Giải SGK Lịch sử 8 bài 4: Xung đột Nam - Bắc triều và Trịnh Nguyễn | Chân trời sáng tạo

Mở đầu trang 26 bài 4 Lịch Sử 8: Dấu vết còn lại của thành nhà Mạc ở
Lạng Sơn gợi lại cho chúng ta một giai đoạn được bắt đầu với sự xuất hiện
của Vương triều Mạc. Vậy, nhà Mạc đã ra đời như thế nào? Vì sao xung
đột Nam - Bắc triều, sau đó là phân tranh giữa họ Trịnh và họ Nguyễn lại
bùng nổ? Các cuộc chiến tranh ấy đã để lại hệ quả như thế nào cho đất nước? Trả lời:
- Sự ra đời của nhà Mạc:
+ Đầu thế kỉ XVI, nhà Lê bắt đầu suy thoái, khủng hoảng.
+ Trong lúc tình hình đất nước bất ổn, Mạc Đăng Dung đã tiêu diệt các
thế lực đối lập, dần dần thâu tóm mọi quyền hành.
+ Năm 1527, Mạc Đăng Dung phế truất vua Lê Cung Hoàng, lên ngôi
vua, lập ra nhà Mạc (sử gọi là Bắc triều).
- Nguyên nhân bùng nổ chiến tranh Nam - Bắc triều:
+ Năm 1533, ở vùng Thanh Hóa, nhiều cựu thần của nhà Lê (đứng đầu là
Nguyễn Kim) đã đưa Lê Duy Ninh lên làm vua, đối đầu với nhà Mạc (sử gọi là Nam triều)
+ Từ 1533 - 1592, xung đột Nam - Bắc triều xảy ra, chiến trường chính là vùng Thanh Hóa - Nghệ An.
- Nguyên nhân bùng nổ chiến tranh Trịnh - Nguyễn:
+ Năm 1545, Nguyễn Kim qua đời, hai con trai của ông (là Nguyễn Uông
và Nguyễn Hoàng) còn nhỏ tuổi, nên vua Lê trao toàn bộ binh quyền cho
Trịnh Kiểm. Từ đây, mâu thuẫn giữa hai dòng họ Trịnh - Nguyễn dần bộc
lộ và ngày càng gay gắt.
+ Năm 1558, Nguyễn Hoàng, được cử vào trấn thủ vùng Thuận Hóa. Kể
từ đó, họ Nguyễn từng bước xây dựng thế lực và mở rộng dần đất đai về phương Nam.
+ Năm 1613, Nguyễn Hoàng mất, con là Nguyễn Phúc Nguyên lên thay,
đã tỏ rõ thái độ đối lập và chấm dứt việc nộp thuế cho họ Trịnh.
=> Đến năm 1627, xung đột Trịnh - Nguyễn bùng nổ. - Hệ quả:
+ Sự thống nhất của đất nước bị xâm phạm.
+ Hình thành cục diện “một cung vua - hai phủ chúa”
+ Kinh tế đất nước bị tàn phá, đời sống nhân dân khổ cực
+ Lãnh thổ Đàng Trong dần được được mở rộng về phía Nam.
1. Sự ra đời của Vương triều Mạc
Câu hỏi trang 26 Lịch Sử 8: Em hãy cho biết những nét chính về sự ra
đời của Vương triều Mạc Trả lời:
- Đầu thế kỉ XVI, nhà Lê bắt đầu suy thoái:
+ Sản xuất đình đốn, nạn mất mùa thường xuyên diễn ra.
+ Ở nhiều nơi, dân chúng nổi dậy chống lại triều đình.
- Trong lúc tình hình đất nước bất ổn, Mạc Đăng Dung đã tiêu diệt các thế
lực đối lập, dần dần thâu tóm mọi quyền hành.
- Năm 1527, Mạc Đăng Dung phế truất vua Lê Cung Hoàng, lên ngôi vua,
lập ra nhà Mạc (sử gọi là Bắc triều).
2. Các cuộc xung đột Nam - Bắc triều; Trịnh - Nguyễn
Câu hỏi trang 27 Lịch Sử 8: Dựa vào thông tin trong bài, em hãy giải
thích nguyên nhân làm bùng nổ xung đột Nam - Bắc triều và Trịnh - Nguyễn. Trả lời:
- Nguyên nhân bùng nổ xung đột Nam - Bắc triều:
+ Nhà Mạc được thành lập nhưng một bộ phận quan lại trung thành với
triều Lê ra sức chống lại nhằm khôi phục lại vương triều này.
+ Năm 1533, ở vùng Thanh Hóa, nhiều cựu thần của nhà Lê (đứng đầu là
Nguyễn Kim) đã đưa Lê Duy Ninh lên làm vua, đối đầu với nhà Mạc (sử gọi là Nam triều).
=> Năm 1533 xung đột Nam - Bắc triều xảy ra, kéo dài đến năm 1592
mới chấm dứt, chiến trường chính là vùng Thanh Hóa - Nghệ An.
- Nguyên nhân bùng nổ xung đột Trịnh - Nguyễn:
+ Năm 1545, Nguyễn Kim qua đời, vua Lê trao toàn bộ binh quyền cho Trịnh Kiểm.
+ Năm 1558, Nguyễn Hoàng, được cử vào trấn thủ Thuận Hóa. Họ
Nguyễn từng bước xây dựng thế lực và mở rộng dần đất đai về phương Nam.
+ Năm 1613, Nguyễn Hoàng mất, con là Nguyễn Phúc Nguyên lên thay,
đã tỏ rõ thái độ đối lập và chấm dứt việc nộp thuế cho họ Trịnh.
=> Xung đột Trịnh - Nguyễn bùng nổ vào năm 1627, kéo dài đến năm 1672 mới chấm dứt.
3. Hệ quả xung đột Nam - Bắc triều và Trịnh - Nguyễn
Câu hỏi trang 27 Lịch Sử 8: Em hãy cho biết xung đột Nam - Bắc triều
và Trịnh - Nguyễn đã gây nên hệ quả gì? Trả lời:
- Hệ quả về chính trị:
+ Sự thống nhất của đất nước bị xâm phạm. Từ năm 1672, sông Gianh trở
thành ranh giới chia cắt Đại Việt thành hai đàng: Đàng Ngoài (từ Sông
Gianh trở ra bắc) do con cháu họ Trịnh thay nhau cai quản; Đàng Trong
(từ sông Gianh trở vào nam) do con cháu họ Nguyễn truyền nối nhau cầm quyền.
+ Hình thành cục diện “một cung vua - hai phủ chúa” (cả hai chính quyền
Trịnh, Nguyễn đều dùng niên hiệu vua Lê, đều thừa nhận quốc hiệu Đại Việt).
- Hệ quả về kinh tế - xã hội:
+ Trong thời gian diễn ra chiến sự, hoạt động kinh tế của đất nước bị tàn phá.
+ Đời sống nhân dân khốn khổ (đặc biệt ở vùng xảy ra chiến sự).
- Hệ quả về lãnh thổ, lãnh hải:
+ Lãnh thổ Đàng Trong dần được được mở rộng về phía Nam
+ Chính quyền chúa Nguyễn triển khai nhiều hoạt động thực thi chủ quyền
tại quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa.
Luyện tập - Vận dụng
Giải Lịch sử 8 trang 28
Luyện tập 1 trang 28 Lịch Sử 8: Nêu những biểu hiện cho thấy sự suy
yếu của chính quyền và dòng họ Lê sau thời kì Lê sơ. Em hiểu gì về cụm
từ “Vua Lê - chúa Trịnh”; “chúa Nguyễn”; “Đàng Trong - Đàng Ngoài”? Trả lời:
- Biểu hiện cho thấy sự suy yếu của chính quyền và dòng họ Lê sau thời kì Lê sơ:
+ Trên danh nghĩa, vua Lê vẫn là người đứng đầu đất nước, nhưng trên
thực tế chỉ là “con rối” trong tay họ Trịnh.
+ Họ Trịnh xưng vương, lập vương phủ ngay bên cạnh triều đình vua Lê
và thâu tóm toàn bộ quyền hành.
- Giải thích thuật ngữ:
+ “Vua Lê - chúa Trịnh”: chính quyền trung ương thời Lê trung hưng,
trong đó, vua Lê vẫn là người đứng đầu nhưng quyền lực thực tế nằm trong tay chúa Trịnh.
+ “Chúa Nguyễn”: chính quyền của dòng họ Nguyễn ở Đàng Trong của
Đại Việt trong các thế kỉ XVI - XVIII.
+ “Đàng Trong - Đàng Ngoài”: Sau chiến tranh Trịnh - Nguyễn (1627 -
1672), hai bên lấy sông Gianh (Quảng Bình) làm giới tuyến chia đôi đất
nước, gọi là Đàng Trong (từ sông Gianh trở vào Nam) và Đàng Ngoài (từ sông Gianh trở ra Bắc).
Vận dụng 2 trang 28 Lịch Sử 8: Tìm hiểu thêm về di tích thành của nhà
Mạc, đặc biệt ở Cao Bằng, hãy viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ)
giới thiệu về di tích đó. Trả lời:
(*) Tham khảo: Giới thiệu di tích thành nhà Mạc ở Lạng Sơn
Thành Nhà Mạc Lạng Sơn nằm trong khu vực phường Tam Thanh, thành
phố Lạng Sơn đã được xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia và được đầu tư,
tôn tạo nhằm phục vụ khách du lịch và người dân quanh vùng tham quan, vãn cảnh.
Dấu tích của thành Nhà Mạc Lạng Sơn hiện nay còn lại gồm 2 đoạn tường
dài khoảng 300m, mặt thành rộng khoảng 1m, xây bằng những khối đá
lớn giữa hẻm núi, từ chân núi dẫn lên cổng thành hơn 100 bậc tam cấp
được xây dựng để tạo thuận lợi cho du khách lên tham quan. Vào tới trong
thành là một khu đất trống rộng hàng trăm m2; bao xung quanh ngoài
những đoạn tường thành có 3 đỉnh núi cao hàng chục mét. Để du khách
lên các đỉnh núi thăm quan, ngắm cảnh là hàng trăm bậc thang được xây
dựng uốn lượn, do vậy đây là một địa điểm lý tưởng để cho du khách và
người dân tham quan, vãn cảnh.
Vào những ngày lễ, tết, ngày nghỉ lượng du khách về đây tham quan tương
đối đông, một phần do vị trí của di tích thuận tiện nằm trong quần thể Di
tích núi Tô Thị, Động Tam Thanh, Nhị Thanh, một phần vì sự độc đáo
của danh thắng này nên không chỉ du khách phương xa mà các bạn trẻ
trong vùng và người dân sinh sống xung quanh danh thắng cũng chọn nơi
đây là điểm dã ngoại.