Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

QUY LUẬT BIỆN CHỨNG GIỮA CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG
1. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng a) Cơ sở hạ tầng -
Là toàn bộ những quan hệ sản xuất của một xã hội trong sự vận động hiện thực
của chúng hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội đó -
Thông thường, cơ sở hạ tầng của một xã hội ở một giai đoạn lịch sử nhất định bao
gồm ba loại quan hệ sản xuất: quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản xuất tàn
dư, quan hệ sản xuất mầm mống (tương lai) - trong đó, quan
hệ sản xuất thống
trị quy định, chi phối các quan hệ sản xuất còn lại và cũng là đặc trưng cho cơ sở
hạ tầng của xã hội đó
b) Kiến trúc thượng tầng -
Là toàn bộ những quan điểm: chính trị, pháp quyền, đạo đức, triết học, tôn giáo,
nghệ thuật… với
những thể chế tương ứng: n
hà nước, đảng phái, giáo hội, các
đoàn thể… được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định. -
Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm và quy luật phát triển riêng. Các
yếu tố của kiến trúc thượng tầng tồn tại trong mối liên hệ tác động qua lại lẫn
nhau. Nhưng không phải tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng đều liên hệ
như nhau đối với cơ sở hạ tầng của nó. Một số bộ phận như kiến trúc thượng tầng
chính trị và pháp lý có mối liên hệ trực tiếp với cơ sở hạ tầng, còn các yếu tố khác
như triết học, nghệ thuật, tôn giáo, đạo đức, v.v. lại có liên hệ gián tiếp với cơ sở hạ tầng sinh ra nó
2. Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là phương diện kinh tế và phương diện chính trị-xã
hội của đời sống xã hội, chúng tồn tại trong mối quan hệ thống nhất biện chứng của hai mặt
đối lập, tác động lẫn nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc
thượng tầng, và kiến trúc thượng tầng thường xuyên tác động trở lại cơ sở hạ tầng
a) Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng -
Chủ nghĩa duy vật lịch sử khẳng định cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng
tầng, bởi vì, quan hệ vật chất quyết định quan hệ tinh thần; tính tất yếu kinh tế xét
đến cùng quyết định tính tất yếu chính trị - xã hội -
Cơ sở hạ tầng quyết định nội dung và tính chất của kiến trúc thượng tầng, nội
dung và tính chất của kiến trúc thượng tầng là sự phản ánh đối với cơ sở hạ
tầng. Tương ứng với một cơ sở hạ tầng sẽ sản sinh ra một kiến trúc thượng tầng
phù hợp, có tác dụng bảo vệ cơ sở hạ tầng đó. -
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng trước hết thể hiện ở chỗ:
● Tính chất của kiến trúc thượng tầng là do tính chất của cơ sở hạ tầng quyết định.
Trong xã hội có giai cấp, giai cấp nào thống trị về kinh tế thì cũng chiếm địa vị thống
trị về mặt chính trị và đời sống tinh thần của xã hội.
● Các mâu thuẫn trong kinh tế, xét đến cùng, quyết định các mâu thuẫn trong lĩnh
vực chính trị tư tưởng; cuộc đấu tranh giai cấp về chính trị tư tưởng là biểu hiện
những đối kháng trong đời sống kinh tế. Tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng
như nhà nước, pháp quyền, triết học, tôn giáo, v.v. đều trực tiếp hay gián tiếp phụ
thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng quyết định. -
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng còn thể hiện ở chỗ:
cơ sở hạ tầng thay đổi thì sớm hay muộn, kiến trúc thượng tầng cũng thay đổi theo.
“Cơ sở kinh tế thay đổi thì toàn bộ cái kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị đảo lộn ít nhiều
nhanh chóng” - Karl Marx -
Cơ sở hạ tầng quyết định sự biến đổi của kiến trúc thượng tầng, những biến đổi
trong cơ sở hạ tầng tạo ra nhu cầu khách quan phải có sự biến đổi trong kiến trúc
thượng tầng; do đó sự biến đổi của kiến trúc thượng tầng là sự phản ánh đối với
sự biến đổi của cơ sở hạ tầng. Tính chất phụ thuộc của kiến trúc thượng tầng vào cơ
sở hạ tầng có nguyên nhân từ vai trò quyết định của kinh tế đối với toàn bộ các
lĩnh vực hoạt động của xã hội.
Tuy cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng, kiến trúc thượng tầng phù hợp với cơ sở
hạ tầng, nhưng đó không phải là sự phù hợp một cách giản đơn, máy móc. Toàn bộ kiến trúc thượng tầng
đều có tính độc lập tương đối tr
, cũng như các yếu tố cấu thành nó ong quá
trình vận động phát triển và tác động một cách mạnh mẽ đối với cơ sở hạ tầng
b) Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng -
Sự tác động của các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng có thể
thông qua nhiều phương thức, hình thức song phải thông qua nhân tố nhà nước
và pháp luật mới thực sự phát huy mạnh mẽ vai trò thực tế của nó Nhà nước . là
nhân tố có tác động trực tiếp nhất và mạnh mẽ nhất tới cơ sở hạ tầng kinh tế của xã hội -
Sự tác động của các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng có thể diễn ra theo xu hướng
và mục tiêu khác nhau đối lập nhau thậm chí có thể
. Điều đó phản ánh sự mâu
thuẫn lợi ích giữa các giai cấp, tầng lớp khác nhau thậm chí đối lập nhau trong xã hội -
Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai chiều:
● Nếu kiến trúc thượng tầng tác động cùng chiều với cơ sở hạ tầng thì thúc đẩy
cơ sở hạ tầng phát triển.
● Nếu kiến trúc thượng tầng tác động ngược chiều với cơ sở hạ tầng thì kìm hãm
hay huỷ diệt cơ sở hạ tầng sinh ra nó.
Nghĩa là, khi kiến trúc thượng tầng phản ánh đúng tính tất yếu kinh tế, các quy
luật kinh tế khách quan sẽ thúc đẩy kinh tế phát triển. Và ngược lại -
Sự vận động của quy luật này dưới chủ nghĩa xã hội: Cơ sở hạ tầng và kiến trúc
thượng tầng xã hội chủ nghĩa không hình thành tự phát trong lòng xã hội cũ -
Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, việc xây dựng cơ sở hạ tầng và kiến
trúc thượng tầng xã hội chủ nghĩa phải được tiến hành từng bước với những hình
thức, quy mô thích hợp. Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng xã hội chủ nghĩa
khi đã phát triển một cách đầy đủ và hoàn thiện sẽ có bản chất ưu việt, tốt đẹp nhất trong lịch sử
3. Liên hệ thực tiễn Việt Nam -
Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng đã được Đảng ta
ngày càng vận dụng một cách hiệu quả: Trong thời kỳ đổi mới đất nước, Đảng Cộng
sản Việt Nam chủ trương đổi mới toàn diện cả kinh tế và chính trị, trong đó đổi mới
kinh tế là trọng tâm, đồng thời đổi mới chính trị từng bước thận trọng vững chắc bằng
những hình thức, bước đi thích hợp.
+ Trong đổi mới kinh tế: Đảng ta chủ trương xây dựng một nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa dựa trên nền tảng của đa sở hữu, đa thành phần kinh tế trong
đó kinh tế nhà nước đóng vai trò chủ đạo.
+ Trong đổi mới chính trị: Đảng ta khẳng định, đổi mới chính trị không phải là đổi mới
bản chất chế độ chính trị mà là đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng, đổi mới hoạt
động quản lý, điều tiết kinh tế của nhà nước, đổi mới bộ máy hành chính của chính
phủ theo tinh thần dân chủ, kiến tạo nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế đất nước
trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế.