Đề cương ôn tập môn Triết học Mác - Lênin | Trường đại học Mở Hà Nội

lOMoAR cPSD| 53331727
Chủ đề số 11: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về nội dung và hình thức?
Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức? Rút ra ý nghĩa
phương pháp luận của việc nghiên cứu vấn đề này?
Khái niệm nội dung, hình thức
- Nội dung là phạm trù chỉ tổng hợp tất cả các mặt, yếu tố tạo nên sự vật.
- Hình thức là phạm trù chỉ phương thức tồn tại, biểu hiện và phát triển của sự vật, là
hệ thống các mối liên hệ tương đối bền vững giữa các yếu tố cấu thành nội dung của sự vật đó.
* Mối quan hệ biện chứng giữa nội dung và hình thức
- Nội dung và hình thức có mối quan hệ biện chứng với nhau trong một chỉnh thể thống
nhất. Không có một hình thức nào lại không chứa đựng nội dung cũng như không có
một nội dung nào lại không tồn tại trong một hình thức nhất định.
- Nội dung giữ vai trò quyết định đối với hình thức trong quá trình vận động và phát
triển của sự vật. Do đó, nội dung thay đổi thì trước sau hình thức cũng thay đổi theo cho phù hợp với nội dung.
- Sự tác động trở lại của hình thức đối với nội dung diễn ra theo hai hướng: nếu phù hợp
với nội dung thì hình thức sẽ tạo điều kiện thuận lợi thúc đẩy nội dung phát triển và ngược lại.
- Mối quan hệ nội dung và hình thức có tính phức tạp, không phải lúc nào cũng thống
nhất với nhau, theo đó: Một nội dung có thể có nhiều hình thức thể hiện; Một hình thức
có thể thể hiện nhiều nội dung khác nhau.
* Ý nghĩa phương pháp luận
- Không được tách rời, tuyệt đối hoá hoặc nội dung hoặc hình thức.
- Trong nhận thức và hoạt động thực tiễn cần phải căn cứ vào nội dung.
- Phải tạo ra sự phù hợp nội dung và hình thức để thúc đẩy sự vật phát triển.
- Phải biết vận dụng các hình thức khác nhau sao cho phù hợp với nội dung lOMoAR cPSD| 53331727
Chủ đề số 12: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về tất nhiên và ngẫu nhiên?
Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên? Rút ra ý nghĩa
phương pháp luận của việc nghiên cứu vấn đề này?
Khái niệm tất nhiên, ngẫu nhiên
- Tất nhiên (tất yếu) là phạm trù chỉ mối liên hệ bản chất, do những nguyên nhân cơ
bản bên trong của sự vật, hiện tượng quy định và trong điều kiện nhất định nó phải
xảy ra đúng như thế chứ không thể khác được.
- Ngẫu nhiên là phạm trù chỉ mối liên hệ không bản chất, do nguyên nhân, hoàn cảnh
bên ngoài quy định nên có thể xuất hiện, có thể không xuất hiện, có thể xuất hiện như
thế này hoặc có thể xuất hiện như thế khác.
* Mối quan hệ biện chứng giữa tất nhiên và ngẫu nhiên
- Tất nhiên và ngẫu nhiên đều tồn tại khách quan và đều có vị trí nhất định đối với sự
phát triển của sự vật. Cái tất nhiên có tác dụng chi phối sự phát triển của sự vật thì cái
ngẫu nhiên làm cho sự phát triển của sự vật diễn ra nhanh hay chậm.
- Cả tất nhiên và ngẫu nhiên đều không tồn tại một cách biệt lập thuần tuý mà chúng
tại trong sự thống nhất hữu cơ với nhau, sự thống nhất đó thể hiện ở chỗ:
+ Cái tất nhiên bao giờ cũng thể hiện sự tồn tại của mình thông qua vô số cái ngẫu nhiên.
+ Cái ngẫu nhiên là hình thức biểu hiện của cái tất nhiên, đồng thời bổ sung cho cái tất nhiên.
+ Ranh giới giữa tất nhiên và ngẫu nhiên chỉ có ý nghĩa tương đối, chúng không nằm
yên ở trạng thái cũ mà thay đổi cùng với sự thay đổi của sự vật và trong những điều kiện
nhất định tất nhiên có thể chuyển hoá thành ngẫu thiên và ngược lại.
* Ý nghĩa phương pháp luận
- Trong hoạt động thực tiễn chúng ta phải dựa vào cái tất nhiên, phát hiện ra mối liên
hệ tất nhiên của sự vật, hiện tượng. 1 lOMoAR cPSD| 53331727
- Muốn nhận thức được cái tất nhiên thì phải thông qua nhiều cái ngẫu nhiên. - Cần
tính đến sự can thiệp của cái ngẫu nhiên để từ đó có những phương án dự phòng
trường hợp các sự cố ngẫu nhiên bất ngờ.
- Cần tạo ra những điều kiện để chuyển hóa giữa cái tất nhiên và ngẫu nhiên với
nhau sao cho phù hợp với những mục đích nhất định.
Chủ đề số 13: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về bản chất và hiện tượng?
Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng? Rút ra ý nghĩa
phương pháp luận của việc nghiên cứu vấn đề này?
* Khái niệm bản chất, hiện tượng
- Bản chất là phạm trù chỉ tổng thể các mối liên hệ khách quan, tất nhiên, tương đối
ổn định bên trong, quy định sự vận động, phát triển của đối tượng.
- Hiện tượng là phạm trù chỉ những biểu hiện của các mặt, mối liên hệ tất nhiên
tương đối ổn định ở bên ngoài; là mặt dễ biến đổi hơn và là hình thức thể hiện của bản chất đối tượng.
* Mối quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng
- Bản chất và hiện tượng đều tồn tại khách quan và nằm trong quan hệ biện chứng với
nhau. Trong đó, bản chất luôn được bộc lộ qua hiện tượng còn hiện tượng nào cũng
là biểu hiện của bản chất ở mức độ nhất định; không có bản chất nào tồn tại thuần tuý
ngoài hiện tượng, đồng thời cũng không có hiện tượng nào hoàn toàn không biểu hiện bản chất.
- Bản chất và hiện tượng về căn bản là phù hợp với nhau. Bản chất nào thì có hiện
tượng đó, khi bản chất thay đổi thì hiện tượng biểu hiện nó cũng thay đổi theo.
- Bản chất và hiện tượng thống nhất và mâu thuẫn với nhau, được thể hiện :
+ Bản chất phản ánh cái chung, cái tất yếu, quyết định sự tồn tại và phát triển của sự
vật, còn hiện tượng phản ánh cái riêng, cái cá biệt.
+ Cùng một bản chất có thể biểu hiện ra ở nhiều hiện tượng khác nhau tuỳ theo sự
thay đổi của điều kiện và hoàn cảnh. 2 lOMoAR cPSD| 53331727
+ Bản chất là cái tương đối ổn định, ít biến đổi, còn hiện tượng là cái thường xuyên biến đổi
+ Bản chất không được biểu hiện hoàn toàn ở một hiện tượng mà biểu hiện ở rất nhiều
hiện tượng khác nhau. Hiện tượng không biểu hiện hoàn toàn bản chất mà chỉ biểu hiện
một khía cạnh của bản chất. Hiện tượng biểu hiện bản chất dưới hình thức đã biến đổi,
nhiều khi xuyên tạc bản chất.
* Ý nghĩa phương pháp luận
- Nhận thức không chỉ dừng lại ở hiện tượng mà phải tiến đến nhận thức được bản chất
của sự vật. Trong thực tiễn phải dựa vào bản chất của sự vật để xác định, phương thức
hoạt động cải tạo sự vật, không được dựa vào hiện tượng.
- Muốn nhận thức được bản chất của sự vật, phải xuất phát từ những sự vật hiện tượng,
quá trình thực tế. Phải phân tích tổng hợp sự biến đổi của nhiều hiện tượng, nhất là
những hiện tượng điển hình mới làm rõ dược bản chất của sự vật.
- Khi bản chất thay đổi thì đòi hỏi cũng phải thay đổi các phương pháp sao cho phù hợp.
Chủ đề số 14: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về vị trí, vai trò của quy luật
lượng - chất? Nội dung quy luật chuyển hóa từ sự biến đổi về lượng dẫn đến những
biến đổi về chất và ngược lại? Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật này?
Vị trí, vai trò của quy luật: Chỉ ra cách thức chung nhất của sự phát triển
Khái niệm chất, lượng
+ Chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn có
của sự vật và hiện tượng, là sự thống nhất hữu cơ các thuộc tính làm cho nó là
nó mà không phải là cái khác.
+ Lượng là một phạm trù triết học để chỉ tính quy định vốn có của sự vật, biểu
thị số lượng, quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự vận động và phát triển của sự vật
cũng như các thuộc tính của nó.\ 3 lOMoAR cPSD| 53331727
Lưu ý: sự phân biệt giữa chất và lượng chỉ là tương đối
- Mối quan hệ biện chứng giữa chất và lượng Nội dung quy luật
+ Từ những sự thay đổi về lượng dẫn đến những sự thay đổi về chất
Quá trình thay đổi về lượng để dẫn đến thay đổi về chất có tính quy luật và được
biểu hiện thông qua các khái niệm, độ, điểm nút và bước nhảy.
Độ là phạm trù triết học dùng để chỉ khoảng giới hạn trong đó mọi sự thay đối về
lượng chưa làm thay đổi căn bản chất, sự vật, hiện tượng vẫn là nó chưa biến thành cái khác.
Điểm nút là phạm trù triết học dùng để chỉ điểm giới hạn trong đó đã có sự tích lũy
đủ về lượng, tạo điều kiện làm thay đổi về chất của sự vật, hiện tượng.
Bước nhảy là phạm trù triết học dùng để chỉ sự chuyển hóa về chất của sự vật, hiện
tượng do quá trình tích lũy đủ về lượng trước đó tạo ra.
+ Khi chất mới ra đời lại quy định lượng mới tương ứng phù hợp về số lượng các yếu
tố cấu thành, quy mô, tốc độ, nhiệp điệu của quá trình vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng.
Ý nghĩa Phương pháp luận của quy luật
+ Cần chú tích lũy về lượng để làm thay đổi về chất, không được nóng vội hay bảo thủ.
+ Phải thực hiện bước nhảy khi đã tích lũy đủ về lượng, đồng thời trong quá trình
thực hiện bước nhảy cần phải có tinh thần cách mạng.
+ Vận dụng linh hoạt các hình thức bước nhảy sao cho phù hợp để làm thay đổi về
chất của sự vật, hiện tượng.
+ Cần lựa chọn phương thức phù hợp từng loại kết cấu sự vật để tác động thay đổi sự
vật, hiện tượng
Chủ đề số 15: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về vị trí, vai trò của quy luật
thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập? Phân tích nội dung quy luật thống
nhất và đấu tranh của các mặt đối lập? Ý nghĩa phương pháp luận của 4 lOMoAR cPSD| 53331727 quy luật này?
- Vị trí, vai trò của quy luật: chỉ ra nguồn gốc, động lực của sự phát triển - Mặt
đối lập: là những mặt có những đặc điểm, những thuộc tính, những tính quy định
có khuynh hướng biến đổi trái ngược nhau, tồn tại một cách khách quan trong tự
nhiên, xã hội và tư duy.
- Mâu thuẫn biện chứng là trạng thái mà các mặt đối lập liên hệ, tác động qua lại lẫn
nhau, bài trừ phủ định lẫn nhau - Sự “thống nhất” của các mặt đối lập
- Sự “đấu tranh” của các mặt đối lập
- Mâu thuẫn là nguồn gốc, động lực của sự phát triển
2 . Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật
- Mâu thuẫn là khách quan, phổ biến, là cái vốn có của các sự vật, hiện tượng do đó,
nghiên cứu sự vật hiện tượng, phải xem xét quá trình phát sinh, phát triển của mâu thuẫn
- Để thúc đẩy sự vật phát triển, ta phải tìm mọi cách để giải quyết mâu thuẫn, không
được điều hòa mâu thuẫn
Chủ đề số 16: Quan điểm của chủ nghĩa Mác Lênin về phủ định biện chứng?
Phân tích nội dung quy luật phủ định của phủ định? Ý nghĩa phương pháp
luận của quy luật này?
Vai trò của quy luật: chỉ ra khuynh hướng phát triển của sự vật, hiện tượng. - Khái niệm
Phủ định là sự thay thế sự vật, hiện tượng này bằng sự vật, hiện tượng khác trong
quá trình tồn tại và phát triển của chúng.
Phủ định biện chứng là khái niệm dùng để chỉ sự phủ định làm tiền đề, tạo điều
kiện cho sự phát triển.
- Tính chất của phủ định biện chứng: + Tính khách quan + Tính phổ biến 5 lOMoAR cPSD| 53331727 + Tính kế thừa
- Nội dung quy luật phủ định của phủ định
+ Phủ định của phủ định phản ánh sự phát triển của sự vật, hiện tượng, trong đó sự
phát triển là có tính chu kỳ
Chu kỳ của sự phát triển là sự vật, hiện tượng từ điểm xuất phát ban đầu trải qua một
số lần phủ định dường như lặp lại trạng thái ban đầu nhưng cao hơn về chất. Mỗi
chu kỳ phủ định của phủ định là một vòng khâu, trong quá trình phát triển vô tận của sự vật, hiện tượng.
+ Phủ định của phủ định phản ánh khuynh hướng phát triển theo đường "xoáy
ốc", thể hiện được các tính chất: tính kế thừa, tính lặp lại, tính tiến lên và tính
phức tạp của sự vận động và phát triển của sự vật, hiện tượng. - Ý nghĩa phương pháp luận
+ Nhận thức được và đúng khuynh hướng tiến lên của sự vận động của sự vật, từ đó
chống lại những ảo tưởng về sự phát triển trong hiện thực.
+ Cần tích cực, chủ động và sáng tạo trong hoạt động nhận thức và hành động
của con người nhằm góp phần thúc đẩy hay kìm hãm sự phát triển của sự vật. +
Có tinh thần ủng hộ cái mới, cái tiến bộ, biết kế thừa có chọn lọc những nhân tố
tích cực, hợp lý của cái cũ.
Chủ đề số 17: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về thực tiễn? Phân tích vai
trò của thực tiễn đối với quá trình nhận thức của con người? Ý nghĩa phương pháp luận?
Thực tiễn và nhận thức
- Thực tiễn: là toàn bộ hoạt động vật chất có mục đích, mang tính lịch sử xã hội
nhằm cải tạo tự nhiên và xã hội
- Nhận thức: là quá trình phản ánh tích cực , tự giác và sáng tạo thế giới khách quan
vào bộ óc con người trên cơ sở thực tiễn, nhằm sáng tạo ra những tri thức về thế giới khách quan đó 6 lOMoAR cPSD| 53331727
. Vai trò của thực tiễn đối với quá trình nhận thức
- Thực tiễn là nguồn gốc, cơ sở của nhận thức
- Thực tiễn là động lực của nhận thức
- Thực tiễn là mục đích của nhận thức
- Thực tiễn là tiêu chuẩn kiểm tra chân lý
Ý nghĩa phương pháp luận
- Phải quán triệt quan điểm thực tiễn: việc nhận thức phải xuất phát từ thực tiễn.
- Nghiên cứu lý luận phải đi đôi với thực tiễn; học phải đi đôi với hành.
- Xa rời thực tiễn dẫn đến bệnh chủ quan, giáo điều, máy móc, quan liêu.
Chủ đề số 18: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về bản chất của nhận thức?
Trình bày quá trình nhận thức của con người? Phân tích mối quan hệ biện chứng
của quá trình nhận thức? Ý nghĩa của vấn đề nghiên cứu?
Khái niệm, nhận thức là quá trình phản ánh tích cực, tự giác và sáng tạo thế giới khách
quan vào bộ óc người trên cơ sở thực tiễn, nhằm sáng tạo ra những tri thức về thế giới khách quan.
Quá trình nhận thức của con người - Nhận thức cảm tính + Cảm giác + Tri giác + Biểu tượng - Nhận thức lý tính + Khái niệm + Phán đoán + Suy luận
Mối quan hệ biện chứng của quá trình nhận thức
- Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính tồn tại trong mối quan hệ biện chứng, liên
quan mật thiết với nhau. 7 lOMoAR cPSD| 53331727
- Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính thống nhất với nhau, cơ sở thống nhất đó là thực tiễn.
Chủ đề số 19: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về Chân lý? Phân tích các
tính chất và tiêu chuẩn của chân lý? Ý nghĩa của vấn đề nghiên cứu?
Chân lý là tri thức phù hợp với hiện thực khách quan và được thực tiễn kiểm nghiệm.
- Tính chất của chân lý: + Tính khách quan
+ Tính tương đối, tính tuyệt đối.
+ Tính cụ thể của chân lý
Chủ đề số 20: Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về sản xuất vật chất? Phân
tích vai trò của sản xuất vật chất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài
người? Ý nghĩa của việc nghiên cứu vấn đề này?
* Khái niệm sản xuất vật chất
- Sản xuất là hoạt động có mục đích của con người, bao gồm: sản xuất vật chất, sản
xuất tinh thần, sản xuất ra bản thân con người, trong đó, sản xuất vật chất giữ vai
trò quyết định các loại hình sản xuất khác.
- Sản xuất vật chất là quá trình con người sử dụng công cụ lao động tác động vào tự
nhiên, cải biến các dạng vật chất của giới tự nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất thoả
mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con người.
Vai trò của sản xuất vật chất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội
Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội loài người: -
Sản xuất vật chất là tiền đề trực tiếp tạo ra tư liệu sinh hoạt của con người nhằm
duy trì sự tồn tại và phát triển của con người.
- Sản xuất vật chất là tiền đề của mọi hoạt động lịch sử của con người (quan hệ xã
hội: chính trị, pháp luật, đạo đức, tôn giáo...)
- Sản xuất vật chất là điều kiện chủ yếu sáng tạo ra bản thân con người. 8 lOMoAR cPSD| 53331727
- Sản xuất vật chất là nhân tố quyết định sự tiến bộ xã hội.
* Ý nghĩa phương pháp luận
- Để nhận thức và cải tạo xã hội, phải xuất phát từ đời sống sản xuất, từ nền sản
xuất vật chất xã hội. Xét đến cùng, không thể dùng tinh thần để giải thích đời sống tinh thần.
- Để phát triển xã hội phải bắt đầu từ phát triển đời sống kinh tế - vật chất. 9