STT 50: Nguyễn Lan Hương
Chủ đề 8: Sự lạc hậu của ý thức xã hội so với tồn tại xã hội ở Việt Nam hiện nay.
1. Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội
Tồn tại xã hội và ý thức xã hội là hai khía cạnh tương đối khác biệt, nhưng cũng mật thiết
tương tác trong việc định hình và xác định sự phát triển của một xã hội. Tồn tại xã hội là
khái niệm dùng để chỉ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội,
là những mối quan hệ vật chất – xã hội giữa con người với tự nhiên và giữa con người
với nhau.Trong đó, quan hệ giữa con người với tự nhiên và quan hệ vật chất, kinh tế giữa
con người với nhau là hai quan hệ cơ bản. Những mối quan hệ này xuất hiện trong quá
trình hình thành xã hội loài người và tồn tại không phụ thuộc vào ý thức xã hội.Ví dụ như
ở thời tiền sử, các bộ lạc săn bắt, hái lượm, dùng đá cuội để chế tác công cụ. Công cụ còn
rất thô sơ song đã có những bước tiến lớn trong kỹ thuật chế tác, có nhiềuloại hình ổn
định nhằm phục vụ đời sống. Thời kì này con người nhận biết và tận dụng nhiều loại
nguyên vật liệu như đá, đất sét, xương, sừng, tre gỗ…Bên cạnh đó điều kiện khí hậu
thuận lợi cộng với sự đa dạng của các loài động thực vật tạo nênnguồn tài nguyên rất
phong phú. Ý thức xã hội là toàn bộ đời sống tinh thần của xã hội, bao gồm những quan
điểm, tư tưởng cùng những tình cảm, tâm trạng, truyền thống… nảy sinh từ tồn tại xã hội
và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định. Ví dụ: Dân tộc
Việt Nam có truyền thống yêu nước, nhân đạo nhân nghĩa;truyền thống hiếu học được
truyền từ đời này sang đời khác. Ngoài ra Việt Nam có hệ thống tư tưởng lớn và chi phối
dân tộc Việt trong nhiều thế kỷ, nhất là phong kiến là tư tưởng Nho giáo.
Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội thể hiện sự tương tác động
lực giữa hai khía cạnh quan trọng của một xã hội. Tồn tại xã hội đại diện cho cơ sở vật
chất và phi vật chất của một cộng đồng, bao gồm hạ tầng kinh tế, hệ thống chính trị, xã
hội, và văn hóa. Nó tạo ra điều kiện sống và phát triển, cung cấp nguồn lực và cơ hội cho
con người. Ý thức xã hội, ngược lại, phản ánh tâm lý, giá trị, và quan điểm của con người
trong xã hội. Nó được hình thành thông qua giáo dục, truyền thông, và các yếu tố văn hóa
khác. Mối quan hệ giữa hai khía cạnh này không chỉ là một quá trình tương tác mà còn là
động lực thúc đẩy sự phát triển của nhau.
2. Quan điểm của triết học Mác - Lenin về tính lạc hậu của ý thức xã hội và nguyên nhân:
Ý thức xã hội, theo quan điểm của Mác và Lenin, được hiểu như một phản ánh của mối
quan hệ sản xuất trong xã hội. Điều này đồng nghĩa với việc ý thức không tồn tại độc lập,
mà ngược lại, nó phản ánh và phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng kinh tế. Như Mác nói, "Không
phải là ý thức xác định tồn tại xã hội, mà ngược lại, tồn tại xã hội xác định ý thức". Một
khía cạnh quan trọng của ý thức xã hội là tính đối lập. Trong một xã hội đa dạng, quan
điểm và giá trị không luôn đồng nhất. Sự đối lập giữa các giai cấp và tầng lớp có thể dẫn
đến tính lạc hậu khi một số ý thức không phản ánh đúng mức độ phát triển của xã hội.
Truyền thống và tư tưởng cổ truyền có thể tạo ra những rào cản cho sự đổi mới và phát
triển, khiến cho ý thức xã hội không đồng bộ với yêu cầu phát triển hiện đại. Quan điểm
của triết học Mác - Lenin về tính lạc hậu của ý thức xã hội có nguồn gốc từ nhiều yếu tố
khác nhau. Theo Mác - Lenin, một yếu tố quan trọng khác là ảnh hưởng của giai cấp cai
trị. Ý thức xã hội thường được hình thành và kiểm soát bởi giai cấp cai trị, những người
có quyền lực và tài nguyên. Do đó, nếu giai cấp này muốn duy trì sự ổn định và lợi ích
của mình, họ có thể tạo ra một ý thức lạc hậu, phản ánh lợi ích của họ và củng cố sự chia
rẽ trong xã hội. Trong quá trình đổi mới và công nghiệp hóa, Việt Nam đối mặt với thách
thức về phát triển kỹ thuật và công nghệ. Sự kém phát triển của lực lượng sản xuất tạo ra
môi trường khó khăn cho việc thay đổi ý thức xã hội, khiến cho hệ thống sản xuất chưa
đủ mạnh mẽ để đáp ứng nhu cầu phát triển của xã hội. Hơn nữa, kiểm soát của giai cấp
cai trị là một yếu tố quan trọng giúp duy trì ý thức lạc hậu. Sự kiểm soát này, nhằm bảo
vệ và củng cố vị thế của giai cấp cai trị trong xã hội, làm giảm khả năng chấp nhận những
giá trị mới và cần thiết cho sự tiến bộ xã hội. Thêm vào đó, yếu tố lịch sử và văn hóa
cũng đóng góp vào việc làm cho ý thức xã hội ở Việt Nam trở nên lạc hậu. Truyền thống
và tư tưởng cố hữu tạo ra rào cản trong quá trình thay đổi và tiến bộ, làm cho những giá
trị lâu dài đã định hình xã hội trở nên khó khăn để thích ứng với những biến đổi nhanh
chóng của thế giới hiện đại. Tóm lại, sự lạc hậu của ý thức xã hội tại Việt Nam có nguồn
gốc chủ yếu từ sự không đồng đều trong phát triển kinh tế - xã hội. Khả năng kém phát
triển của lực lượng sản xuất, kiểm soát của giai cấp cai trị, cùng với yếu tố lịch sử và văn
hóa, đều đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì và làm gia tăng tính lạc hậu này.
Đối mặt với những thách thức này, Việt Nam cần xem xét một cách toàn diện về cả khía
cạnh kinh tế, chính trị, và văn hóa để đảm bảo rằng quá trình đổi mới diễn ra mạnh mẽ và
hiệu quả. Sự mở rộng kiến thức, nâng cao lực lượng sản xuất, và đổi mới trong các giá trị
văn hóa truyền thống có thể là những bước quan trọng để giúp Việt Nam vượt qua tính
lạc hậu của ý thức xã hội và hướng tới một tương lai tiến bộ và phồn thịnh hơn.
3. Biểu hiện cụ thể về tính lạc hậu của ý thức xã hội ở Việt Nam hiện nay
Tính lạc hậu của ý thức xã hội ở Việt Nam ngày nay phản ánh qua nhiều khía cạnh của
đời sống văn hóa và xã hội, đặc biệt là trong bối cảnh xã hội đang ngày càng chuyển biến
và tiếp xúc với sự phức tạp của thế giới hiện đại. Một trong những biểu hiện đáng chú ý
là sự duy trì của hệ tư tưởng Nho giáo, mặc dù đã mang lại những giá trị văn hóa và tâm
linh, nhưng vẫn giữ nguyên nguyên tắc phân biệt đẳng và sự tôn trọng theo giai cấp. Hệ
tư tưởng này không phản ánh đầy đủ sự đa dạng và đổi mới trong xã hội hiện đại, khi các
giáo lý truyền thống vẫn được duy trì mặc dù xã hội đang trải qua nhiều biến động, đặt ra
thách thức lớn về việc thích ứng với xu hướng toàn cầu. Phong tục, tập quán, và tín
ngưỡng khác cũng là những biểu hiện của tính lạc hậu trong ý thức xã hội tại Việt Nam.
Niềm tin vào thế giới ma, với việc tôn thờ ma lành và tránh xa ma ác, là một biểu hiện
lươn lẹo trong bối cảnh một xã hội đang phát triển và tiếp xúc ngày càng nhiều với văn
hóa và giáo lý quốc tế. Đặc biệt, tảo hôn, một phong tục kết hôn lạc hậu, vẫn được duy trì
mà không phản ánh đúng sự đa dạng và thay đổi trong quan niệm về hôn nhân trong xã
hội hiện đại. Khi nhìn vào lĩnh vực lý luận hiện đại, có thể thấy rằng Việt Nam chưa phát
triển kịp với nhiều quan điểm. Trong lĩnh vực kinh tế, quan điểm về thị trường hiện đại
vẫn còn nhiều hạn chế, không phản ánh đúng bức tranh phức tạp của nền kinh tế thị
trường. Trong quá trình chuyển đổi từ mô hình nhà nước quản lý, lý luận về pháp quyền
và xã hội dân sự chưa phát triển đúng kịp. Hệ thống pháp luật và quản lý gặp thách thức
trong việc đáp ứng nhanh chóng và linh hoạt với nhu cầu ngày càng phức tạp của xã hội,
làm cho nó trở thành một biểu hiện tiêu biểu của tính lạc hậu trong ý thức xã hội tại Việt
Nam ngày nay. Những biểu hiện này không chỉ là thách thức mà còn là cơ hội để xã hội
Việt Nam hiện đại tiến bộ và thích ứng với những thách thức toàn cầu, tạo ra động lực
cho sự thay đổi tích cực và bền vững.
4. Phương hướng khắc phục tính lạc hậu và liên hệ với bản thân
Để khắc phục tính lạc hậu của ý thức xã hội ở Việt Nam, các phương hướng cụ thể cần
được triển khai và mở rộng. Trong lĩnh vực giáo dục, việc tăng cường giáo dục về sự đa
dạng và bản quyền con người là rất quan trọng. Thực hiện đổi mới chương trình giáo dục
để phản ánh đúng mức sự phát triển xã hội và kinh tế là một thách thức lớn. Ví dụ, thêm
vào chương trình giáo dục các môn học liên quan đến phát triển bền vững, công nghệ
mới, và kỹ năng tư duy sáng tạo để chuẩn bị cho thế hệ trẻ với thế giới đa biến đổi. Trong
lĩnh vực thúc đẩy sự đổi mới và sáng tạo, cần khuyến khích và hỗ trợ các sáng tạo trong
nghệ thuật, khoa học và kinh doanh. Điều này có thể thể hiện qua việc tạo ra các hội thảo,
sự kiện nghệ thuật, và chương trình khuyến khích doanh nghiệp khởi nghiệp. Một ví dụ là
việc hỗ trợ các start-up công nghệ mới và tạo điều kiện cho họ để phát triển. Trong lĩnh
vực cải cách chính trị và pháp luật, cần cập nhật và cải thiện hệ thống pháp luật để phản
ánh đúng mức độ phát triển của xã hội. Việc khuyến khích sự minh bạch và trách nhiệm
trong quản lý và quyết định chính trị có thể thể hiện qua việc thực hiện các biện pháp như
tăng cường giám sát dân chủ và đặt các quy định chống tham nhũng. Trong lĩnh vực tạo
cơ hội cho thế hệ trẻ, hỗ trợ và khuyến khích thế hệ trẻ để tham gia vào quá trình đổi mới
và phát triển xã hội là quan trọng. Các chương trình đào tạo và hỗ trợ nghệ thuật có thể
giúp phát triển tài năng và sự sáng tạo của thế hệ trẻ. Ví dụ, việc tạo ra các khóa học nghệ
thuật và khoa học dành cho học sinh trung học và đại học có thể khuyến khích họ tham
gia vào lĩnh vực này từ khi còn rất trẻ. Tất cả những cải cách này cần được thực hiện một
cách toàn diện và liên kết để tạo nên một môi trường xã hội đổi mới và tiến bộ.
Và để đối mặt với tính lạc hậu của ý thức xã hội ở Việt Nam, mỗi cá nhân đều có thể
đóng góp tích cực thông qua sự tham gia tích cực và sự phát triển cá nhân. Việc tự nâng
cao kỹ năng và hiểu biết là bước quan trọng để đồng bộ với sự phát triển xã hội. Điều này
có thể bao gồm việc tham gia vào các khóa học nâng cao chuyên môn, thường xuyên cập
nhật thông tin về xu hướng mới và công nghệ, cũng như chủ động học hỏi từ những
người có kinh nghiệm. Ví dụ, việc học các kỹ năng số, ngoại ngữ, hay tham gia các khóa
đào tạo về quản lý và lãnh đạo có thể giúp cá nhân không chỉ đáp ứng được yêu cầu của
thị trường lao động mà còn đóng góp tích cực vào sự phát triển chung của xã hội. Tham
gia hoạt động cộng đồng là một cách tuyệt vời để đóng góp vào sự thay đổi tích cực trong
xã hội. Việc đóng góp vào các dự án xã hội, tổ chức từ thiện, hoặc tham gia vào các chiến
dịch bảo vệ môi trường không chỉ giúp củng cố cộng đồng mà còn tạo ra những giá trị
tích cực cho xã hội. Mỗi cá nhân có thể tìm kiếm cơ hội tham gia dự án cộng đồng phù
hợp với sở thích và kỹ năng của mình để đóng góp một cách hiệu quả. Giữ vững tinh thần
tự chủ và trách nhiệm về bản thân là yếu tố quan trọng để xây dựng một xã hội tiến bộ.
Bằng cách phát triển khả năng tự quản lý, đưa ra quyết định có trách nhiệm, và thực hiện
những hành động tích cực trong cuộc sống hàng ngày, mỗi cá nhân đều đóng góp vào
việc xây dựng một môi trường xã hội tích cực. Ví dụ, việc duy trì tinh thần sáng tạo, chủ
động giải quyết vấn đề, và chấp nhận trách nhiệm cá nhân trong công việc và cuộc sống
hàng ngày có thể tạo ra sự tích cực không chỉ cho bản thân mà còn cho xã hội xung quanh.