu,quảbầu TamPhủ
3.Tínngưỡng sùngbáicon người(nhânthần)
a.Tínngưỡngthờcúngtổ tiên
-NgườiViệttinrằngngườichếtvẫncòntồntạiởmộthìnhthứctrừutượnggọilà
linhhồn.Linhhồnthườngđilạithăm viếng,phòtrợconcháu.Do đóngườitalập
bànthờlàmnơicưngụcholinh hồnvàhàngnămcúngbáiđểtưởngnhớ,bàytỏ
lòngbiếtơn,tônkínhđốivớingườimất; trongnhữngdịptrọngđạicủagia đình,
giatộc,concháucũnglàmlễtrìnhchotổtiênbiết
-Tínngưỡngthờ cúngtổtiênđượcxem nhưmộtthứtôngiáocổtruyền(đạothờ
cúngôngbà). Đâycũnglàđiềukiệnđểduy trìvàpháttriểnmốiquan hệ huyết
thốnggiađình,giatộcvà cộngđồnglàngxóm b.Tínngưỡng thờthần
-Thổcông(ôngTáo):vịthầncanhgiữ giacư,chốngmaquỷquấynhiễu,manglại
điềumaymắncho giachủ.Có lúcThổcôngđượcđồngnhấtvớiôngĐịavàông Thầntài 43
-ThầnThànhhoàng:đượcthờởđìnhlàng, làvịthần chechở,phòtrợchodân
làng.Thànhhoàngthườnglàngườicócônglập làng,giữnước,làcácvịanhhùng
dântộchoặc ngườicócôngđức
-Cácđền,chùa, miếucũngthờcácvịanhhùng, cácthầnnúi,sông,nhữngngười
cócôngdạycho nhândâncáchlàmănsinhsống…(VdTứBấtTử) B.Phongtục 1.Hônnhân a.Ýnghĩa
,hônnhânlàcôngcụduynhấtvà thiêngliêngđểduy
trìdòngdõivàphát triểnnguồnnhânlực
-Đốivớiđôitraigái,hônnhânphảibảođảmtruyềnthốngvănhóacộngđồng,phải
hìnhthànhtrênsựphùhợpcủatriếtlýngũhành
-Phongtục hônlễcònliênquan đếnđờisốngtinh thần/tâmlinh thểhiệnquacá nghilễvàvậtlễ b.Nghithức
:Nhàtraiđếnlàmquenvớinhàgái(thườnglàcóbà mối)
đểhỏitên,tuổicôdâu(tránhtươngkhắc,bảođảmhạnhphúcdàilâu).Nếuthấy
thíchhợpthì2 giađình pháttriểnmốiquanhệthông gia
):Nhàtrainộpsínhlễcho nhàgáiđểkhẳngđịnhviệcgả
congiữahainhà.Từlễhỏiđếncưới,conrểcó nhiệmvụ thămhỏi,giúpđỡ,biếu
quàchogiađình vợ trongnhữngdịpđặcbiệt
: làlễquantrọngvàphứctạpnhất,coi ngàygiờcho
phùhợpvớiđôitânhôn,lễvậtkhôngthểthiếulàmâmtrầucau,cặprượu;lễ cơ
bảnlàbáigiatiênvàtừđường, lễtơ hồng,lễhợpcẩngiaobôi,lễnhị hỉ 2.Tanglễ a.Ýnghĩa
-Biểuhiệnquan niệmtônquýsinh mệnhconngười 44
-Làhànhvi thểhiệntìnhcảm thươngxótcủa giađình, gia tộc đối vớingườiđã mất
-Thểhiệntìnhcảmcủacộngđồngđốivớingườimấtvà ngườicònsống
-Phảnánh đờisống tâmlinhcủacon người.Người Việttin rằngconngườikhi
chếtđichỉmất cáihữuthể(thânxác), còncáivôthể(linhhồn) vẫntồntạivàvẫn
quanhệvớingườisống.Do đótangmalà lễđưatiễnngườichếtvềthếgiớibên kia b.Nghithức
-Doxem việctang ma làđưa tiễnnênngườiViệtNam rấtbìnhtĩnh, yêntâmđón
chờcáichết,chuẩnbịchuđáocho việchậusự
-Từlúchấphốiđến lúctắtthở:
+Đặttênhèm/tênthụy/têncúng cơm +Lễmộcdục +Lễphạnhàm
-Từlúctắtthởđến lúcantáng:
+Lễtẩmliệm(tiểuliệmvàđạiliệm)
+Lễnhậpquan Lễtriêuđiện,Lễ tịchđiện
+Lễthànhphục(Lễpháttang)
+Lễkhiễnđiện (Lễchuyểncửu) +Lễhạhuyệt
-Chôncấtxong, rướcthầnchủ(bàivị)vềđặtlênbànthờ -Saukhiantáng: +Lễmởcửa mả +Lễthấttuần +Lễtốtkhốc +Lễtiểutường +Lễđạitường 3. LễTết,LễHội a. 45
+Nguyên:bắtđầu,Đán:buổisáng
+Cóthểđượcxem làbắtđầutừ
+GiờTíngày MộtthángGiêng(đêmgiaothừa):cúngtốngcựunghinhtân +
,MùngChín:víatrời,MùngMười:vía đất
TếtNguyên Đáncóýnghĩaliênquan đếnđờisốngnông nghiệptrồnglúanước.
Nódiễn ravàothờiđiểmthiênnhiênkết thúc chukỳcũ đểbướcvào chu kỳ mới.
Đâylàthờiđiểmthuậnlợichocây lúavàvạnvậtđâm chồinảylộc,cũnglà lúc
nhànôngđượcrãnh rỗi(lúcnôngnhàn)đểăn,chơi,phụchồivàpháttriểnsứclực
chomộtchukỳlàmviệcmới.
+TếtNguyênĐánbiểuhiệntínhcộngđồnggiatộc,xómlàng(đichợTết,
chungnhaugiếtlợn, nấubánhchưng,thămviếng, chúctụng,mừngtuổi,sumhọp giađình)
+TếtNguyênĐánchothấymứcsốngcộng đồng
+TếtNguyên Đán làcáimùa để thểhiệnđờisốngtâmlinhtrong quan niệm
tínngưỡngđathầncủangườiViệtcổ(ôngTáo,giatiên,gia thần)
+Ngàytrăngtròn đầutiêntrongnăm +Hướngthiêncầu phúc +NgàyvíaĐứcPhậtADiĐà
+LễcảnămkhôngbằngRằmthángGiêng
-TếtHànThực (mùngBathángBaâmlịch):ảnhhưởngcủavănhóaTrungHoa
theotíchGiớiTửThôichịuchếtcháykhôngralàmquan khôngđốtlửa,ăn thứcănlạnh 46
-TếtThanhMinh (RằmthángBa âmlịch):
+Tiếttrờiônhòa,câycỏxanhtươi,trờiquang
+Đithămmồmả,lăngtẩm,quétdọn,sửasang,tubổ củngcố,bảotồn mồmả(chạpmả)
+Giữgìntruyền thốnggiatộcvàmốiquanhệcộng đồng
+Phảnánhđạo lýlàmngười
+Conngườicó dịphòađồngvớithiênnhiên(HộiĐạpthanh)
+Đoan:mởđầu,Ngọ:giờNgọ,lúcgiữatrưa,Dương:mặttrời,khínóng
Tiếttrờinóng nực,dễsinhbệnhtật
+Ăncơm rượu,tráisống chát,hái láthuốc,nhuộmlámóng trừtàma,
bệnhtật;bắtsâubọ bảovệmùamàng; gửitrẻchođềnchùa,chotrẻđeo bùa bảovệconngười
+Ảnhhưởngvăn hóaTrungHoa: KỷniệmKhuấtNguyên
-TếtNgâu(Mùng BảythángBảyâmlịch)
-TếtTrungNguyên(Rằmtháng Bảyâmlịch) +LễVulancủa Phậtgiáo +Ngàyxátộivong nhân
+Cúngcôhồn (gạomuối,cháo láđa)
-TếtTrungthu(RằmthángTámâmlịch): u
nhi,rướcđèn,chơitiếnsĩgiấy -
n(RằmthángMườiâm lịch): i,ngàythủyquan giảiách
-TếtôngTáo(23 thángChạp) b.LễHội -Địnhnghĩa:
+Lễ:nhữnghànhvi,nghithứctrong cácsinhhoạtđặcbiệtcủacộngđồng
màcóýnghĩakhácvớiđờithường 47
+Hội:sự tụtậpnhiềungườitrong cộngđồngđể thựchiệnnhữngsinhhoạt tậpthể
+Lễ:thiênvềđờisốngtâmlinh, tinhthần,về cáilinhthiêng
+Hội:thiênvề đờithường,trầnthế,giảitrí,vuichơivàrènluyện
LễHội làmộtsinhhoạttậphợpnhiều ngườitrongcộng đồngnhằmtiếnhành
nhữngnghi thứcvànhữngtrò giảitríđặcbiệtđể thỏamãnnhucầu củađờisống vậtchấtvàtinh thần -Nghithức: +LễHộicó3loại:
*LễHộicóquanhệ vớimôitrườngtựnhiên( a, Xuốngđồng, Đâmtrâu….) *LễHội g
dântộc,nhữngngườicócôngdựngnước,giữnước:HộiĐềnHùng,HộiGióng, HộiĐốngĐa…)
*LễHội liênquan đếnđời sốngcộng đồng(Lễ Hộitôngiáo,văn hóa,
Hộichùa Hương,HộinúiBàĐen…)
+Thờigian:LễHộithường diễnravàomùaXuân vàmùaThu (XuânThu nhịkỳ) +LễHộicó2phần:
*PhầnLễmang ýnghĩatạơnvàcầuxin thầnlinhbảo trợ
*PhầnHộigồmcáctròvuichơigiảitrínhằmmụcđích táihiệnlại l
+Trìnhtựthôngthườngcủa mộtLễHội:
*Lễrướcnước:lấynướctinhkhiếtđemvề
*Lễmộcdục:tắmrửatượngthần
*Lễtếgiaquan: mặctrangphụcvàrướcthầnlênbànthờ * * * i 48
*Hội:nhằmgiảitrí,rènluyệnsứcmạnh,tàinăng(thiđốncủi,bắt
chạchtrongchum, đuathuyền,kéoco…)
*Thừahưởng phẩm vậtđãcúng
LễTếtvàLễHộiđềulàsựtổnghợpuyểnchuyểncủacáilinhthiêng(lễ)và
tinhthần(chơi):“ănTết”nhưng“chơihội”.LễTếtđóng(giớihạntrongmỗi
giađình),cònlễhộimở(lôicuốnmọingườitìm đến).Lễ Tếtduytrìquanhệ
tônti(trêndưới)giữacácthành viêntrong giađình, lễhộiduy trìquan hệdân g
gian.Haitrụcnày-mộtdọcmộtngang- kết hợpvớinhaulàmnênnhịpsốngâm
dươnghàihòasuốtbaođờicủangườidânđấtViệt.(TrầnNgọcThêm,Sđd, tr.152) C.Giaotiếp 1.
-Conngườicókhuynhhướngsốnggầngũi,chan hòa, nươngtựavàđùmbọcnhau.
Dođóhọcoitrọngcácmốiquan hệ giữacácthànhviêntrongcộngđồng. Họthể
hiệnsựquan tâm lẫn nhauqua việcquaviệcđilạithămviếng nhau vàtiếpđón
nhau.Tínhthíchthămviếngvàtínhhiếukháchlàbiểuhiệncủaviệccoitrọngsự giaotiếpcủangườiVN
-Conngườingạiđixa,ngạitáchrakhỏicộngđồngdođó trởnênrụtrèkhigiao tiếpvớingười lạ 2.Quanhệgiaotiếp
-NgườiViệtlấy tình cảmlàmnguyêntắcứng xử,coi trọngtìnhcảmtrong quanhệ giaotiếp
-NgườiViệtlấy sựbaodung, hòanhãđểđốixử vớinhau
-NgườiViệtcó thóiquentìmhiểu,quansát,nhận xétkhigiaotiếp
-NgườiViệtcoi trọngdanhdự trong giao tiếp
-NgườiViệthaymắcbệnhsĩdiệntrong giaotiếp 49 3.Nguyêntắc giaotiếp
-Cáchxưnghô:có tínhtônti,lễ độ,thânmật
-Luônthểhiệntínhlịchsựtronggiaotiếp,đặcbiệtkhinhậnxét,đánhgiá, tỏlòng biếtơnhoặctừchối 4.Cáchthứcgiao tiếp
-NgườiViệtưasựtếnhị,ýtứ,tôn trọngsựhòathuận
-NgườiViệtthườngđưađẩy,tạokhôngkhítrướckhivào nộidungchính
-NgườiViệtđắn đo,cânnhắckỹcàngkhigiao tiếp 5.Lờinóitrong giaotiếp
-Vậndụngthơ cadângian,hò vè,câuđối,biệnphápnghệthuật ẩndụ,hóadụ,ước lệtronglờinói - m
-Linhhoạttrongsửdụngtừngữ,cấutrúccâu
-Thườngkếthợp ngôntừvớicửchỉ,hànhvimộtcáchlinhhoạt
D.Nghệthuậtthanhsắc- hìnhkhối -Nghệthuậtthanh
c gồmcácloạihình a, múa, c, h (còngọilànghệthuật trìnhdiễn)
-Nghệthuậthìnhkhốibaogồmhộihọavàđiêukhắc(còngọilànghệthuậttạo hình) a.Tínhbiểutrưng
-Thôngquanhữngbiểutượngướclệđể diễnđạtnộidung,thểhiệnởnguyênlý
đốixứnghàihòa, thủphápướclệvàthủphápmôhình hóa
+Âmnhạccổtruyềntheonhịpchẵn(2,4phách) +
+Bằngnhữngđộng tácướclệ,diễnviênthểhiệnmộtnộidungcủavở
+Cácnhânvậttrongtuồng,chèo,hátbộđượcphânbiệtvớinhaubằngcách
vẽmặt,đặcđiểm củarâu,lôngmày 50
+Sửdụngphông cảnhđểdiễntả sựthay đổithờigian,khônggian
-Trongnghệthuậttạohình,tínhbiểutrưngthểhiệnởbiệnphápnhấnmạnhlàm
nổibậttrọngtâmcủađềtài,nổi bậtnhânvậttrung tâmhoặcphânbiệtvịtríxã hội
-Nghệthuậttạohìnhcũngsửdụngthủpháp môhìnhhóavớinhữngmô hìnhmang tínhtriếtlýsâu sắc b.Tínhbiểu cảm
-Âmnhạc dântộcthiênvề chấttrữtìnhtrìnhdiễnvớitốcđộ chậm,âmsắctrầm, nhiềuluyếnláy
-Nghệthuậttạohìnhthểhiệnrấtsinhđộngtình cảmconngười c.Tínhtổng hợp
Sânkhấutruyềnthốngkhôngphânbiệtcácthểloại.Cácloạihìnhca,múa,nhạc,
bivàhàiđanxen vàonhautrongcácmàntrìnhdiễn e. Tính linhhoạt
-Sânkhấutruyềnthốngkhôngđòihỏidiễnviêntuânthủchặtchẽbàibảncủatích
diễn,diễnviêncóthểthêmbớt,ứngxửlinhhoạt
-Diễnviêngiao lưumậtthiếtvới ngườixem
2.Cácloạihìnhnghệthuậttrìnhdiễn a.Chèo
-Làmột loạihìnhvănhóa làngrađờikhá sớmvàpháttriểnởBắc Bộ(chèosân đình)
-Kịchbảnlấy từthầnthoại,cổtích,truyệnnôm
-Diễnxuấtcó tínhlinhhoạt,khôngtuânthủkịchbảnnghiêm ngặt b.Tuồng
-Còngọilàhátbộ,hátbội,là loạihìnhnghệthuậtsânkhấutổng hợp
-PháttriểnnhiềuởNamBộ từXVII vớiôngtổĐàoDuyTừ
-KịchbảnhìnhthànhtừtruyệncổTrungQuốckếthợpvớihìnhthứcthơca,vũ điệudântộc 51 c.Múarối
-Làloạihìnhsânkhấugắnliền vớithiênnhiên
-Hìnhthànhtừthời TiềnLê(980-1009). Năm1802hìnhthành các phường,hội múarối
-Lốidiễnxuấtthiênvềkỹxảotạoranhữngcảnhngộnghĩnh
-Thểhiệnquátrìnhthíchứngvớithiênnhiêncủacon người
-ChúTễuđóngvaitròquan trọngtrongbuổibiểudiễn d.Cảilương
-HìnhthànhđầuXXởmiềnTâyNamBộ
-Từ1930,nhiềugánh,đoàncảilươngchuyên nghiệprađời
-Làloạihìnhsânkhấutổnghợpkimcổgiao duyên
-Kịchbảnđadạng(thầnthoại, cổtích,tiểuthuyếttrongvàngoài nước,tựsáng tác)
-Nhạccụtruyềnthống(đàncò,nhị,nguyệt,tranh,trốngcơm) -Làhìnhảnhxãhộithunhỏ
-ĐượcngườiNamBộyêu thích 52
-BắtnguồntừTâyÂu,hìnhthànhđồngthờivớicảilương
-Lấyđềtàitừnhiều nguồnkhácnhau
-Pháttriểntrong khángchiếnchốngPháp f.Cahát
-Catrù/hátảđào/hátcôđầu/hátnhàtrò:rađờitừthờinhàLý1025;làmónăn
tinhthầncủavuachúa;đivàosinh hoạt dângian;nhạccụgồmđànđáy,pháchtre,
trống; cakhúc:Tìbàhành,tácphẩmcủaChuMạnhTrinh, NguyễnCôngTrứ,
DươngKhuê;pháttriểnthànhloạihìnhnghệthuậtthínhphòngđượcUnesco công nhậnnăm1978
:giao lưugiữacanhạc truyền thống vớinhạcChampa vàTrung Hoa;
gồm2hệthống:điệuNamdịudàngbuồnbảthathiết(Namai, Nambình,Nam
thương,Vọngphu), điệuBắcvuitươikhỏekhoắn(Cổbản,Lưuthủy,Hànhvân,
Phúlục,Tứđạicảnh);diễnratrênthuyền;sử dụngnhạccụdântôc,nộidung:tình
yêuquêhương, đạolý,lứađôi
-Vọngcổ:rađờinăm1919vớiôngtổCaoVănLầu,thíchhợpvớinhạccụtruyền
thống,nộidung gắn vớiđờithường,thể hiệnnỗinhớquêhươngcủangườiđixa khaikhẩnđấthoang
3.Cácloạihìnhnghệthuậttạohình
a.Nghệthuậttạohìnhbảnđịa(thờiVănLang-Âu Lạc)
-Sảnphẩmnghệthuậtgắnliềnvớicôngcụnôngnghiệp,vũkhí,nghilễ,đồtrang sức
-SảnphẩmnghệthuậthàmchứatínngưỡngcủangườiViệtcổ
-Môtípđadạng,phổbiếnlàhìnhngườicõng nhau,ngườingồi,ngườiquỳ,voi,bò,
hươu,chim,hình trònđồngtâm, hìnhvuôngvàhìnhtrònlồngvàonhau
-Côngtrình kiếntrúcgắnliền vớigiao thông,quốcphòng(thànhCổLoa)
-Thànhtựuvănhóanổitiếng:t
b.Nghệthuậttạohìnhtruyềnthống(thờiĐạiViệttrởvềsau) 53
-ThờiNgô, Đinh,TiềnLê:kiếntrúckhápháttriển, cung điệnHoa Lưnguy nga
tránglệkhảmvàngbạc,chịuảnh hưởngvănhóaChăm;chùaNhấtTrụchịuảnh hưởngvănhóaPhậtgiáo
-ThờiLý,Trần,Hồ:thànhThăng Long36phốphường,nhiềungôichùanổitiếng:
MộtCột,PhậtTích,Quang Nghiêm;các thápBáoThiên, ChươngSơn,VạnPhúc
thểhiệntínhthẩmmỹdântộctrong giaolưuvới vănhóaTrungHoa vàChăm -ThờiHậuLê:pháttriểnk n,nhiềucột,máicong,khắc
chạmcầukỳ(thườnglàhìnhrồng), thểhiệnvẻoai phonglẫmliệt
-ThờiNguyễn:kinhđôHuếgồm3vòngthànhdạnghìnhtrònđồngtâmcóhồbao
bọcxungquanh,kiếntrúctrangtrílộnglẫy,đượcUnescocôngnhậnlàditíchlịch sửvănhóa
CHƯƠNGV:VĂNHÓAỨNGXỬVỚIMÔITRƯỜNGTỰNHIÊN
A.Tận dụngmôitrườngtựnhiên(Tậpquánứngxử vậtchất): Ăn uống
Ănuốngvừalànhucầubảnnăngđểsinh tồn, vừalàbiểuhiệnvăn hóa của
mỗidântộc.ĐặcđiểmvănhóaănuốngcủaViệtNamthểhiệnquaquanniệmvề
ănuống,món ăn,thứcuống,cấutrúcbữaăn vàcáchxửthếtrongănuống
1. Quanniệmvềăn uống,tậpquánănuống
-Xemănuống là việc quantrọng
-Mọihànhđộngcủaconngườiđềulấyănlàmđầu
-Tínhtoánthờigiancũnglấyănuốnglàmđơnvị
-Mọigiátrịvậtchất,traođổihànghóađềutính bằnglươngthực
-Mónăn,thứcuốngcủangườiVNlàsảnphẩmcủanềnvănhóanôngnghiệplúa
nước.Lươngthựcchính làlúagạo, sauđó làngũcốc, cácmónăn thiênvề thực vật:rau,củ,quả
-Cácloạiraudùnglàmgiavịrấtphongphú
-Thựcphẩmchủyếulàthủysản,đặcbiệtlàcá,rấtnhiềumónănchếbiếntừcá,kế
đếnlàcácloại giasúc,giacầm, hảisản 54
-NgườiVNnuôiđạigia súcđể lấysứckéochứkhôngđểlấy thịt, sữa(chănnuôi
gắnliềnvới trồngtrọt)
-Thứcuống:nướcchè(trà),nướcvối,nướclá(dâutằm,vông…).Chèthườngướp
cácloạihoa (sen,lài,cúc,ngâu);rượugạo,rượunếp,rượungâmthuốcbắc,ngâm
độngvật,thựcvậtdùnghàngngàyvànhấtlà nhữngdịplongtrọng
-Hútthuốclào,ăntrầucau,banđầulàđểđốiphóvớisơnlamchướngkhí,đểbảo
vệsứckhỏe;vềsau, trởthànhnghi thứcgiaotiếpxã hội
-Miếngtrầu,điếuthuốclàbiểuhiệncủatìnhcảm,niềmvui,lònghiếukhách.Trầu
caucònlàtínhiệucủatìnhyêu,làvậtlễcơbảntrongcướihỏi,cúnggiỗ,tiêubiểu
chosựbềnvững vàhạnhphúclứađôi
-Cáchchếbiếnmónăn: hầuhếtcácmónănVN đềulàsảnphẩm củasựphachế tổnghợp
-Cáchcấutrúcbữaăn:mangtínhtổnghợp(dọntấtcảcácmónănlêncùngmột lúc)
2.Tínhcộng đồng vàmựcthước
Thểhiệnởcáchứngxửtrongkhiănuống.Docấutrúcbữaănmangtínhtổnghợp
nêncácthànhviêntrongbữaăncóliênquanvàphụ thuộcvàonhau 3.Tínhlinhhoạt
-Thểhiệntrong cáchănuống,chếbiếnmónăn
-Thểhiệntrongcáchsử dụngdụngcụănuống.Đôiđũacóthểthaythếcảmộtbộ đồănphươngTây
-Đểtạorasự quânbình ÂmDươngtrongcơthể, ngườitasửdụngthứcăn như
nhữngvịthuốc,xem thứcăncũngmangtínhyhọc
-Ănuốngtheomùa,theovùng đểđượcănnhữngthứcănngon,bổ,rẻ
-Ănnhữngbộphậncógiátrịcủa động,thực vật
-Ănđúngthờiđiểmngonnhất,bổnhất
B.Ứngphóvớimôitrườngtự nhiên:Mặc,ở,đilại 1.Mặc a.Quanniệm 55
-Trangphục gồm nhữngvậtdụng mang vào cơthểconngườiđểthích ứngvới
điềukiệntựnhiên,tậpquánxãhội vàthịhiếuthẩm mỹ
-Trangphụcgiúpconngườiứngphóvớithờitiết,khíhậu mặctheovùng khí hậu,theomùa
-Đờisốngkinhtếhạnchế quan niệmănchắcmặc bền
-Trangphụccòn cóýnghĩaxã hội ănmặcphùhợpvớicôngviệc,nơichốn,địa vịxãhội
-Trangphụccònmang ýnghĩathẩmmỹ,làmđẹpchoconngười,khắcphụcnhược điểmvềcơthể,tuổitác
-Chấtliệumaymặcphùhợpvớithờitiết,khíhậu,côngviệcvàchủyếucónguồn
gốctừthựcvật.Nghềtằmtangcó rấtsớm.Ngoàiracònsử dụngtơchuối,tơ đay, gai,sợibông
b.Trangphụcqua cácthờiđại -ThờiHùngVương:
+Nam:đóngkhố,cởitrần,xămmình,đeovòng,nhuộmrăngđen
+Nữ:mặcváy,yếm,tayvàlưngđểtrầnhoặccởitrầnmặcváy,đeovòng,
nhuộmrăngđen,nhuộmlámóng -SauthờiHùngVương XIX:
+Nammặcáocánh,áobàba,quầnlátọaốngrộngthẳng,đũngsâu,lưng
quầntobảnphùhợpvớikhíhậunóngbức vàcôngviệctrồnglúanước;trong lễ
hội,mặcquầnốngsớtrắng,ốnghẹp,đũngcao gọngàng,áodài,khănđóng
+Nữmặcáo cánh,áobàba,yếm,váy;vàodịplễhội,mặcáodàitứthân,
nămthân,áo dài cặp,mớ ba, mớbảy;vấntóc,độikhănvuông,khănmỏquạ,nón
thúng,nónba tầm;từ năm1820,vuaMinhMạng bắtbuộcphụnữphảimặcquần -ĐầuXXđếnnay:
+Nammặcâuphụcnhưngcũngthườngmặcyphụctruyềnthống trong nhữngdịplongtrọng
+Nữ:mặcâuphục,áodàicổ truyềncáchtânthànháodàitân thời 2.Ở 56 a.Quanniệmvềnhàở
-ĐốivớingườiVN, nhàởcóýnghĩaansinh, vừalànơiởcủa ngườisống,vừalà
nơicưngụcủangườichết
-Nhàlàtổấmđểđối phóvớithờitiết,khíhậu,làmộttrongnhữngyếutốquan
trọngbảođảmcho conngườimộtcuộcsốngđịnh cư
-Nhàđượcđồngnhấtvớigiađình, vớivợhoặcchồng, thậmchídùng để chỉmột
cơquan,chính phủ,ngườicóchuyênmôncao
b.Đặcđiểmcủatậpquánnhà ở
-Gắnliềnvớimôitrườngsông nước:
+Nhàởthườngquầntụnơigầnnguồnnước,ao,hồ,kênh,rạch.Sôngngòi hoặcvenbiển
+Ngườisốngbằngnghềchàilưới,chởđòthườngởluôntrênbè,thuyền;
nhiềugiađìnhhọplại thành mộtlàngchài,xómchài,mọisinhhoạt đều diễn ra
trênthuyền,thậmchíngườitachănnuôi,trồngtrọttrênđó
+Nhàsàn phổ biếntừthờiĐông Sơncótác dụngứngphóvớimôitrường
sôngnước thường xảy rangập lụt quanh nămvà ứngphóvớithờitiết mưanhiều
gâylũởmiềncao,ngậplụtđịnhkỳởvùngthấp,ứngphóvớiđộẩmcaocủakhí
hậunhiệtđới giómùa,ứngphóvớicôntrùngthú dữ
+Nhàthườngcómáicongmôphỏnghìnhthuyền;nhàrông,nhà mồTây
Nguyên,thápChăm cũngcómáicong;gócđình,chùa,cungđiệncũngcongvút nhưmũithuyền -Cấutrúcnhà
+Vậtliệuxâydựngphụthuộcvàođiềukiệntựnhiên,phổbiếnlàtre,gỗ, rơm,tranh,gạch, đấtsét
+Nhàcao cửarộng tạokhônggianthoángmát,giaohòavớitựnhiên;sàn,
nềncaosovớimặtđất ứngphólụtlội,ẩmướt,côntrùng;máicaosovớisân,
nền tạokhônggian rộng,thoángmátđểứngphóvớinắngnóng,đểthoát nước
mưanhanh,tránhdột,hưmái;cửakhôngcao
tránhnắngchiếu,mưahắt; cửa
rộng đóngiómát,thoángkhí 57
+Đểtránhgióđộc,giómạnhvàtạosựkínđáo,ngườitathườngche cửa
bằngnhữngtấm giạilớn,cổngvàcửa làmlệchnhau,làmbứcbìnhphông bằng
câyxanh,hoặc bứctườnggạch, hònnon bộđểchechắn
+Nhàthườnglàmtheo kiểu3gian(2chái),không chiathànhcácphòng
nhỏbiệtlậpnhưphươngTây.Giữa2nhàthườngkhôngxâytường kiêncốmàchỉ
ngăncáchbằnghàngràodâmbụt,giậumồngtơi(đâylàbiểuhiệncủatínhcộng
đồngtrong giađình,làngxã).Giangiữa dùngđểthờphụngvàtiếpkhách, giantrái
lànơisinhhoạtcủapháinam,bênphảicủapháinữ.Bếpđặtở vịtríbiệtlậpvà
vuônggócvớinhàchính,nhìnvềhướngTây.Haicháinhàdùngđểnôngcụ,làm
khochứa,nuôigiasúc.Quanhnhàcóhànghiênrộng tránhmưatạt,nắnghắt,có
chỗsinhhoạt, chơiđùachotrẻcon
+Cốtlõicủangôinhàlàmộtbộkhungchịulựcvớisựliênkếtchặtchẽ
giữacácbộphậntrong mộtkhông gianbachiều,cáccột,xàbằngtre hoặcgỗ
*Theochiềuđứng:Trọnglượngcủangôinhàphânbốđềuvàocác
cộtvàdồnxuốngcácviênđátảng kêchâncột
*Theochiềungang: Cáccộtđượcliênkếtbằngcácvìkèo(xàngang)
*Theochiềudọc:Cácxàngangliênkếtvớinhau bằngcácxàdọc
-Hướngnhà:TốtnhấtlàNam,saulàĐôngNam,kiêngkỵBắcvàTây đóngió
Nồm(giónam thổivàomùa hè),tránhnắng chiều(hướngTây), tránhgiórét(gió
bấcthổivàomùađôngởhướng Bắc),tránh bão(hướngĐông)
-Theoquanniệmcủatriếtlý ÂmDươngvàNgũhành
+Xemphongvàthủylà2yếutốquantrọngnhấttạothànhvùngkhíhậu
chongôinhà.Phonglà gió,tạosựthôngthoángnhưnggiómạnhsẽgâybệnhtật,
dođóphảinắmđượchướnggió,dùngcácbìnhphong thiênnhiênhoặcnhântạo
đểláihướnggió.Thủylànước,nếutrướcnhàcódòng nướcngoằnngoèo,dàithì
tốt,tốtnhấtlà phìnhto thànhaohồ(tạo cânbằngsinh tháichongôinhà)
+Đấtcócảsơnthủyđượcxemlà tốt
+Cấtnhàdựatheo kíchthướccủachủnhà.Câythướctầmlấy đơnvịlàđốt
gốcngóntay útvàgang taycủangườichủnhà 58
-Theotruyềnthốngcộngđồng,hiếukháchvàthờcúngtổtiên,tuânthủnguyêntắc
coitrọngsốlẻ (cổngtamquan, bậctam cấp). 3.Đilại a.Đặcđiểm
-Bảnchấtcủađờisốngnôngnghiệplàđịnhcư nênngườiViệtxưaítcó nhucầudi
chuyển,cóđithìcũngquanhquẩntronglàng, từ nhàrađồng,ítkhi rakhỏilàngdo
đógiaothôngkhôngpháttriển.
-VNcóhệthống sôngngòichằngchịtvàbờbiểnrấtdàilàđiềukiệnđểgiaothông
đườngthủytrởnênphổbiến.Phươngtiệngiaothôngbằngđườngthủyrấtphong
phú(thuyền,ghe, xuồng, đò,tắcrán,bè,mảng, phà,tàu,…).VN làmộttrong
nhữngnướcbiếtlàmcầuphao vàcầuthuyềnsớmnhất.
-Giaothông đường bộkém pháttriển,phương tiệnđilạichủyếulà đôichân, sức
người,bằngcáng,võng,kiệu,trâu, voi,ngựa;ởđô thịcóxetay dongườikéo,xe đạp,vềsaucóxíchlô.
-Phươngtiệnvậnchuyểnchủyếucũngbằngsứcngười(xách,bưng,bê,ôm,cõng,
địu,vác,gánh, gồng,khiêng…).
-TừnhữngnămcuốiXIX,hệthốngđườngnhựa,đườngsắt,đườngthủyxuyên
Việtvàliêntỉnh phát triển.Cácphương tiệnđilạiđượccơgiớihóadầndần.
-Từnăm1950,ngànhgiaothôngVNcònpháttriểnđườnghànghải,hàngkhông
nốiliềncácnước ĐôngNamÁvàcáclụcđịakháctrênthếgiới.
b.Ảnhhưởng củaviệcđilại đốivớiđờisốngconngười
-Dùngsứcngườiđểvậnchuyểnlàchủyếunênsốlượngtừchỉhoạtđộngvận
chuyểnrấtđadạng,phongphú
-Têngọinhữngphươngtiện giaothôngđường thủyrấtphongphú
-Mọisinhhoạtđềulấyconthuyềnvàsôngnướclàmchuẩnmực 59
CHƯƠNGVI. VĂNHÓAỨNGXỬVỚI MÔITRƯỜNG XÃ HỘI
A. Giao lưuvớiẤnĐộ- VănhóaChăm 1. Tôngiáo
-KhinhữngngườiẤnĐộđầutiêntheođườngbiểnđếnVNtừđầucôngnguyên,
họđãđểlạiảnh hưởng trongvănhóaChămmàyếutố quantrọng nhất làBa-la- môngiáo.
-ĐạoBa-la-mônthờBrahma- chúatểcácvịthần,nguồngốccủavũtrụ,gồmbộ
baBrahma(ThầnSángtạo), Visnu(ThầnBảovệ),Siva(ThầnHủydiệt). Vềsau
đạoBa-la-mônchuyểnhóathànhẤnĐộgiáo (Hindu). Brahma Visnu Siva
-NgườiChămcònthờcácnữthần,xemlàcácbàmẹ,làquốcmẫuPoNagar, ThiênYana. 60 2.Kiếntrúc- điêukhắc
-ThápChămrảiráctừ venbiểnđếnTâyNguyên,suốtdọcmiềnTrungtừBắcđến
Nam.Hiệnnaychỉcòn19khuthápvới40kiếntrúc.NgườiChămđượcsửsách
TrungHoađánh giálàbậcthầytrong nghệthuậtkiếntrúcvàđiêukhắcgạch. -ThápChămcó2loại:
+Kiếntrúcbộbagồm 3thápthờBrahma,VisnuvàSiva
+Kiếntrúcgồm1tháptrung tâmthờSivavàcácthápphụvâyquanh
Vềsau1sốthápbộba chuyểnthành tháptrung tâmthờSiva.Nhưvậy,người
Chămđãbiến Ba- la-môngiáothành đạothờthầnSiva.
-ThápChămcóhìnhngọnnúi, trêncáctầngthápcóhìnhcácthápconởcácgóc
tượngtrưngchocácngọnnúinhỏvàcáckiến trúcphụ cómáiconghình thuyền
-ThápChămthựcchấtlàcáclăngmộthờcácvịvua,thờvịthầnbảotrợchonhà
vua;tronglòng thápcóchỗcho phápsưhànhlễ.
-VịthầnđượcthờtrongtháplàSiva,vậtthờlàlinga-biểuhiệncủatínngưỡng
phồnthựccủangườiViệtcổ;Sivavàlingađượcđồngnhấtvớinhau;thậmchí,có
nhữngbộlinga- yonicũngđượcgọichunglàlinga;cólúclingađượcđồngnhất
vớicácvịvua, hìnhcácvịvuađượctạcởmặttrướccủalinga.
-KiếntrúcChăm còn nổitiếngvớitượngvũ nữTràKiệu(QuảngNam)vớivẻđẹp
vừauyểnchuyển,mềmmạivừamạnhmẽ. 61
B. NhogiáovớivănhóaViệtNam ChuCôngĐán KhổngTử MạnhTử 1.Nguồngốc của Nho giáo
-NhogiáocòngọilàĐạoNho, ĐạoKhổng,hìnhthànhtừthờiTâyChuởTrung
HoacổđạivớingườisánglậplàChuCôngĐán.Về sau,Nho giáođượcKhổng
TửrồiMạnhTử hệthốnghóa,pháttriểntưtưởngvà truyềnbá. -KhổngTử(551-479TCN):
+tênlàKhâu, hiệuTrọngNi,ngườinướcLỗ
+làmquan chovuanướcLỗ,giữ nhiềuchức vụquantrọng nhưngkhông
đượctin cẩn từquan,mởtrườngdạyhọc,chuduthiênhạ;chỉnhlýcácsáchThi,
Thư,Lễ,Nhạc,Xuân Thu; những lờinóicủaộng đượchọctrò ghichép,tậphợp lạithànhsáchLuậnngữ -MạnhTử(372-289TCN)
+tênKha,ngườiđấtChâu, họctròcủaTửTư(KhổngCấp,cháunội Khổng Tử)
+nhữnglờidạy,nhữngcuộctròchuyệncủaôngvềĐạoNhođượchọctrò
ghichép,tậphợplạithànhsáchMạnhTử
1. HọcthuyếtvàtưtưởngNhogiáo 62
-SáchkinhđiểncủaNhogiáogồm2 bộ:
+NgũKinh(cótừtrước,được KhổngTửbiênsoạn, giảithích)gồm:
*KinhThi:sưutậpthơcadângian, đặcbiệtlàchủđềtìnhyêunam
nữ giáodụctìnhcảmlànhmạnh
*KinhThư:ghilạicáctruyềnthuyếtvềcácđờivuaanhminh ngày
xưa(Nghiêu,Thuấn,Vũ)vàcácôngvuatànbạo(Kiệt,Trụ) làmgươngchođời sau
*KinhLễ:ghichéplại cáclễnghi duy trìvàổnđịnhtrậttựxãhôi
*KinhDịch:lýgiải triếtlý ÂmDương
*KinhXuânThu:ghilạisửkýnướcLỗ +TứThư: *Luậnngữ(KhổngTử) *MạnhTử(MạnhTử)
*Đạihọc(Tăng Sâm- họctròKhổngTử):dạyphép làmngười
*Trungdung(KhổngCấp-họctròTăngSâm):dạycáchsốngdung hòa
-ThuyếtThiênmệnh:Nhogiáotinvàoýchítốithượng,tứclàTrời;ýchíđólà
Thiênmệnh,nóđịnhđoạt,chiphốimọiviệctrênthếgian;ngườithựchiệnThiên
mệnhlàvua;vualàthiêntử thaytrờitrịdân,thaytrờihànhđạo.Muốnđạtđược
mệnhtrờithìphảituânthủtamcươngngũthường,tamtòngtứđứcgọichunglà đạolàmngười -Đạolàmngười: +Tamcương(3mốiquanhệ) *Quânthần *Phụtử *Phuphụ
Đâylàcácmốiquanhệmộtchiềumàngườidưới,kẻbềtôi,tiểunhânphải
tuântheo;tôiphảitrungvới vua,conphảihiếuvớicha,vợ phảiphụctùngchồng
+Ngũthường(5 đứctínhcănbảncủaconngườiđểứngxửvớinhau) 63
*Nhân:lòngthươngngười,rộnglượngvớimọingười
*Nghĩa:hiểubiếtđểcótháiđộđúng trongmọihoàncảnh,dũng cảm nhậntráchnhiệm
*Lễ:giữmìnhđúnglễ,giữcho mìnhcótínhngười
*Trí:sựhiểubiết, sáng suốt *Tín:lòngtin
+Tamtòng(dànhchophụnữ):tạigiatòngphụ,xuấtgiátòngphu,phutử tòngtử
+Tứđức(dànhchophụnữ):công, dung,ngôn,hạnh
+Trungdung:hành xửkhôngthiênlệch,không tháiquá,giữsựđiềuhòa,
bìnhđẳng,khôngcựcđoandùgặpcảnhngộ nào -Tưtưởngchính trị:
+Lýtưởngđạiđồng:ĐạoNhomongmuốnmộtxãhộibìnhđẳng,mọi
ngườiđềusống ấmno,yênvui
+Tưtưởngdânbản (lấydânlàm gốc)
-Ngườiquântử:Nho giáoquanniệmtrongxãhộicó2hạngngườilàquântửvà
tiểunhân;quântửlàngườicai trị,tiểunhânlàkẻbịtrị;quântửcótráchnhiệmtu
thân,tềgia,trịquốc,bìnhthiênhạ
+Tuthântheo đạolàmngườicónghĩalàtudưỡngmìnhtheotamcương,
ngũthườngvà trungdungđểđạtđạovàđức
*Đạogồmquânthần,phụtử,phuphụ,huynhđệ, bằnghữugọi là ngũluân(5 cáchcưxử)
*Đứclàđạtđượcnhân,nghĩa,lễ,trí,tín
*Ngườiquân tửcònphảibiếtthi, thư,lễ,nhạc(tứclàphải cóvăn hóa)
+Tềgia,trịquốc,bìnhthiên hạbằngnhân,lễ,trung dungvàchínhdanh
*Nhântrị:đốivớimìnhthìkhông làmđiềuác,điều xấu;đốivới
ngườithìthươngyêu,giúp đỡ
*Lễtrị:caitrịdânbằngphéptắc,lễnghi,quyphạmcủađạođức 64
*Chínhdanh:conngườihànhxửtheođúngtêngọi,chứcphậncủa
mình;chínhdanh đòihỏimộttrậttựphânminh
3.NhogiáovớivănhóaViệtNam
-Năm1070,LýThánhTôngcholậpVănmiếuthờChuCông,KhổngTử;cóthể
xemđâylàlúc Nhogiáođượcchínhthứctiếpnhậnở VN
-NhànướcphongkiếnVNchủđộngtiếpnhậnNhogiáođểkhaithácnhữngyếutố
cólợichoviệctổchức,quảnlýđất nước,củngcốquyềnlựccủahọ
-Nhândân tiếpthuNhogiáodựatrêncơsở củavănhóadântộc Nho giáo ởVN
đãtrởthànhNho giáo củangườiViệt
-ThuyếtThiênmệnhcủaNhogiáodẫnđếntư tưởngtrungquânmùquángkhivào
VNtrởthànhtưtưởngtrungquânáiquốc(yêunướcvàtrungvớivuaanhminh),
vuagắnliềnvớinướcvàkhôngxem mệnhtrờilàtuyệtđối
-NhântrịvàDânbảnkhi vàoVN biểu hiệncụthểởviệcmở khoa thituyểnchọn
nhântàitừtrong nhândânđểgiúpvua trịnướcvàkết hợpvới truyềnthống nhânđạo,dânchủ 65
-Tamcương,Ngũthường,Tamtòng,TứđứckhivàoVNđãhòaquyệnvớinếp
sốngđạođứctôn sưtrọngđạo,nhânnghĩahiếuđể
-Trungdungkhi vàoVN trởthànhnếpsốnglinhhoạt,bìnhđẳng,khôngcực đoan
-Lễtrị,Chínhdanhkhi vàoVNtrởthànhnếpsốngđạođức,ổn địnhtrật tựxã
hội,sốngđúngtráchnhiệmlàmngườiđối vớiđấtnước,dân tộc,giađình
C.PhậtgiáovớivănhóaViệtNam 1.Nguồngốc
-Ngườisáng lập Phậtgiáolàthái tửSiddhartha Gautama, sinh năm563TCN tại ẤnĐộngàynay
-Khoảng19,20tuổichứngkiếnnhữngcảnhkhổcủacon ngườitrongquátrình
sinhlãobệnh tử,bănkhoănmuốn tìmconđườnggiảithoátkhỏivònglẩnquẩnđó
-29tuổibỏvàonúiTuyếtSơntukhổhạnh
-35tuổinghĩracáchgiảithoát bằngdiệtdục
-Đitruyềnbá họcthuyếtkhắpnơi,mấtnăm80 tuổi,đượcxem làPhậttổThích CaMâuNi
2.TưtưởngvàgiáolýcủaPhậtgiáo
-HọcthuyếtPhậtgiáolàchânlývềnỗiđaukhổvàsựgiảithoátkhỏinỗiđaukhổ
đó;chânlýđóthể hiệntrong KinhTamTạnggọilàTứdiệuđế/Tứthánh đế(Tứ
DiệuĐếlàcốttủy,làxươngsốngcủatoànbộgiáophápcủaPhậtpháp.TứDiệu
Đếnóivềcuộcsống khổđaucủaconngười,vềnguồngốcnguyênnhândẫnđến
đaukhổ,vềsựchấmdứtđaukhổvàphươngphápdẫnđếnviệcchấmdứtkhổđau. 66
Giáolýnàybao hàm cả lýthuyếtvàthực hành.TấtcảgiáophápcủaĐứcPhật
saunàyđềulàsựpháttriểnmởrộngdựatrênnền tảngcủaTứDiệuĐế.“Nếucon
ngườitakhônghiểurõTứDiệu Đế làgìthìkhông có cáchnàokháccóthểtránh
đượcconđườngsinhtửluânhồi,không hiểurõTứ DiệuĐế làgìthìsẽkhôngthể
nàotìmđượcconđườngđểthoátlykhổđau,trầmluântừkiếpnàysangkiếp khác”.)
+Khổđế:chânlýchỉrabảnchấtcáikhổ củacõiđời,cuộcđờiđaukhổ là
dosinhlãobệnhtửluânhồihếtkiếpnàyđếnkiếpkhác,cáikhổcủakiếpnàylà
nghiệpbáocủakiếptrước
“Khổ”chỉtấtcảnhữnggìmìnhkhôngưathích,khiếnmình khóchịuđựng, làm
mìnhmệtmỏicăngthẳng,chánnảnđauđớnvàmuốnchốibỏ,xuađuổi.“Đế”là
chânlýbấtdibấtdịchkhôngthay đổi.“Khổđế”làsựthậtvềbảnchấtđaukhổ
củađờisống. Đâylà mộtbài phápcủađứcPhậtvềnỗi khổ:con ngườinhìnnhận
nỗikhổmàkhôngnétránhchốibỏnó,conngườicóthểhọchỏitừkhổđau,đạt
đượctựdotựtạigiảithoátkhỏikhổđau.Đólànhữngnỗikhổvềthân,nhữngđau
đớnvềmặtthểxácmàconngườicóthểthấyrấtrõsựtrảinghiệmở chínhbản
thânmìnhcũngnhưmọingười.Bêncạnhđó,cónỗikhổvềtâm. Tâmchúngta
luônluônbấtandosựchiphốicủacáccảmxúctiêucựcnhưthamlam,giậndữ,
simê,thiếutrítuệ...Tâmtham khiếnchúngta luônkhátkhaotìm cầunhữngthứ
màtakhôngcóđượcmàchẳnghề trântrọngvàbiếtđủvớinhữnggì mìnhđang
có.khiếntadễ dànggiậndữ,đaukhổ trướcnhữngnghịch cảnhtráiý.Cuộcsống
conngườivìthếrơivàovòng xoáylẩnquẩn củasựbấtmãnkhônnguôi.
Ởmộtgócđộkháiquátkhác,khổđaucănbảncóthểbaogồmnhữnghìnhthái sau:
Thứnhất, đólàcáikhổtừ sựkhôngrõràng,không chắcchắnvàkhôngtrường
tồncủanhữnghạnhphúcgiảtạm củathếgian.
Thứhai,đólàkhổđaudobấtmãn-conngườiluônmongcầunhiềuhơn.Lòng
thamthiêuđốtchúngtavàsựtìmcầucủachúngtalàkhônggiớihạn,chẳngbao
giờtađượctoạinguyệnnhư ý. 67
Thứba,còncónỗikhổ đaughêgớmdohếtlần nàytớilầnkhácphảixảlìa thân
xác.Từvôthủykiếptớinay, chúngtađã chếtđirồi sinhrakhông biếtbao lần,
đauđớn,sợhãikhôngbútnàotảxiếtnhưng mỗikhitáisinhtrongluânhồichúng
tađềumêmờquênmấtđiềunày.
Thứtư,đólànỗikhổdogặp phảinhiềunỗikhổđauhếtlầnnàytớilần khác.
Thứnăm,khổvìbảnchấtthăngtrầmcủađờisống.Tiếptheocaotràosẽlàthoái
trào,kếtiếpthànhcông làthất bại,phíasau hộingộlàchia lìa, sựsốngđiđếntận cùnglạilàcái chết.
Cuốicùnglànỗikhổcủasựcôđộc.Trêntấtcảnhữngcộtmốcquantrọng
củađờingườigồmsinh,lão, bệnh,tử,chúng tađềuchỉcómộtmình, không
ngườigiúpđỡ,khôngchốntựanương.Bệnhtậthaykhổđau,sựsốnghay
cáichếtđềuchỉdochínhchúngtatrảinghiệm,khôngthểsansẻhaynương
tựavàoai.Nhưvậy,cóthểthấyrằngkhổđauhiệndiệnkhắpnơivàbao
trùmtoànbộ cuộcsốngcủachúngta.
+Tậpđế(Nhânđế):chânlýchỉranguyênnhângâyđaukhổchochúng sinhlàvôminh vàdục vọng
Conngườivìvôminh,vìnghiệptíchtậpbaođời màmãitrầmluântrongbểkhổ.
Đểtậndiệtđượcquảkhổ,con ngườiphảitiêu trừđượccáinhâncủanó.Tậpđế
đã chỉ raVôminhchính làcộinguồncủatham,sân,sikéolôiconngườitạo
nghiệpđểrồitáisinh vàchịuquảkhổ.Tham lam,giậndữ vàsimêthiếutrítuệlà
baphiềnnãocănbảnkhiếnconngườiluôntrầmluânvớikhổđau. Chorằng
“tôi”làtâmđiểm, chúngtaluônthamlam muốnvunvénchạytheonhữngnhu
cầubấttậncủabảnthân.Lòngthamkhiến tatìmmọicáchthỏamãnthamvọng
cánhân,kểcảlàmnhữngviệcbấtchínhhaychàđạp,gâyđaukhổchongườikhác.
Vìthammàgiađìnhlytán,anhembấthòa,bạnbèxungđột.Tộiácvàbạolực
xảyrakhắpnơicũng đềubắtnguồntừthamvọngích kỷcủaconngười.Tâmtham
lamcàngmạnhmẽthì sân hậncàngcónhiềuđiềukiệnđểphát khởi,doham muốn 68
khôngđượcthỏamãn. chúngtatrởthànhnôlệchonhữngcảmxúc nhưtham
luyến,sân hận,đốkỵ, kiêumạn.Cuộcsốngcủa chúngtavìvậymàđau khổtrầm luânkhônglối thoát.
+Diệtđế:tậndiệtkhổđau,nghiệpbáo(diệtnguyênnhângâyrađaukhổ)
đemđếnchoconngườimộttâmtrạnggiảithoát,mộtthếgiớitĩnhlặng,hạnhphúc (chốncựclạc)
Khôngchỉnóivềkhổvànguyênnhâncủakhổ,đứcPhậtchỉrarằngcóthểtận
diệtkhổđau, chấmdứtluânhồi sinhtử,đạtđượcgiác ngộgiảithoátchânthật.
Trạngthái giảithoátđóthườngđượcgọi dướicái tênNiếtbàntịchdiệt.Tuynhiên,
cầnphảihiểurằng,Niếtbànkhông phảimộtcõi,mộtnơinàođóxarờithếgian
này,cũngkhôngthểhiểumộtcáchmáymócrằngnơiđóchỉcósựrỗngkhông,
vắnglặng,diệttrừhếttất cảchẳngcòngìtồntại,hiệnhữu.Niếtbànlà sựchấm
dứthoàntoàn của khổ đau,là sự vắngmặtcủatham, sân,si. Mộtcáchthực tiễn
hơn,khiđãgiácngộđượcchânlývềkhổđượctrìnhbàytrongKhổđế,hiểuđược
bảnchấtnhữngnguyênnhângâyrađau khổtrongTập đế,cũngnhư thànhtựu
thựchànhtutậpcácphươngphápdiệtkhổtrongĐạo đế,coinhưđãthànhtựu
quảvịgiácngộ,đạtđượcchânhạnhphúc vàgiải thoátluânhồi sinhtử.
+Đạođế:chânlýchỉracon đườngđểthoátkhỏikhổđautứclàBátchính đạo
ConđườnghướngđếngiácngộNiếtbànđãđượcĐứcPhậtvạchrõchitiếttrong
Đạođế, làsựthật vềconđườngchấm dứtkhổđau,đưađến hạnhphúcchânthật.
Baogồm:Trí tuệnhìnnhậnbảnchấtcủacuộcsốngvàBátchínhđạo
Bátchínhđạolànhững chỉdẫncủađứcPhậtvềcáchthựchànhtutập.Támkhía
cạnhthựchànhkhácnhaucómốiquanhệtươnghỗmậtthiếtvàcầnđượcthực hànhđồngthời.
*Chínhkiến:nhậnbiếtđạođúngđắn
Chínhkiếnlàsựhiểubiết,quan kiếnđúngđắn. 69
*Chínhtưduy:suynghĩthànhthực
Chínhtưduy làsuynghĩđúngđắn,làthanh lọctâmđểloạitrừnhữngtư tưởng
bấtthiệnvàchămbónnhữnghạtgiốngthiệnlànhtrongkhuvườntâm.
*Chínhngữ:lờinóitrung thực
Chínhngữvôcùngcầnthiếtbởilờinóiđúngđắnhỗtrợchoviệctrưởngdưỡng
tâmlinh.ĐứcPhậtdạyrằng chínhngữchỉcóthểđạtđượckhibạnkhông nóidối,
đặcbiệtlàsựdối lừacóchủđích,khôngnóilờixấuác,không nóilờithêudệtvu
khống,khôngnóilờivô nghĩathịphi.Tómlại,lờinóichínhngữlàlờinói chân
thật,hòanhã,mềmmỏngvàcó ýnghĩathực sự.
*Chínhnghiệp:thựchànhtrung thực
Chínhnghiệplàhànhthiện,xalìaáchạnh.Chínhnghiệpchỉnhữngtạotácliên
quanđếnhoạt độngcủathân. ĐểcóChínhnghiệp,bạnkhôngđượclàmtổnhại
hayđoạt mạngsống củachúngsinh, dùlàbấtkỳhữu tìnhhàmthứcnào,không
đượcchiếm đoạt, trộmcắp bất cứthứgìkhôngphảicủamình, khôngđượctà dâm
tứclàhànhvi dâmdụcbấtchính,làmtổnhạitớingườikhác.
*Chínhmệnh/mạng:mưusinh lươngthiện
Chínhmệnh/mạng làphươngtiệnsinhsốngđúngđắn.Chính mạngdạychúngta
phảikiếmsốngbằngnhữngnghềnghiệplươngthiện.
*Chínhtinhtiến:thànhthựcmàtiếntới
Chínhtinhtiếncóthểcoilàyếutốvôcùngquantrọng để thựchànhvàthànhtựu
bảychicòn lạicủaBátchính đạo:từ bỏnhữngđiềuxấu ácđã lỡ phát sinh, ngăn
chặnnhữngniệmxấuácchưaphátsinh,phátkhởinhữngniệmthiệnlànhvàduy
trì,trưởngdưỡngnhữngviệcthiệnlànhđãphátsinh.
*Chínhniệm:tưởngnhớ,tâm niệmmộtcáchthànhthực
Chínhniệm làtỉnh giác,chútâm vànhậnbiếtrõràngnhữnggìđangdiễnratrong
giâyphúthiệntại,nhìnnhậnsâuxabêntrongcủasựvậthiệntượngthayvìbị cuốntheovọng tưởng. 70
*Chínhđịnh:trungthực,ổnđịnhtưtưởng
Chínhđịnh -phươngphápthiềnđịnhchânchính. Thiềnđịnh đượchiểulàsựchú
tâm,anđịnhtâmvàomộtđềmụchayđốitượngnhấtđịnh.Khitâmanđịnh,vững
vàng,phiềnnãotạmthờilắngxuống, tâmtrởnênsángrõ,trítuệdầnđượchiển bày.
Đâylàconđường rènluyệnđể hoànthiện Giới(đạođức),Định(tư tưởng),Tuệ (trítuệ)
-Phậtgiáolấy từ bilàmmụcđích, lấybình đẳngđốixử vớinhau
3.Phậtgiáo vớivăn hóaViệtNam
-PhậtgiáotruyềnsangVNtheo 2conđường:
+từẤnĐộsanghồiđầucôngnguyên
+từTrungHoa sang khiVNbịBắcthuộc
-ỞVNcóđủ 3tôngpháicủaPhậtgiáo:
+ThiềnTông:tậptrung trítuệsuynghĩ đểtìmrachânlý ,đểtiếnđếncõi
Niếtbàn,đềcao cáitâm,phổbiếntronggiớitríthứcthượnglưu
+TịnhĐộTông:cúngtượngPhật,niệmdanhhiệuPhậtđểnhớlờidạycủa
Phậtmàlàmtheo, phổbiếntrong giớibìnhdân
+MậtTông:sử dụngphéptuhuyềnbíđểgiảithoát,vềsaukếthợpvớitín
ngưỡngdângian trởthànhphépcầuđồng,sửdụngbùachú, phépthuật
-Phậtgiáo tiếpxúcvà kết hợpđượcvớitínngưỡngdân gian một cách nhanh chóng,nhuầnnhuyễn
-Phậtgiáokết hợpvớicáctôngiáokhácnhưThờ cúngôngbà, Nho,Đạo
-Phậtgiáokết hợpviệcđạovớiviệcđời,chủtrươngnhậpthế
-Phậtđượcđồng hóavớivịthầnphòtrợ,bụt
-Chùatrởthành côngtrìnhcôngcộngquan trọngcủalàng
-Phậtgiáorấtphổbiến,đivàođờithườngmộtcáchtựnhiên, sốtínđồđông 71
4.NhữngcôngtrìnhkiếntrúclớnchịuảnhhưởngcủaPhậtgiáo(An Namtứđạikhí)
-TượngPhậtchùaQuỳnhLâm -ThápBáoThiên -ChuôngQuy Điền -VạcPhổMinh
D.ĐạogiáovớiVănhóaViệtNam 1.Nguồngốc
-Đạogiáo(ĐạoLão,Lãogiáo)làhọcthuyếtvàtưtưởngdoLãoTử sánglập,về
sauđược Trang Tửpháttriểnvà hoànthiệnthànhĐạo Lão-Trang
-ĐếnIIđượcTrươngĐạoLăng thầnbíhóa
-LãoTử: sinh vàoVI TCN, làngười nướcSở,họLý, tên Nhĩ,tựĐam, làm quan
nhàChu,tương truyềncònbộĐạoĐứcKinh
-TrangTử(TrangChu)cóbộ Nam HoaKinh 72 LãoTử TrangTử 2.Họcthuyết vàtưtưởng
-Đạolàhạtnhâncủatư tưởngLãogiáo,lànguyênlý tuyệtđối,làbảnnguyêncủa
vũtrụ,làlẽhuyềndiệukhông sinhkhôngdiệt,làcáitựnhiên -Đạolàcáikhởi thủy
-Đạolàhưvô,huyềndiệubiểuhiệnbằngcáihữuhìnhlàĐức,Đứclàmẹsinhra
vạnvậttrờiđất,làhiệnthâncủavũtrụ,làquyluậtbiếnhóacủasự vật
-Nhânsinh quan củaĐạogiáo làvôvi(khônglàm màlàm tất cả)cónghĩa là
khôngcưỡnglạitự nhiênmàphảihànhđộng tuântheotựnhiên
-Đạogiáochủtrươngnướcnhỏdânít
-TrangTửchủ trươngvạnvậtđềulàmộtthểthốngnhất,chủ trươngthoáttục
-TrươngĐạoLăngchủtrươngtutiên,luyệntiêndượctrườngsinhbấttử,dùng
phépphùthủy trừ tà ma,chữabệnh,bóitoán
2. ĐạogiáovớivănhóaViệtNam
-Thuyếtthoáttục,xuấtthếcủaĐạogiáokhivàoVNtrởthànhthúnhàncủanhà
Nho(NguyễnBỉnhKhiêm,NguyễnTrải…) 73
-ĐạotutiênkhivàoVN kếthợpvớitínngưỡngdângian trởthành Đạogiáothần
tiên(ChửĐồngTử)vàĐạogiáophùthủy,cầucơ
-Đạogiáogóp phầnlàmphong phú vănhóadângian 74
E.ThiênChúagiáovớivănhóaViệtNam 1.Nguồngốc
-KiTôgiáolàtêngọichung củacáctôngiáocùngthờChúaJésusChrist, gồm
Cônggiáo(đạochínhthống), TinLành,Anhgiáo
-ỞVN,Công giáođượcgọilàThiênChúagiáo
-TheoKinhThánh,JésusChrist làconcủachúaTrờiđượcsaixuốngtrầngianđể
chuộctộicholoàingười,nămChúarađờilànăm Côngnguyênthứnhất
ThiênChúalà ĐứcChúaTrời, tứclàĐấnglàm vuacõiTrời,Đấngđãtạodựng
ravạnvật.ThiênChúaGiáolàđạothờĐứcChúaTrời.
ThiênChúaGiáodoĐứcChúaJésusChrist mởratạinướcDoTháicáchđây
khoảng2000 năm,cònđượcgọilàđạoGia-tô(Da-tô)hayđạoKy-tô,đạoCơ-đốc,
cũngthườngđượcgọilàđạo ThiênChúahayThiênChúagiáo.KhiđạoThiên 75
Chúabịphân chiara làmnhiềuGiáohộithìngườitadùngtừngữCônggiáo để
chỉGiáohộiLa-Mã(Roma), phânbiệtvớicácGiáohộikhác.
“Cônggiáo(Catholicisme)làtừngữcónguồngốcHyLạp: Katholicos,cónghĩa
làPhổquát(Universel),đểchỉrằngThiênChúagiáolàmộttôngiáophổ quát
chotấtcảmọingười.Cônggiáo đượctruyềnsang ViệtNamtừđầuthếkỷ17.Các
vuaquanthờinhàLêgọiCông giáolàHoaLang giáo(tứclàđạocủangườiBồ
ĐàoNha,đạocủangườiChâuÂu).DướithờinhàNguyễn,Cônggiáođượcgọilà
đạoDa-Tô(cũng viếtlàGiaTô),cókhicũng gọilàđạoCơ-Đốc.
TrongHòaƯớckýkếtgiữanướcPhápvàTriều đìnhvuaTựĐức ngày15-3-1874,
lầnđầutiên cụmtừ ThiênChúagiáo đượcsửdụng.
ThiênChúagiáodoĐứcChúaJésusChrist mởratạixứGaliléenướcDo Thái,
dướithờivua Hérode.ĐứcChúaJésuskhởiđầugiảngđạo vào nămNgài30 tuổi.
Ngàithâunhận12mônđệ, giảngđạođược3năm,bịThầyCả giáophẩmđạo Do
TháitênlàCai-phe,hợptácvớichánhquyềnthờiđólàquanTổngĐốcPilate bắt
giữvàgiếtchếtĐứcChúaJésusbằngcáchđóngđinhtayvàchâncăngtrênThập tựgiá.
NămĐứcChúaJésusgiángsinh được làmnămkhởiđầucho kỷnguyênTâylịch (Dươnglịch).
ĐạoThiênChúahìnhthành dựatrêncơsởKinh ThánhCựu Ước củađạoDoThái.
ĐạoThiênChúagiữnguyên phầnGiáolýcơbảnvàtínđiềucủađạoDoThái,
nhìnnhậnnhữngđiềuchéptrong KinhThánhCựuƯớclàđúng.Giáolýcủa
ThiênChúagiáochorằng,mọivậttrongvũtrụnàyđềudo ThượngĐếtạodựng
vàhóasinh.ThượngĐếlàĐấng cóquyềnphépmầunhiệmkhông thểđolường,
toànnăng,toàntri,toànthiện,toànmỹ.
ThượngĐếdùng bụiđấttạonênhìnhhàithểxác củaconngườirậptheohìnhảnh
củaThượngĐế,rồiThượng Đếđặt vàothểxácấymộtLinhhồnđể thểxácấycó
sựsống.Dođó,conngườidoThượngĐếsángtạoratheo hìnhảnhcủaNgài,nên 76
rấtđượcThượngĐếtrântrọngthươngyêu.Ngàibancho conngườitrí khôn
ngoanhơnvạn vậtđểthốngtrị vạnvật.
Khithểxáccon ngườichếtđithì thểxácấysẽtrởvềcát bụivìnódocátbụitạo
thành;cònLinh hồn thìtồntạivĩnhviễnvàtrởvềcõiThiênđàng.
2.TưtưởngvàgiáolýcủaThiênChúagiáo
-GiáolýcủaKi TôgiáolàKinh Thánh gồm2bộCựuƯớcvàTân Ước +CựuƯớc:
CựuƯớclàphầnđầucủatoànbộKinhThánhKitôgiáođượctuyểnchọntừ phần
lớnkinhTanakhcủaDoTháigiáo.CựuƯớcđượcsắp xếpthànhcácphầnkhác
nhaunhưluậtpháp,lịchsử, thica(haycácsách vềsựkhônngoan) vàtiêntri.Tất
cảcácsáchnày đềuđượcviếttrướcthờiđiểmsinhracủa Chúa Jésus,ngườimà
cuộcđờivàtưtưởnglàtrọng tâmcủaTânƯớc.
KinhThánh CựuƯớcđượctín đồThiênChúagiáocoilàlờidạycủaChúa.Tuy
nhiên,cáchọcgiảhiệnnaythốngnhấtrằngKinh Thánhlàsảnphẩmdocon
ngườiviếtra,vànóđãđược"cảitiến"trảiquanhiềuthếkỷsửađổi.Đượcviết
nênbởi40tácgiảtrongkhoảng thờigiangần1.500 năm(từthếkỷ XIItrước
CôngnguyênchotớithếkỷII sauCôngnguyên),KinhThánhhiệnnaybaogồm
66sách:39 trongCựuƯớcvà27trongTânƯớc.
NộiDungKinh Thánh CựuƯớc
1.NgũThư:ghi lại nhữngdữkiệnlịch sửthểhiệnmốitươngquan gầngũigiữa ThiênChúavàloàingười.
2.CácsáchLịchSử:ghilạilịchsửthăngtrầmcủadântộc Israel
3.CácsáchGiáoHuấn:cómụcđíchtruyềnđạtkinhnghiệmsốngcủacácbậc
thánhhiềnnhằmgiúpdânchúngnhậnbiết điềuhaylẽphải vàsự khôn ngoanphù
hợpvớiLềLuật. Ngoàira,thông quasáchThánhVịnh,cácthánhnhâncòndạy
độcgiảnhững lờicầunguyệnlên ThiênChúa. 77
4.CácsáchNgônSứ:loanbáochodânChúabiếtviệc NgườisẽbanmộtĐấng CứuĐộtớichonhânloại.
+TânƯớc: kểvềcuộcđờiChúa,hoạtđộngcủacácThánh, gồm *SáchTinmừng *SáchCôngcụsứđồ *SáchThánhthư *SáchKhảihuyền
TânƯớc, còngọilàTân ƯớcHivănhoặc KinhThánhHivăn, là phầncuốicủa
KinhThánh Kitôgiáo,đượcviếtbằngtiếngHyLạpbởinhiềutácgiảtrong
khoảngtừsaunăm45Côngnguyêntới trướcnăm140Côngnguyên(sauCựu
Ước).Từ"TânƯớc" đượcdịchtừtiếngLatinh làNovum Testamentum, nguyên
ngữHivănlàKainēDiathēkē(Καινή Διαθήκη),cónghĩalà"Giaoướcmới".
Thuậtngữ"TânƯớc"lúcđầuđượcKitôhữudùngđểmiêutảmốitươnggiaogiữa
họvàThiênChúa,vềsauđược dùngđểchỉmột tuyểntậpgồm27 sách.
KinhThánhTânƯớclàphầncuốicủabộ Kinh ThánhCông Giáobaogồm 27
cuốnsáchđượcviếtvàhoànchỉnhbởicácThánhTôngĐồvà cộngsự,đượchình
thànhtrongnửacuốithếkỷđầutiênsaubiến cốChúaGiáng Sinh.
NộidungcủaTânƯớcnóivềtìnhyêucủaThiênChúavớiconngười,vềviệcthiết
lậpgiaoướcmớivàvĩnhcửucùng lờihứacứuđộđượcthựchiệnmộtcáchtrọn
vẹnqua cuộcđờiĐứcJésus.TânƯớccũngcho biếtsựhìnhthànhvàpháttriển
bướcđầucủaGiáoHộiCôngGiáovànhữngsựkiệnđượctiên báo
-QuanniệmvềthếgiớicủaKiTôgiáolàniềmtinvàoThiênChúavàsựmầu
nhiệmcủa Thiên Chúa;conngườilàdoThiênChúa sáng tạo cónghĩavụthờ
Chúavàtiếp tụccông việccủaChúa 78
3.ThiênChúagiáovớivăn hóaViệtNam
-ĐầuXVI,cácgiáosĩphươngTâyđếnVNđểtruyềnđạo; Alexandre deRhode
tíchcựctruyềnđạo vàdùngbộchữcáiLatinghi âmtiếngViệt
-KiTôgiáo vàoVNcùng thời vớithựcdân nênkhôngsớmđượcnhân dânVN ủnghộ
-Thờikỳđầu,KiTôgiáokhóhòađồngvớitínngưỡngdângiandođókhônghội
nhậpđượcvớivănhóaVNtrongmộtthờigian dài
-HiệnnayởViệtNamcókhoảng7triệutínđồ ThiênChúagiáo. 79 TÀILIỆUTHAMKHẢOCHÍNH
1/CơsởvănhóaViệtNam,Trần NgọcThêm,GD,HN,1997,1999
2/CơsởvănhóaViệtNam,LêVănChưởng,Trẻ,TP.HCM,1999
3/CơsởvănhóaViệtNam,Trần QuốcVượng (chủbiên),GD, HN,1993,1998, 1918
4/CơsởvănhóaViệtNam,Chu XuânDiên,ĐHQGTP.HCM-ĐHKHXH&NV, TP.HCM,2008
5/BứctranhvănhóacácdântộcViệtNam,NguyễnVănHuy(chủbiên), GD,HN, 1998 6/Cáchìnhảnhtrêninternet 7/wikipedia 80 MỤCLỤC
ChươngI.Vănhóahọcvàvăn hóaViệtNam…………………………Trang2
A.Vănhóavàvănhóahọc…………………………………………………2
B.ĐịnhvịvănhóaViệtNam……………………………………………....5
C.TiếntrìnhvănhóaViệtNam………………………………………....…10
ChươngII.Vănhóanhận thức…………………………………………………20
A. Nhận thứcvềbảnchấtcủavũtrụ……………………………………...20
B. Nhậnthứcvềcấutrúckhônggiancủavũtrụ …………………………22
C. Nhận thứcvềcấutrúcthờigiancủavũtrụ…………………………...24
D. Nhận thứcvềconngười………………………………………………26
ChươngIII.Vănhóatổchứcđờisống xãhội/tậpthể………………………27
A. Tổchứcnôngthôn …………………………………………………… 27
B. Tổchứcđôthị………………………………………………………..35
C. Tổchứcquốcgia……………………………………………………...38
ChươngIV.Vănhóatổchứcđờisống tinh thần/cánhân…………………..40
A. Tínngưỡng……………………………………………………………40
B. Phongtục……………………………………………………………...44
C. Giaotiếp………………………………………………………………49
D. Nghệ thuậtthanhsắc- hìnhkhối………………………………………50
ChươngV.Vănhóaứngxửvớimôi trườngtựnhiên………………………..54
A. Tậndụngmôitrườngtựnhiên:Ănuống……………………………..54
B. Ứngphóvớimôitrường tựnhiên:Mặc,ở,đilại…………………… .55
ChươngVI.Vănhóaứngxửvớimôitrườngxãhội………………………….60
A. GiaolưuvớiẤnĐộ-VănhóaChăm…………………………….…...60
B. NhogiáovớivănhóaViệtNam………………………………………62
C. PhậtgiáovớivănhóaViệtNam……………………………………...66
D. Đạogiáovớivănhóa ViệtNam………………………………………72
E. Thiên ChúagiáovớivănhóaViệtNam ………………………………75
TÀILIỆUTHAM KHẢO...........................................................................80 81