Thông tin
Hỏi đáp

Giáo trình Triết học Mác- Lênin

Môn:

Triết học Mác- Lenin (TNUS) 3 tài liệu

Trường:

Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên 44 tài liệu

Thông tin:

258 trang 11 tháng trước

Tác giả:

Thái Huyền

docx.com.vn

Bình luận

Vui lòng đăng nhập hoặc đăng ký để gửi bình luận.

Giáo trình Triết học Mác- Lênin

97 49 lượt tải Tải xuống

HỘI ĐỒNG BIÊN SOẠN GIÁO TRÌNH

MÔN TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN

GIÁO TRÌNH

TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN

Trình ộ: Đại học Đối tƣợng: Khối các ngành ngoài lý luận chính

trị

HÀ NỘI - 2019

HỘI ĐỒNG BIÊN SOẠN GIÁO TRÌNH

MÔN TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN GS.TS. Phạm Văn Đức

(chủ biên)

GIÁO TRÌNH

TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN

Trình ộ: Đại học Đối tƣợng: Khối các ngành ngoài lý luận chính

trị (3 tín chỉ - 45 tiết)

HÀ NỘI - 2019

HỘI ĐỒNG BIÊN SOẠN

GS. TS. Phạm Văn Đức (chủ biên)

GS. TS. Trần Văn Phòng

PGS. TS. Nguyễn Tài Đông

Thiếu tướng GS. TS. Nguyễn Văn Tài

GS. TS. Nguyễn Trọng Chuẩn GS.

TS. Hồ Sĩ Quý

PGS. TSKH. Lương Đình Hải PGS.

TS. Nguyễn Anh Tuấn

PGS. TS. Trần Đăng Sinh

CỘNG TÁC BIÊN SOẠN

Thiếu tướng GS. TS. Trương Giang Long

GS. TS. Trần Phúc Thăng

GS. TS. Nguyễn Hùng Hậu

CHƯƠNG I

TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC TRONG ĐỜI SỐNG

XÃ HỘI

I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC

1. Khái lƣợc về triết học

a. Nguồn gốc của triết học

Là một loại hình nhận thức ặc thù của con ngƣời triết học ra ời ở cả

Phương Đông và Phương T y gần nhƣ c ng một thời gian khoảng t thế k

VIII ến thế k VI tr.CN tại c c trung t m văn minh lớn của nh n loại thời C

ại. thức triết học xuất hiện không ngẫu nhiên, mà có nguồn gốc thực tế t

tồn tại xã hội với một trình ộ nhất ịnh của sự phát triển văn minh văn hóa

và khoa học. Con ngƣời với kỳ vọng ƣợc p ứng nhu cầu về nhận thức và

hoạt ộng thực tiễn của mình ã s ng tạo ra nh ng luận thuyết chung nhất có

t nh hệ thống phản nh thế giới xung quanh và thế giới của ch nh con ngƣời.

Triết học là ạng tri thức lý luận xuất hiện sớm nhất trong lịch sử các loại

hình lý luận của nh n loại.

Với tính cách là một hình thái ý thức xã hội, triết học có nguồn gốc

nhận thức và nguồn gốc xã hội.

Nguồn gốc nhận thức

Nhận thức thế giới là một nhu cầu tự nhiên, khách quan của con ngƣời.

Về mặt lịch sử tƣ uy huyền thoại và t n ngƣỡng nguyên thủy là loại hình

triết lý ầu ti n mà con ngƣời ng ể giải th ch thế giới ẩn xung quanh.

Ngƣời nguyên thủy kết nối nh ng hiểu biết rời rạc mơ hồ, phi lôg c… của

mình trong các quan niệm ầy xúc cảm và hoang tƣởng thành nh ng huyền

thoại ể giải thích mọi hiện tƣợng. Đỉnh cao của tƣ duy huyền thoại và t n

ngƣỡng nguyên thủy là kho tàng nh ng câu chuyện thần thoại và nh ng tôn

gi o sơ khai nhƣ Tô tem gi o B i vật giáo, Saman giáo. Thời kỳ triết học ra

ời cũng là thời kỳ suy giảm và thu hẹp phạm vi của các loại hình tƣ uy

huyền thoại và tôn giáo nguyên thủy. Triết học chính là hình thức tƣ uy lý

luận ầu tiên trong lịch sử tƣ tƣởng nhân loại thay thế ƣợc cho tƣ uy huyền

thoại và tôn giáo.

Trong quá trình sống và cải biến thế giới, t ng ƣớc con ngƣời có kinh

nghiệm và có tri thức về thế giới. Ban ầu là nh ng tri thức cụ thể, riêng lẻ,

cảm tính. Cùng với sự tiến bộ của sản xuất và ời sống, nhận thức của con

ngƣời dần dần ạt ến trình ộ cao hơn trong việc giải thích thế giới một cách

hệ thống, lôgíc và nhân quả... Mối quan hệ gi a c i ã biết và c i chƣa iết là

ối tƣợng ồng thời là ộng lực òi hỏi nhận thức ngày càng quan tâm sâu sắc

hơn ến cái chung, nh ng quy luật chung. Sự phát triển của tƣ uy tr u tƣợng

và năng lực khái quát trong quá trình nhận thức sẽ ến lúc làm cho c c quan

iểm, quan niệm chung nhất về thế giới và về vai trò của con ngƣời trong

thế giới ó hình thành. Đó là lúc triết học xuất hiện với tƣ c ch là một loại

hình tƣ uy lý luận ối lập với các giáo lý tôn giáo và triết lý huyền thoại.

Vào thời C ại khi c c loại hình tri thức còn ở trong tình trạng tản mạn

ung hợp và sơ khai c c khoa học ộc lập chƣa hình thành thì triết học óng

vai trò là ạng nhận thức lý luận t ng hợp giải quyết tất cả c c vấn ề lý luận

chung về tự nhi n xã hội và tƣ uy. T bu i ầu lịch sử triết học và tới tận thời

kỳ Trung C , triết học vẫn là tri thức bao trùm, là “khoa học của các khoa

học”. Trong hàng nghìn năm ó triết học ƣợc coi là có sứ mệnh mang trong

mình mọi trí tuệ của nhân loại. Ngay cả I. Kant (Cantơ), nhà triết học sáng

lập ra Triết học c iển Đức ở thế k XVIII, vẫn ồng thời là nhà khoa học bách

khoa. Sự dung hợp ó của triết học, một mặt phản ánh tình trạng chƣa ch n

muồi của các khoa học chuyên ngành, mặt khác lại nói lên nguồn gốc nhận

thức của chính triết học. Triết học không thể xuất hiện t mảnh ất trống, mà

phải dựa vào các tri thức kh c ể kh i qu t và ịnh hướng ứng dụng. Các loại

hình tri thức cụ thể ở thế k thứ VII tr.CN thực tế ã kh phong phú a ạng.

Nhiều thành tựu mà về sau ngƣời ta xếp vào tri thức cơ học, toán học, y

học, nghệ thuật, kiến trúc, quân sự và cả chính trị… ở Châu Âu thời bấy giờ

ã ạt tới mức mà ến nay vẫn còn khiến con ngƣời ngạc nhiên. Giải phẫu học

C ại ã ph t hiện ra nh ng t lệ ặc biệt c n ối của cơ thể ngƣời và nh ng t lệ

này ã trở thành nh ng “chuẩn mực vàng” trong hội họa và kiến trúc C ại

góp phần tạo nên một số kỳ quan của thế giới

. Dựa trên nh ng tri thức nhƣ

vậy, triết học ra ời và khái quát các tri thức riêng lẻ thành luận thuyết trong

ó có nh ng khái niệm, phạm trù và quy luật… của mình.

Nhƣ vậy nói ến nguồn gốc nhận thức của triết học là nói ến sự hình

thành, phát triển của tƣ uy tr u tƣợng, của năng lực khái quát trong nhận

thức của con ngƣời. Tri thức cụ thể, riêng lẻ về thế giới ến một giai oạn nhất

ịnh phải ƣợc t ng hợp, tr u tƣợng hóa, khái quát hóa thành nh ng khái niệm,

phạm tr quan iểm, quy luật, luận thuyết… ủ sức ph qu t ể giải thích thế

giới. Triết học ra ời p ứng nhu cầu ó của nhận thức. Do nhu cầu của sự tồn

tại con ngƣời không thỏa mãn với các tri thức riêng lẻ, cục bộ về thế giới,

càng không thỏa mãn với cách giải thích của c c t n iều và gi o lý tôn gi o.

Tƣ uy triết học bắt ầu t các triết lý, t sự khôn ngoan, t tình yêu sự thông

thái, dần hình thành các hệ thống nh ng tri thức chung nhất về thế giới.

Triết học chỉ xuất hiện khi kho tàng tri thức của loài ngƣời ã hình thành

ƣợc một vốn hiểu iết nhất ịnh và tr n cơ sở ó tƣ uy con ngƣời cũng ã ạt

See: Tuplin C. J. & Rihll T. E. (2002). Science and Mathematics in Ancient Greek Culture (Khoa học và

Toán học trong văn hóa Hy Lạp c ại), Oxford University Press.

ến trình ộ có khả năng rút ra ƣợc c i chung trong muôn vàn nh ng sự kiện,

hiện tƣợng ri ng lẻ.

Nguồn gốc xã hội

Triết học không ra ời trong xã hội mông muội ã man. Nhƣ C.M c nói:

“Triết học không treo lơ lửng bên ngoài thế giới cũng nhƣ ộ óc không tồn

tại n ngoài con ngƣời”

. Triết học ra ời khi nền sản xuất xã hội ã có sự ph

n công lao ộng và loài ngƣời ã xuất hiện giai cấp. Tức là khi chế ộ cộng sản

nguyên thủy tan rã, chế ộ chiếm h u nô lệ ã hình thành phương thức sản

xuất dựa trên sở h u tƣ nh n về tƣ liệu sản xuất ã ƣợc xác lập và ở trình ộ

khá phát triển. Xã hội có giai cấp và nạn áp bức giai cấp hà khắc ã ƣợc luật

hóa. Nhà nƣớc, công cụ trấn áp và iều hòa lợi ích giai cấp ủ trƣởng thành

“t chỗ là tôi tớ của xã hội biến thành chủ nhân của xã hội”

Gắn liền với các hiện tƣợng xã hội v a n u là lao ộng tr óc ã t ch khỏi

lao ộng chân tay. Trí thức xuất hiện với tính cách là một tầng lớp xã hội, có

vị thế xã hội x c ịnh. Vào thế k VII - V tr.CN, tầng lớp quý tộc tăng l iền

chủ nhà uôn inh l nh… ã chú ý ến việc học hành. Nhà trƣờng và hoạt ộng

giáo dục ã trở thành một nghề trong xã hội. Tri thức toán học ịa lý thi n

văn cơ học, pháp luật, y học… ã ƣợc giảng dạy

. Nghĩa là tầng lớp trí thức

ã ƣợc xã hội ít nhiều trọng vọng. Tầng lớp này có iều kiện và nhu cầu nghiên

cứu có năng lực hệ thống hóa các quan niệm quan iểm thành học thuyết,

lý luận. Nh ng ngƣời xuất sắc trong tầng lớp này ã hệ thống hóa thành công

tri thức thời ại ƣới dạng c c quan iểm, các học thuyết lý luận… có t nh hệ

thống, giải th ch ƣợc sự vận ộng, quy luật hay các quan hệ nhân quả của

một ối tƣợng nhất ịnh ƣợc xã hội công nhận là các nhà thông thái, các triết

gia (Wise man, Sage, Scholars, Philosopher), tức là c c nhà tƣ tƣởng. Về

mối quan hệ gi a các triết gia với cội nguồn của mình, C.Mác nhận x t: “C

c triết gia không mọc l n nhƣ nấm t tr i ất; họ là sản phẩm của thời ại của

mình của n tộc mình mà òng s a tinh tế nhất, quý giá và vô hình ƣợc tập

trung lại trong nh ng tƣ tƣởng triết học”

Triết học xuất hiện trong lịch sử loài ngƣời với nh ng iều kiện nhƣ vậy

và chỉ trong nh ng iều kiện nhƣ vậy - là nội dung của vấn ề nguồn gốc xã

hội của triết học. “Triết học” là thuật ng ƣợc sử dụng lần ầu tiên trong

trƣờng phái Socrates (Xôcrát). Còn thuật ng “Triết gia” Philosophos ầu

C.M c và Ph.Ăngghen 2005 Toàn tập, t. 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 156.

C.M c và Ph.Ăngghen 1995 Toàn tập, t. 22, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 288.

Xem: Michael Lahanas. Education in Ancient Greece (Giáo dục thời Hy Lạp C ại).

http://www.hellenicaworld.com/Greece/Ancient/en/AncientGreeceEducation.html

C.M c và Ph.Ăngghen 2005 ậ , t.1, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội tr. 156.

tiên xuất hiện ở Heraclitus H raclit ng ể chỉ ngƣời nghiên cứu về bản

chất của sự vật

Nhƣ vậy, triết học chỉ ra ời khi xã hội loài ngƣời ã ạt ến một trình ộ

sản xuất xã hội tương ối cao ph n công lao ộng xã hội hình thành, của cải

tương ối th a ƣ tƣ h u hóa tƣ liệu sản xuất ƣợc luật ịnh, giai cấp phân hóa

rõ và mạnh nhà nƣớc ra ời. Trong một xã hội nhƣ vậy, tầng lớp trí thức

xuất hiện, giáo dục và nhà trƣờng hình thành và phát triển c c nhà thông th

i ã ủ năng lực tƣ uy ể tr u tƣợng hóa, khái quát hóa, hệ thống hóa toàn bộ

tri thức thời ại và các hiện tƣợng của tồn tại xã hội ể xây dựng nên các học

thuyết, các lý luận, các triết thuyết. Với sự tồn tại mang tính pháp lý của chế

ộ sở h u tƣ nh n về tƣ liệu sản xuất, của trật tự giai cấp và của bộ m y nhà

nƣớc, triết học, tự nó ã mang trong mình t nh giai cấp sâu sắc nó công khai

t nh ảng là phục vụ cho lợi ích của nh ng giai cấp, nh ng lực lƣợng xã hội

nhất ịnh.

Nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội của sự ra ời của triết học

chỉ là sự phân chia có tính chất tương ối ể hiểu triết học ã ra ời trong iều

kiện nào và với nh ng tiền ề nhƣ thế nào. Trong thực tế của xã hội loài

ngƣời khoảng hơn hai nghìn năm trăm năm trƣớc, triết học ở Athens hay

Trung Hoa và Ấn Độ C ại ều bắt ầu t sự rao giảng của các triết gia. Không

nhiều ngƣời trong số họ ƣợc xã hội th a nhận ngay. Sự tranh cãi và ph ph

n thƣờng khá quyết liệt ở cả phương Đông lẫn phương Tây. Không t quan

iểm, học thuyết phải mãi ến nhiều thế hệ sau mới ƣợc khẳng ịnh. Cũng có

nh ng nhà triết học phải hy sinh mạng sống của mình ể bảo vệ học thuyết

quan iểm mà họ cho là chân lý.

Thực ra nh ng bằng chứng thể hiện sự hình thành triết học hiện không

còn nhiều. Đa số tài liệu triết học thành văn thời C ại Hy Lạp ã mất, hoặc

t ra cũng không còn nguy n vẹn. Thời tiền C ại (Pre - Classical period) chỉ

sót lại một ít các câu trích, chú giải và bản ghi tóm lƣợc do các tác giả ời

sau viết lại. Tất cả tác phẩm của Plato (Platôn), khoảng một phần ba tác

phẩm của Aristotle (Arixtốt), và một số ít tác phẩm của Theophrastus ngƣời

kế th a Arixtốt ã ị thất lạc. Một số tác phẩm ch La tinh và Hy Lạp của

trƣờng phái Epicurus (Êpiquya) (341 - 270 tr.CN), chủ nghĩa Khắc k

(Stoicism) và Hoài nghi luận của thời hậu văn hóa Hy Lạp cũng vậy

b. Khái niệm Triết học

Ở Trung Quốc ch t (哲 ã có t rất sớm, và ngày nay, ch

Философия. Философский энциклопедический словарь (Triết học. Từ ển Bách khoa Tri t h c) (2010),

http://philosophy.niv.ru/doc/dictionary/philosophy/articles/62/filosofiya.htm.

See: David Wolfsdorf. Introduction to Ancient Western Philosophy (Khái luận về Triết học Phƣơng

Tây C ại) https://pdfs.semanticscholar.org/ad17/a4ae607f0ea4c46a5e49a3808d7ac26450c5.pdf

(哲學) ƣợc coi là tương ương với thuật ng philosophia của Hy Lạp, với

ý nghĩa là sự truy tìm ản chất của ối tƣợng nhận thức thƣờng là con ngƣời,

xã hội vũ trụ và tƣ tƣởng. Triết học là iểu hiện cao của trí tuệ là sự hiểu

iết s u sắc của con ngƣời về toàn bộ thế giới thiên - ịa - nhân và ịnh hướng

nh n sinh quan cho con ngƣời.

Ở Ấn Độ, thuật ng Dar'sana triết học nghĩa gốc là hàm ý là

tri thức ựa tr n lý tr là ể ẫn ắt con ngƣời ến với lẽ phải.

Ở phương T y thuật ng “triết học” nhƣ ang ƣợc sử ụng ph biến hiện

nay cũng nhƣ trong tất cả các hệ thống nhà trƣờng, chính là φιλοσοφία

tiếng Hy Lạp; ƣợc sử dụng nghĩa gốc sang các ngôn ng kh c: Philosophy

philosophie философия . Triết học, Philo - sophia xuất hiện ở Hy Lạp C

ại, với nghĩa là . Ngƣời Hy Lạp C ại quan niệm philosophia

v a mang nghĩa là giải th ch vũ trụ ịnh hướng nhận thức và hành vi v a

nhấn mạnh ến kh t vọng tìm kiếm ch n lý của con ngƣời.

Nhƣ vậy, cả ở phương Đông và phương T y ngay t ầu triết học ã là

hoạt ộng tinh thần ậc cao, là loại hình nhận thức có trình ộ tr u tƣợng hóa

và khái quát hóa rất cao. Triết học nhìn nhận và nh gi ối tƣợng xuyên qua

thực tế, xuyên qua hiện tƣợng quan sát ƣợc về con ngƣời và vũ trụ. Ngay

cả khi triết học còn bao gồm trong nó tất cả mọi thành tựu của nhận thức,

loại hình tri thức ặc biệt này ã tồn tại với tính cách là một ội.

Là loại hình tri thức ặc biệt của con ngƣời, triết học nào cũng có tham

vọng xây dựng nên bức tranh t ng quát nhất về thế giới và về con ngƣời.

Nhƣng kh c với các loại hình tri thức xây dựng thế giới quan dựa trên niềm

tin và quan niệm tƣởng tƣợng về thế giới, triết học sử dụng các công cụ lý

tính, các tiêu chuẩn lôgíc và nh ng kinh nghiệm khám phá thực tại của con

ngƣời ể diễn tả thế giới và khái quát thế giới quan bằng lý luận. T nh ặc

thù của nhận thức triết học thể hiện ở ó

B ch khoa thƣ Britannica ịnh nghĩa “Triết học là sự xem xét lý tính,

tr u tƣợng và có phương ph p về thực tại với tính cách là một chỉnh thể hoặc

nh ng khía cạnh nền tảng của kinh nghiệm và sự tồn tại ngƣời. Sự truy vấn

triết học (Philosophical Inquiry) là thành phần trung tâm của lịch sử trí tuệ

của nhiều nền văn minh”

“B ch khoa thƣ triết học mới” của Viện Triết học Nga xuất bản năm

2001 viết: “Triết học là hình thức ặc biệt của nhận thức và ý thức xã hội về

thế giới ƣợc thể hiện thành hệ thống tri thức về nh ng nguyên tắc cơ bản

См:ИФ РAH (2001). Новая философская энциклопедия B ch khoa thƣ Triết học mới) .Там же. c.

195.

. Philosophy in “Encyclope ia Britannica” trong “B ch khoa thƣ Britanica” .

https://www.britannica.com/topic/philosophy. “Philosophy - the rational, abstract, and methodical consi

eration of reality as a whole or of fun amental imensions of human existence an experience”.

và nền tảng của tồn tại ngƣời, về nh ng ặc trƣng ản chất nhất của mối quan

hệ gi a con ngƣời với tự nhiên, với xã hội và với ời sống tinh thần”

Có nhiều ịnh nghĩa về triết học nhƣng c c ịnh nghĩa thƣờng ao hàm

nh ng nội dung chủ yếu sau:

- Triết học là một hình thái ý thức xã hội.

- Khách thể khám phá của triết học là thế giới (gồm cả thế giới bên

trong và n ngoài con ngƣời) trong hệ thống chỉnh thể toàn vẹn vốn có của

nó.

- Triết học giải thích tất cả mọi sự vật, hiện tƣợng, quá trình và quan

hệ của thế giới, với mục ch tìm ra nh ng quy luật ph biến nhất chi phối

quy ịnh và quyết ịnh sự vận ộng của thế giới của con ngƣời và của tƣ uy.

- Với tính cách là loại hình nhận thức ặc th ộc lập với khoa học và

khác biệt với tôn giáo, tri thức triết học mang tính hệ thống, lôgíc và tr u

tƣợng về thế giới, bao gồm nh ng nguyên tắc cơ ản, nh ng ặc trƣng ản chất

và nh ng quan iểm nền tảng về mọi tồn tại.

- Triết học là hạt nhân của thế giới quan.

Triết học là hình th i ặc biệt của ý thức xã hội ƣợc thể hiện thành hệ

thống c c quan iểm lý luận chung nhất về thế giới về con ngƣời và về tƣ

uy của con ngƣời trong thế giới ấy.

Với sự ra ời của Triết học Mác - Lênin, tri t h c là hệ thống quan ểm

lí luận chung nhất về th giới và vị í i trong th giớ ó là khoa h c về

những quy luật vậ ộng, phát triển chung nhất của t nhiên, xã hộ v d .

Triết học khác với các khoa học khác ở í ặc thù của hệ thống tri th c

khoa h v ơ u. Tri thức khoa học triết học mang tính khái quát

cao dựa trên sự tr u tƣợng hóa sâu sắc về thế giới, về bản chất cuộc sống

con ngƣời. Phương ph p nghi n cứu của triết học là xem xét thế giới nhƣ

một chỉnh thể trong mối quan hệ gi a các yếu tố và tìm c ch ƣa lại một hệ

thống các quan niệm về chỉnh thể ó. Triết học là sự diễn tả thế giới quan

bằng lí luận. Điều ó chỉ có thể thực hiện ƣợc khi triết học dựa tr n cơ sở t

ng kết toàn bộ lịch sử của khoa học và lịch sử của bản th n tƣ tƣởng triết

học.

Không phải mọi triết học ều là khoa học. Song các học thuyết triết học

ều có óng góp t nhiều, nhất ịnh cho sự hình thành tri thức khoa học triết

học trong lịch sử; là nh ng “vòng kh u” nh ng “mắt kh u” tr n “ ƣờng xoáy

ốc” vô tận của lịch sử tƣ tƣởng triết học nhân loại. Trình ộ khoa học của

Института философии Российской Aкадемии Hayк 2001 . Новая философская энциклопедия. B

ch khoa thƣ Triết học mới) T.4. Москва “мысль”. c. 195.

một học thuyết triết học phụ thuộc vào sự phát triển của ối tƣợng nghiên

cứu, hệ thống tri thức và hệ thống phương ph p nghi n cứu.

c. Vấn ề ối tượng của triết học trong lịch sử

Cùng với qu trình ph t triển của xã hội, của nhận thức và của bản thân

triết học, trên thực tế, nội dung của ối tƣợng của triết học cũng thay i trong

c c trƣờng phái triết học khác nhau.

Đối tƣợng của triết học là các quan hệ ph biến và các quy luật chung

nhất của toàn bộ tự nhiên, xã hội và tƣ uy.

Ngay t khi ra ời triết học ã ƣợc xem là hình th i cao nhất của tri thức,

ao hàm trong nó tri thức của tất cả c c lĩnh vực mà mãi về sau, t thế k XV

- XVII, mới dần tách ra thành các ngành khoa học riêng. “Nền triết học tự

nhi n” là kh i niệm chỉ triết học ở phương T y thời kỳ nó bao gồm trong

mình tất cả nh ng tri thức mà con ngƣời có ƣợc trƣớc hết là các tri thức

thuộc khoa học tự nhi n sau này nhƣ to n học, vật lý học thi n văn học...

Theo S. Hawking (Hooc-king), Cantơ là ngƣời ứng ở ỉnh cao nhất trong số

các nhà triết học vĩ ại của nhân loại - nh ng ngƣời coi “toàn ộ kiến thức

của loài ngƣời trong ó có khoa học tự nhiên là thuộc lĩnh vực của họ”

. Đ

y là nguy n nh n làm nảy sinh quan niệm v a tích cực v a tiêu cực rằng

ủ .

Ở thời kỳ Hy Lạp C ại, nền triết học tự nhi n ã ạt ƣợc nh ng thành tựu

vô c ng rực rỡ mà “c c hình thức muôn hình muôn vẻ của nó, - nhƣ nh gi

của Ph.Ăngghen - ã có mầm mống và ang nảy nở hầu hết tất cả các loại thế

giới quan sau này”

. Ảnh hƣởng của triết học Hy Lạp C ại còn in ậm dấu

ấn ến sự ph t triển của tƣ tƣởng triết học ở Tây Âu mãi về sau. Ngày nay

văn hóa Hy - La còn là tiêu chuẩn của việc gia nhập Cộng ồng châu Âu.

Ở T y u thời Trung c khi quyền lực của Gi o hội ao tr m mọi lĩnh

vực ời sống xã hội thì triết học trở thành n tì của thần học

. Nền ị

thay ằng nền v ện. Triết học trong gần thiên niên k m trƣờng

Trung c chịu sự quy ịnh và chi phối của hệ tƣ tƣởng Kitô gi o. Đối tƣợng

của triết học Kinh viện chỉ tập trung vào các chủ ề nhƣ niềm tin tôn gi o

thi n ƣờng ịa ngục, mặc khải hoặc chú giải c c t n iều phi thế tục … - nh

ng nội dung nặng về tƣ iện.

Phải ến sau “cuộc cách mạng” Copernicus Cô-p c-n ch c c khoa

học T y u thế k XV XVI mới dần phục hƣng tạo cơ sở tri thức cho sự

phát triển mới của triết học.

Xem:S.W. Hawking (2000). L ợc sử th i gian. Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, tr. 214 - 215.

C.Mác và Ph.Ăngghen (1994). Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. tr.491.

Gracia, Jorge J. E.; Noone, Timothy B. (2003). A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford:

Blackwell, tr. 35

Cùng với sự hình thành và củng cố quan hệ sản xuất tƣ ản chủ nghĩa

ể p ứng c c y u cầu của thực tiễn ặc biệt y u cầu của sản xuất công nghiệp,

các bộ môn khoa học chuy n ngành trƣớc hết là c c khoa học thực nghiệm

ã ra ời. Nh ng ph t hiện lớn về ịa lý và thi n văn c ng nh ng thành tựu kh c

của khoa học thực nghiệm thế k XV - XVI ã thúc ẩy cuộc ấu tranh gi a

khoa học, triết học duy vật với chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo. Vấn ề ối

tƣợng của triết học bắt ầu ƣợc ặt ra. Nh ng ỉnh cao mới trong chủ nghĩa uy

vật thế k XVII - XVIII ã xuất hiện ở nh Ph p Hà Lan với nh ng ại iểu ti

u iểu nhƣ F.Bacon (Bây-cơn T.Ho es Hốpxơ nh D. Di erot Đi-ơ-rô),

C. Helvetius (Hen-vê-tiút) (Pháp), B. Spinoza (Spi-nô- a Hà Lan ... V.I.L

nin ặc biệt nh gi cao công lao của c c nhà duy vật Ph p thời kỳ này ối với

sự ph t triển chủ nghĩa uy vật trong lịch sử triết học trƣớc M c. ng viết:

“Trong suốt cả lịch sử hiện ại của ch u u và nhất là vào cuối thế k XVIII

ở nƣớc Ph p nơi ã iễn ra một cuộc quyết chiến chống tất cả nh ng r c rƣởi

của thời Trung C chống chế ộ phong kiến trong c c thiết chế và tƣ tƣởng

chỉ có chủ nghĩa uy vật là triết học uy nhất triệt ể trung thành với tất cả

mọi học thuyết của khoa học tự nhi n th ịch với m t n với thói ạo ức giả

v.v.”

. Bên cạnh chủ nghĩa uy vật Anh và Pháp thế k XVII - XVIII tƣ uy

triết học cũng ph t triển mạnh trong c c học thuyết triết học uy t m mà ỉnh

cao là Cantơ và G.W.F Hegel H ghen ại iểu xuất sắc của triết học c iển

Đức.

Triết học tạo iều kiện cho sự ra ời của các khoa học nhƣng sự ph t

triển của c c khoa học chuy n ngành cũng t ng ƣớc xóa ỏ vai trò của triết

học tự nhi n cũ làm ph sản tham vọng của triết học muốn óng vai trò “khoa

học của c c khoa học”. Triết học H ghen là học thuyết triết học cuối c ng thể

hiện tham vọng ó. H ghen tự coi triết học của mình là một hệ thống tri thức

ph iến trong ó nh ng ngành khoa học ri ng iệt chỉ là nh ng mắt kh u phụ

thuộc vào triết học là lôg c học ứng dụng.

Hoàn cảnh kinh tế - xã hội và sự ph t triển mạnh mẽ của khoa học vào

ầu thế k XIX ã ẫn ến sự ra ời của triết học M c. Đoạn tuyệt triệt ể với quan

niệm triết học là “khoa học của c c khoa học” triết học M c x c ịnh ối tƣợng

nghi n cứu của mình là ố quan hệ ữ ồn tạ v d ữa vậ

ấ v ậ duy vật triệ ể v ữ uy luậ ấ ủ hộ

v d . Các nhà triết học mác xít về sau ã nh gi với Mác, lần ầu tiên trong

lịch sử ối tƣợng của triết học ƣợc xác lập một cách hợp lý.

Vấn ề tƣ c ch khoa học của triết học và ối tƣợng của nó ã g y ra nh ng

cuộc tranh luận k o ài cho ến hiện nay. Nhiều học thuyết triết học hiện ại ở

phương T y muốn t ỏ quan niệm truyền thống về triết học x c ịnh ối tƣợng

V.I.Lênin (1980). Toàn tập, t. 23, Nxb Tiến bộ, Moscow, tr. 50.

nghi n cứu ri ng cho mình nhƣ mô tả nh ng hiện tƣợng tinh thần ph n t ch

ng nghĩa chú giải văn ản...

Mặc dù vậy c i chung trong c c học thuyết triết học là nghi n cứu nh

ng vấn ề chung nhất của giới tự nhi n của xã hội và con ngƣời mối quan

hệ của con ngƣời của tƣ uy con ngƣời nói ri ng với thế giới.

d. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan

Thế giới quan

Nhu cầu tự nhiên của con ngƣời về mặt nhận thức là muốn hiểu biết

ến tận cùng, sâu sắc và toàn diện mọi hiện tƣợng, sự vật, quá trình. Nhƣng

tri thức mà con ngƣời và cả loài ngƣời ở thời nào cũng lại có hạn, là phần

quá nhỏ bé so với thế giới cần nhận thức vô tận bên trong và bên ngoài con

ngƣời. Đó là tình huống có vấn ề (Problematic Situation) của mọi tranh

luận triết học và tôn giáo. Bằng trí tuệ duy lý, kinh nghiệm và sự mẫn cảm

của mình con ngƣời buộc phải x c ịnh nh ng ểm về toàn bộ th giới làm

cơ sở ể ịnh hướng cho nhận thức và hành ộng của mình. Đó ch nh là thế

giới quan. Tương tự nhƣ c c ti n ề, với thế giới quan, sự chứng minh nào

cũng không ủ căn cứ, trong khi niềm tin lại mách bảo ộ tin cậy.

“Thế giới quan” là kh i niệm có gốc tiếng Đức “Weltanschauung” lần

ầu ti n ƣợc Cantơ sử dụng trong tác phẩm P ă c phán (Kritik der

Urteilskraft 1790 ng ể chỉ thế giới quan sát ƣợc với nghĩa là thế giới

trong sự cảm nhận của con ngƣời. Sau ó F.Schelling ã sung thêm cho

khái niệm này một nội dung quan trọng là, khái niệm thế giới quan luôn có

sẵn trong nó một sơ ồ x c ịnh về thế giới, một sơ ồ mà không cần tới một sự

giải thích lý thuyết nào cả. Ch nh theo nghĩa này mà H ghen ã nói ến “thế

giới quan ạo ức” J.Goethe (Gớt) nói ến “thế giới quan thơ ca” còn L.Ranke

(Ranh-cơ - “thế giới quan tôn gi o”

. Kể t ó kh i niệm thế giới quan nhƣ

c ch hiểu ngày nay ã ph biến trong tất cả c c trƣờng phái triết học.

Khái niệm th giới quan hiểu một cách ngắn gọn là hệ thống quan iểm

của con ngƣời về thế giới. Có thể ịnh nghĩa: Th giới quan là khái niệm tri

t h c chỉ hệ thống các tri th ểm, tình c m, niềm tin, lý ở ịnh về th

giới và về vị trí củ i (bao hàm c cá nhân, xã hội và nhân loại) trong

th giớ ó. Th giớ ịnh các nguyên tắ ộ, giá trị ị ớng nhận

th c và hoạ ộng th c tiễn củ i.

Các khái niệm “Bức tranh chung về thế giới” “Cảm nhận về thế giới”

“Nhận thức chung về cuộc ời”… kh gần gũi với khái niệm thế giới quan.

Xem: Некрасова Н.А. Некрасов С.И.(2005) Мировоззрение как объект философской рефлексии

(Thế giới quan với tính cách là sự phản tƣ triết học). “Современные наукоемкие технологии” № 6.

стр. 20 - 23. http://www.rae.ru/snt/?section=content&op=show_article&article_id=4116 , Шелер М.

Философское мировоззрение Избранные произведения. - М. 1994.

Thế giới quan thƣờng ƣợc coi là bao hàm trong nó nhân sinh quan - vì nhân

sinh quan là quan niệm của con ngƣời về ời sống với các nguyên tắc th i ộ

và ịnh hướng giá trị của hoạt ộng ngƣời.

Nh ng thành phần chủ yếu của thế giới quan là tri thức, niềm tin và lý

tƣởng. Trong ó tri thức là cơ sở trực tiếp hình thành thế giới quan, nhƣng

tri thức chỉ gia nhập thế giới quan khi ã ƣợc kiểm nghiệm ít nhiều trong

thực tiễn và trở thành niềm tin. Lý tƣởng là trình ộ phát triển cao nhất của

thế giới quan. Với tính cách là hệ quan iểm chỉ dẫn tƣ uy và hành ộng, thế

giới quan là phương thức ể con ngƣời chiếm lĩnh hiện thực, thiếu thế giới

quan con ngƣời không có phương hướng hành ộng.

Trong lịch sử phát triển của tƣ uy thế giới quan thể hiện ƣới nhiều

hình thức a ạng kh c nhau n n cũng ƣợc phân loại theo nhiều cách khác

nhau. Chẳng hạn, thế giới quan tôn giáo, thế giới quan khoa học và thế giới

quan triết học. Ngoài ba hình thức chủ yếu này, còn có thể có thế giới quan

huyền thoại (mà một trong nh ng hình thức thể hiện tiêu biểu của nó là thần

thoại Hy Lạp); theo nh ng căn cứ phân chia khác, thế giới quan còn ƣợc

phân loại theo các thời ại, các dân tộc, các tộc ngƣời, hoặc thế giới quan

kinh nghiệm, thế giới quan thông thƣờng…

Thế giới quan chung nhất, ph biến nhất ƣợc sử dụng (một cách ý thức

hoặc không ý thức) trong mọi ngành khoa học và trong toàn bộ ời sống xã

hội là thế giới quan triết học.

Hạt nhân lý luận của thế giới quan

Nói triết học là hạt nhân của thế giới quan, bởi th nhất, bản thân triết

học chính là thế giới quan. Th hai, trong các thế giới quan kh c nhƣ thế

giới quan của các khoa học cụ thể, thế giới quan của các dân tộc, hay các

thời ại… triết học bao giờ cũng là thành phần quan trọng óng vai trò là

nhân tố cốt lõi. Th ba, với các loại thế giới quan tôn giáo, thế giới quan

kinh nghiệm hay thế giới quan thông thƣờng… triết học bao giờ cũng có

ảnh hƣởng và chi phối, dù có thể không tự giác. Th , thế giới quan triết

học nhƣ thế nào sẽ quy ịnh các thế giới quan và các quan niệm kh c nhƣ

thế.

Thế giới quan duy vật biện chứng ƣợc coi là ỉnh cao của các loại thế

giới quan ã t ng có trong lịch sử. Vì thế giới quan này òi hỏi thế giới phải

ƣợc xem xét dựa trên nguyên lý về mối liên hệ ph biến và nguyên lý về sự

phát triển. T y thế giới và con ngƣời ƣợc nhận thức theo quan iểm toàn

diện, lịch sử, cụ thể và phát triển. Thế giới quan duy vật biện chứng bao

gồm tri thức khoa học, niềm tin khoa học và lý tƣởng cách mạng.

См: Мировоззрение. Философский энциклопедический словарь (Th giới quan. T iển bách khoa

triết học) (2010).http://philosophy.niv.ru/doc/dictionary/philosophy/fc/slovar - 204 - 2.htm#zag - 1683.

Khi thực hiện chức năng của mình, nh ng quan iểm thế giới quan luôn

có xu hướng ƣợc lý tƣởng hóa, thành nh ng khuôn mẫu văn hóa iều chỉnh

hành vi. nghĩa to lớn của thế giới quan thể hiện trƣớc hết là ở iểm này.

Thế giới quan óng vai trò ặc biệt quan trọng trong cuộc sống của con

ngƣời và xã hội loài ngƣời. Bởi lẽ, th nhất, nh ng vấn ề ƣợc triết học ặt ra

và tìm lời giải p trƣớc hết là nh ng vấn ề thuộc thế giới quan. Th hai, thế

giới quan úng ắn là tiền ề quan trọng ể xác lập phương thức tƣ uy hợp lý

và nhân sinh quan tích cực trong khám phá và chinh phục thế giới. Trình ộ

phát triển của thế giới quan là tiêu chí quan trọng nh gi sự trƣởng thành

của mỗi cá nh n cũng nhƣ của mỗi cộng ồng xã hội nhất ịnh.

Thế giới quan tôn gi o cũng là thế giới quan chung nhất có ý nghĩa ph

biến ối với nhận thức và hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời. Nhƣng do bản

chất là ặt niềm tin vào c c t n iều coi t n ngƣỡng cao hơn lý trí, phủ nhận

tính khách quan của tri thức khoa học n n không ƣợc ứng dụng trong khoa

học và thƣờng dẫn ến sai lầm, tiêu cực trong hoạt ộng thực tiễn. Thế giới

quan tôn giáo phù hợp hơn với nh ng trƣờng hợp con ngƣời giải thích thất

bại của mình. Trên thực tế cũng không t nhà khoa học s ng ạo mà vẫn có

ph t minh nhƣng với nh ng trƣờng hợp này, mọi giải thích bằng nguy n nh

n tôn gi o ều không thuyết phục; cần phải lý giải kỹ lƣỡng hơn và s u sắc

hơn ằng nh ng nguy n nh n vƣợt ra ngoài giới hạn của nh ng t n iều.

Không t ngƣời trong ó có c c nhà khoa học chuy n ngành thƣờng ịnh

kiến với triết học, không th a nhận triết học có ảnh hƣởng hay chi phối thế

giới quan của mình. Tuy thế, với tính cách là một loại tri thức vĩ mô, giải

quyết các vấn ề chung nhất của ời sống, ẩn giấu sâu trong mỗi suy nghĩ và

hành vi của con ngƣời n n tƣ uy triết học lại là một thành tố h u cơ trong

tri thức khoa học cũng nhƣ trong tri thức thông thƣờng, là chỗ dựa tiềm

thức của kinh nghiệm cá nhân, dù các cá nhân cụ thể có hiểu biết ở trình ộ

nào và th a nhận ến u vai trò của triết học. Nhà khoa học và cả nh ng ngƣời

ít học không có c ch nào tr nh ƣợc việc phải giải quyết các quan hệ ngẫu

nhiên - tất yếu hay nhân quả trong hoạt ộng của họ, cả trong hoạt ộng khoa

học chuy n s u cũng nhƣ trong ời sống thƣờng ngày. Nghĩa là hiểu biết

sâu hay nông cạn về triết học, dù yêu thích hay ghét bỏ triết học con ngƣời

vẫn bị chi phối bởi triết học, triết học vẫn có mặt trong thế giới quan của

mỗi ngƣời. Vấn ề chỉ là thứ triết học nào sẽ chi phối con ngƣời trong hoạt

ộng của họ ặc biệt trong nh ng phát minh, sáng tạo hay trong xử lý nh ng

tình huống gay cấn của ời sống.

Với các nhà khoa học Ph.Ăngghen trong t c phẩm Biện ch ng của t

nhiên ã viết: “Nh ng ai phỉ báng triết học nhiều nhất lại chính là nh ng kẻ

nô lệ của nh ng tàn tích thông tục hóa, tồi tệ nhất của nh ng học thuyết triết

học tồi tệ nhất… D nh ng nhà khoa học tự nhiên có làm gì i n a thì họ cũng

vẫn bị triết học chi phối. Vấn ề chỉ ở chỗ họ muốn bị chi phối bởi một thứ

triết học tồi tệ hợp mốt hay họ muốn ƣợc hướng dẫn bởi một hình thức tƣ

uy lý luận dựa trên sự hiểu biết về lịch sử tƣ tƣởng và nh ng thành tựu của

nó”

Nhƣ vậy, triết học với tính cách là hạt nhân lý luận, trên thực tế, chi

phối mọi thế giới quan ngƣời ta có chú ý và th a nhận iều ó hay không.

2. Vấn ề cơ bản của triết học

a. Nội dung vấn ề cơ bản của triết học

Triết học kh c với một số loại hình nhận thức kh c trƣớc khi giải quyết

c c vấn ề cụ thể của mình, nó buộc phải giải quyết một vấn ề có ý nghĩa nền

tảng và là iểm xuất ph t ể giải quyết tất cả nh ng vấn ề còn lại - vấn ề về mối

quan hệ gi a vật chất với ý thức. Đ y ch nh là vấ ề ơ của triết học.

Ph.Ăngghen viết: “Vấn ề cơ ản lớn của mọi triết học ặc biệt là của triết

học hiện ại là vấn ề quan hệ gi a tƣ uy với tồn tại”

Bằng kinh nghiệm hay bằng lý tr con ngƣời rốt cuộc ều phải th a nhận

rằng, hóa ra tất cả các hiện tƣợng trong thế giới này chỉ có thể, hoặc là hiện

tƣợng vật chất, tồn tại n ngoài và ộc lập ý thức con ngƣời, hoặc là hiện

tƣợng thuộc tinh thần, ý thức của ch nh con ngƣời. Nh ng ối tƣợng nhận

thức lạ lùng, huyền bí, hay phức tạp nhƣ linh hồn ấng siêu nhiên, linh cảm,

vô thức, vật thể tia vũ trụ, ánh sáng, hạt Quark, hạt Strangelet, hay trƣờng

Sphere … tất thảy cho ến nay vẫn không phải là hiện tƣợng gì khác nằm

ngoài vật chất và ý thức. Để giải quyết ƣợc các vấn ề chuyên sâu của t ng

học thuyết về thế giới, thì câu hỏi ặt ra ối với triết học trƣớc hết vẫn là: Thế

giới tồn tại n ngoài tƣ uy con ngƣời có quan hệ nhƣ thế nào với thế giới

tinh thần tồn tại trong ý thức con ngƣời? Con ngƣời có khả năng hiểu biết

ến u về sự tồn tại thực của thế giới? Bất kỳ trƣờng phái triết học nào cũng

không thể lảng tránh giải quyết vấ ề này - mối quan hệ giữa vật chất và ý

th c, giữa tồn tạ v duy.

Khi giải quyết vấn ề cơ ản mỗi triết học không chỉ x c ịnh nền tảng

và iểm xuất ph t của mình ể giải quyết c c vấn ề kh c mà thông qua ó lập

trƣờng thế giới quan của c c học thuyết và của c c triết gia cũng ƣợc x c

ịnh.

Vấn ề cơ ản của triết học có hai mặt trả lời hai c u hỏi lớn.

Mặ ấ : Gi a ý thức và vật chất thì c i nào có trƣớc c i nào có sau

c i nào quyết ịnh c i nào? Nói c ch kh c khi truy tìm nguy n nh n cuối cùng

C.M c và Ph.Ăngghen 1994 Toàn tập, t.. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 692 - 693.

C.M c và Ph.Ăngghen 1995 Toàn tập, t. 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 403.

của hiện tƣợng, sự vật, hay sự vận ộng ang cần phải giải thích, thì nguyên

nhân vật chất hay nguyên nhân tinh thần óng vai trò là cái quyết ịnh.

Mặ : Con ngƣời có khả năng nhận thức ƣợc thế giới hay không?

Nói cách khác, khi khám phá sự vật và hiện tƣợng con ngƣời có dám tin

rằng mình sẽ nhận thức ƣợc sự vật và hiện tƣợng hay không.

C ch trả lời hai c u hỏi tr n quy ịnh lập trƣờng của nhà triết học và của

trƣờng phái triết học x c ịnh việc hình thành c c trƣờng ph i lớn của triết

học.

b ủ n du vật v c ủ n du t m

Việc giải quyết mặt thứ nhất của vấn ề cơ ản của triết học ã chia các

nhà triết học thành hai trƣờng ph i lớn. Nh ng ngƣời cho rằng vật chất giới

tự nhi n là c i có trƣớc và quyết ịnh ý thức của con ngƣời ƣợc gọi là các

nhà duy vật. Học thuyết của họ hợp thành c c môn ph i kh c nhau của chủ

nghĩa uy vật, giải thích mọi hiện tƣợng của thế giới này bằng các nguyên

nhân vật chất - nguyên nhân tận cùng của mọi vận ộng của thế giới này là

nguyên nhân vật chất. Ngƣợc lại nh ng ngƣời cho rằng ý thức tinh thần ý

niệm, cảm gi c là c i có trƣớc giới tự nhi n ƣợc gọi là c c nhà uy tâm. Các

học thuyết của họ hợp thành c c ph i kh c nhau của chủ nghĩa uy t m chủ

trương giải thích toàn bộ thế giới này bằng c c nguy n nh n tƣ tƣởng, tinh

thần - nguyên nhân tận cùng của mọi vận ộng của thế giới này là nguyên

nhân tinh thần.

- ủ d vật: Cho ến nay chủ nghĩa uy vật ã ƣợc thể hiện ƣới a

hình thức cơ ản: ủ d vậ ấ ủ duy vậ v ủ d vật

biệ .

+ ủ d vật ấ là kết quả nhận thức của c c nhà triết học uy vật

thời C ại. Chủ nghĩa uy vật thời kỳ này th a nhận t nh thứ nhất của vật chất

nhƣng ồng nhất vật chất với một hay một số chất cụ thể của vật chất và ƣa

ra nh ng kết luận mà về sau ngƣời ta thấy mang nặng t nh trực quan ng y

thơ chất ph c. Tuy hạn chế o trình ộ nhận thức thời ại về vật chất và cấu

trúc vật chất nhƣng chủ nghĩa uy vật chất ph c thời C ại về cơ ản là úng

vì nó ã lấy ản thân giới tự nhi n ể giải th ch thế giới không viện ến Thần

linh Thƣợng ế hay các lực lƣợng siêu nhiên.

+ ủ d vật siêu hình là hình thức cơ ản thứ hai trong lịch sử của

chủ nghĩa uy vật thể hiện kh r ở c c nhà triết học thế k XV ến thế k XVIII

và iển hình là ở thế k thứ XVII XVIII. Đ y là thời kỳ mà cơ học c iển ạt

ƣợc nh ng thành tựu rực rỡ n n trong khi tiếp tục ph t triển quan iểm chủ

nghĩa uy vật thời C ại chủ nghĩa uy vật giai oạn này chịu sự t c ộng mạnh

mẽ của phương ph p tƣ uy si u hình cơ giới - phương ph p nhìn thế giới

nhƣ một cỗ m y kh ng lồ mà mỗi ộ phận tạo n n thế giới ó về cơ ản là ở

trong trạng th i iệt lập và tĩnh tại. Tuy không phản nh úng hiện thực trong

toàn cục nhƣng chủ nghĩa uy vật si u hình ã góp phần không nhỏ vào việc

ẩy l i thế giới quan uy t m và tôn gi o ặc biệt là ở thời kỳ chuyển tiếp t m

trƣờng Trung c sang thời Phục hƣng.

+ ủ d vật biệ là hình thức cơ ản thứ a của chủ nghĩa uy vật

o C.M c và Ph.Ăngghen x y ựng vào nh ng năm 40 của thế k XIX sau ó

ƣợc V.I.L nin ph t triển. Với sự kế th a tinh hoa của c c học thuyết triết học

trƣớc ó và sử ụng khá triệt ể thành tựu của khoa học ương thời chủ nghĩa

uy vật biện chứng ngay t khi mới ra ời ã khắc phục ƣợc hạn chế của chủ

nghĩa uy vật chất ph c thời C ại chủ nghĩa uy vật si u hình và là ỉnh cao

trong sự ph t triển của chủ nghĩa uy vật. Chủ nghĩa uy vật biện chứng

không chỉ phản nh hiện thực úng nhƣ ch nh ản th n nó tồn tại mà còn là

một công cụ h u hiệu giúp nh ng lực lƣợng tiến ộ trong xã hội cải tạo hiện

thực ấy.

- ủ duy tâm: Chủ nghĩa uy t m gồm có hai phái: ủ d ủ

v ủ d .

+ ủ d ủ th a nhận t nh thứ nhất của . Trong khi

phủ nhận sự tồn tại kh ch quan của hiện thực chủ nghĩa uy t m chủ quan

khẳng ịnh mọi sự vật, hiện tƣợng chỉ là phức hợp của nh ng cảm gi c.

+ ủ d cũng th a nhận t nh thứ nhất của ý thức nhƣng

coi ó là ầ có trƣớc và tồn tại ộc lập với con ngƣời. Thực

thể tinh thần kh ch quan này thƣờng ƣợc gọi bằng nh ng c i t n kh c nhau

nhƣ ý niệ ầ ệ ố í ớ v.v..

Chủ nghĩa uy t m triết học cho rằng ý thức tinh thần là c i có trƣớc

và sản sinh ra giới tự nhi n. Bằng c ch ó chủ nghĩa uy t m ã th a nhận sự s

ng tạo của một lực lƣợng si u nhi n nào ó ối với toàn bộ thế giới. Vì vậy

tôn gi o thƣờng sử ụng c c học thuyết uy t m làm cơ sở lý luận, luận chứng

cho c c quan iểm của mình tuy có sự kh c nhau ng kể gi a chủ nghĩa uy t

m triết học với chủ nghĩa uy t m tôn gi o. Trong thế giới quan tôn gi o lòng

tin là cơ sở chủ yếu và óng vai trò chủ ạo ối với vận ộng. Còn chủ nghĩa uy

t m triết học lại là sản phẩm của tƣ uy lý t nh ựa tr n cơ sở tri thức và năng

lực mạnh mẽ của tƣ uy.

Về phương iện nhận thức luận sai lầm cố ý của chủ nghĩa uy t m ắt

nguồn t c ch xem x t phiến iện, tuyệt ối hóa thần th nh hóa một mặt, một

ặc t nh nào ó của qu trình nhận thức mang t nh iện chứng của con ngƣời.

Bên cạnh nguồn gốc nhận thức chủ nghĩa uy t m ra ời còn có nguồn

gốc xã hội. Sự t ch rời lao ộng tr óc với lao ộng ch n tay và ịa vị thống trị

của lao ộng tr óc ối với lao ộng chân tay trong các xã hội trƣớc y ã tạo ra

quan niệm về vai trò quyết ịnh của nh n tố tinh thần. Trong lịch sử giai cấp

thống trị và nhiều lực lƣợng xã hội ã t ng ủng hộ sử ụng chủ nghĩa uy t m

làm nền tảng lý luận cho nh ng quan iểm ch nh trị - xã hội của mình.

Học thuyết triết học nào th a nhận chỉ một trong hai thực thể vật chất

hoặc tinh thần là ản nguy n nguồn gốc của thế giới quyết ịnh sự vận ộng

của thế giới ƣợc gọi là ấ ận nhất nguy n luận duy vật hoặc nhất

nguy n luận duy tâm).

Trong lịch sử triết học cũng có nh ng nhà triết học giải thích thế giới

bằng cả hai bản nguyên vật chất và tinh thần, xem vật chất và tinh thần là

hai ản nguy n có thể c ng quyết ịnh nguồn gốc và sự vận ộng của thế giới.

Học thuyết triết học nhƣ vậy ƣợc gọi là ị ận, iển hình là Descartes

Đề-các). Nh ng ngƣời nhị nguyên luận thƣờng là nh ng ngƣời trong trƣờng

hợp giải quyết một vấn ề nào ó ở vào một thời iểm nhất ịnh là ngƣời duy

vật nhƣng ở vào một thời iểm khác, và khi giải quyết một vấn ề khác, lại

là ngƣời uy t m. Song x t ến cùng nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa uy

t m.

Xƣa nay nh ng quan iểm học phái triết học thực ra là rất phong phú

và a ạng. Nhƣng a ạng ến mấy chúng cũng chỉ thuộc về hai lập trƣờng

cơ ản. d vậ ợ í : ủ d vậ v ủ d .

Lịch sử triết học o vậy cũng chủ yếu là lịch sử ấu tranh của hai trƣờng ph

i uy vật và duy tâm.

c. Thuyết có thể biết (Thuyết Khả tri) và thuyết không thể biết

(Thuyết Bất khả tri)

Đ y là kết quả của c ch giải quyết mặt thứ hai vấn ề cơ ản của triết

học. Với c u hỏi “Con ngƣời có thể nhận thức ƣợc thế giới hay không?”

tuyệt ại a số c c nhà triết học cả uy vật và uy t m trả lời một c ch khẳng

ịnh: th a nhận khả năng nhận thức ƣợc thế giới của con ngƣời.

Học thuyết triết học khẳng ịnh khả năng nhận thức của con ngƣời ƣợc

gọi là tri (Gnosticism, Thuyết có thể biết). Thuyết khả tri khẳng ịnh

con ngƣời về nguyên tắc có thể hiểu ƣợc bản chất của sự vật. Nói cách

khác, cảm giác, biểu tƣợng, quan niệm và nói chung ý thức mà con ngƣời

có ƣợc về sự vật về nguyên tắc, là phù hợp với bản thân sự vật.

Học thuyết triết học phủ nhận khả năng nhận thức của con ngƣời ƣợc

gọi là ể t bất kh tri). Theo thuyết này con ngƣời về nguyên

tắc không thể hiểu ƣợc ản chất của ối tƣợng. Kết quả nhận thức mà loài

ngƣời có ƣợc, theo thuyết này chỉ là hình thức ề ngoài hạn hẹp và cắt xén

về ối tƣợng. C c hình ảnh t nh chất, ặc iểm… của ối tƣợng mà c c gi c quan

của con ngƣời thu nhận ƣợc trong quá trình nhận thức cho có t nh x c

thực cũng không cho ph p con ngƣời ồng nhất chúng với ối tƣợng. Đó

không phải là cái tuyệt ối tin cậy.

Bất khả tri không tuyệt ối phủ nhận nh ng thực tại siêu nhiên hay thực

tại ƣợc cảm giác của con ngƣời nhƣng vẫn khẳng ịnh ý thức con ngƣời

không thể ạt tới thực tại tuyệt ối hay thực tại nhƣ nó vốn có, vì mọi thực tại

tuyệt ối ều nằm ngoài kinh nghiệm của con ngƣời về thế giới. Thuyết Bất

khả tri cũng không ặt vấn ề về niềm tin, mà là chỉ phủ nhận khả năng vô

hạn của nhận thức.

Thuật ng “thuyết bất khả tri” gnosticism ƣợc ƣa ra năm 1869 bởi

T.H. Huxley (Hắc-xli) (1825 - 1895), nhà triết học tự nhi n ngƣời nh ngƣời

ã kh i qu t thực chất của lập trƣờng này t các tƣ tƣởng triết học của D.

Hume (Hi-um) và Cantơ. Đại biểu iển hình cho nh ng nhà triết học bất khả

tri cũng ch nh là Hium và Cantơ.

Ít nhiều li n quan ến thuyết bất khả tri là sự ra ời của trào lƣu hoài nghi

luận t triết học Hy Lạp C ại. Nh ng ngƣời theo trào lƣu này n ng sự hoài

nghi l n thành nguy n tắc trong việc xem x t tri thức ã ạt ƣợc và cho rằng

con ngƣời không thể ạt ến ch n lý kh ch quan. Tuy cực oan về mặt nhận

thức nhƣng Hoài nghi luận thời Phục hƣng ã gi vai trò quan trọng trong

cuộc ấu tranh chống hệ tƣ tƣởng và quyền uy của Gi o hội Trung c . Hoài

nghi luận th a nhận sự hoài nghi ối với cả Kinh th nh và c c t n iều tôn gi o.

Quan niệm bất khả tri ã có trong triết học ngay t Êpiquya khi ông ƣa

ra nh ng luận thuyết chống lại quan niệm ương thời về chân lý tuyệt ối.

Nhƣng phải ến Cantơ ất khả tri mới trở thành học thuyết triết học có ảnh

hƣởng sâu rộng ến triết học, khoa học và thần học châu u. Trƣớc Cantơ

Hium quan niệm tri thức con ngƣời chỉ d ng ở trình ộ kinh nghiệm. Chân

lý phải phù hợp với kinh nghiệm. Hium phủ nhận nh ng sự tr u tƣợng hóa

vƣợt quá kinh nghiệm, dù là nh ng khái quát có giá trị. Nguyên tắc kinh

nghiệm (Principle of Experience) của Hium thực ra có ý nghĩa ng kể cho

sự xuất hiện của các khoa học thực nghiệm. Tuy nhiên, việc tuyệt ối hóa

kinh ngiệm ến mức phủ nhận các thực tại si u nhi n ã khiến Hium trở thành

nhà bất khả tri luận.

Mặc quan iểm bất khả tri của Cantơ không phủ nhận các thực tại siêu

nhiên nhƣ Hium nhƣng với thuyết về Vật t nó (Ding an sich), Cantơ ã

tuyệt ối hóa sự bí ẩn của ối tƣợng ƣợc nhận thức. Cantơ cho rằng con ngƣời

không thể có ƣợc nh ng tri thức úng ắn, chân thực, bản chất về nh ng thực

tại nằm ngoài kinh nghiệm có thể cảm gi c ƣợc. Việc khẳng ịnh về sự bất

lực của trí tuệ trƣớc thế giới thực tại ã làm n n quan iểm bất khả tri vô c ng

ộc o của Cantơ.

Trong lịch sử triết học, thuyết Bất khả tri và quan niệm Vật t nó của

Cantơ ã ị Feuerbach (Phoiơ ắc) và Hêghen phê phán gay gắt. Trên quan

iểm duy vật biện chứng Ph.Ăngghen tiếp tục ph ph n Cantơ khi khẳng ịnh

khả năng nhận thức vô tận của con ngƣời. Theo Ph.Ăngghen con ngƣời có

thể nhận thức ƣợc và nhận thức ƣợc một c ch úng ắn bản chất của mọi sự

vật và hiện tƣợng. Không có một ranh giới nào của Vật t nó mà nhận thức

của con ngƣời không thể vƣợt qua ƣợc. Ông viết: “Nếu chúng ta có thể

minh chứng ƣợc tính chính xác của quan iểm của chúng ta về một hiện

tƣợng tự nhi n nào ó ằng cách tự chúng ta làm ra hiện tƣợng ấy, bằng cách

tạo ra nó t nh ng iều kiện của nó và hơn n a, còn bắt nó phải phục vụ mục

ch của chúng ta, thì sẽ không còn có c i “vật tự nó” không thể nắm ƣợc của

Cantơ n a”

Nh ng ngƣời theo Khả tri luận tin tƣởng rằng, nhận thức là một quá

trình không ng ng i s u kh m ph ản chất sự vật. Với qu trình ó Vật tự nó

sẽ buộc phải biến thành “Vật cho ta”.

3. Biện chứng và siêu hình

a. Khái niệm biện chứng và siêu hình trong lịch sử

Các khái niệm “ iện chứng” và “si u hình” trong lịch sử triết học ƣợc

ng theo một số nghĩa kh c nhau. Nghĩa xuất phát của t “ iện chứng” là nghệ

thuật tranh luận ể tìm chân lý bằng cách phát hiện mâu thuẫn trong cách lập

luận (Do Xôcrát ng . Nghĩa xuất phát của t “si u hình” là ng ể chỉ triết

học, với tính cách là khoa học siêu cảm tính, phi thực nghiệm (Do Arixtốt

dùng)

Trong triết học hiện ại ặc biệt là triết học m cx t chúng ƣợc ng trƣớc

hết ể chỉ hai phương ph p tƣ uy chung nhất ối lập nhau, ó là phương ph p

iện chứng và phương ph p si u hình. Sự ối lập giữ i p ươn p áp tư du

P ơ

+ Nhận thức ối tƣợng ở trạng th i cô lập t ch rời ối tƣợng ra khỏi các

quan hệ ƣợc xem xét và coi các mặt ối lập với nhau có một ranh giới tuyệt

ối.

+ Nhận thức ối tƣợng ở trạng th i tĩnh; ồng nhất ối tƣợng với trạng th

i tĩnh nhất thời ó. Th a nhận sự iến i chỉ là sự iến i về số lƣợng về các

hiện tƣợng bề ngoài. Nguy n nh n của sự iến i coi là nằm ở n ngoài ối

tƣợng.

Phương ph p si u hình có cội nguồn hợp lý của nó t trong khoa học c

iển. Muốn nhận thức ất kỳ một ối tƣợng nào trƣớc hết con ngƣời phải t

ch ối tƣợng ấy ra khỏi nh ng li n hệ nhất ịnh và nhận thức nó ở trạng th i

không iến i trong một không gian và thời gian x c ịnh. Đó là phương ph p

ƣợc ƣa t toán học và vật lý học c iển vào các khoa học thực nghiệm và

vào triết học. Song phương ph p si u hình chỉ có t c ụng trong một phạm vi

C.M c và Ph.Ăngghen 1995 Toàn tập, t. 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 406.

nhất ịnh ởi hiện thực khách quan, trong bản chất của nó không rời rạc và

không ngƣng ọng nhƣ phương ph p tƣ uy này quan niệm.

Phương ph p si u hình có công lớn trong việc giải quyết các vấn ề có

li n quan ến cơ học c iển. Nhƣng khi mở rộng phạm vi khái quát sang giải

quyết các vấn ề về vận ộng, về liên hệ thì lại làm cho nhận thức rơi vào

phương ph p luận si u hình. Ph.Ăngghen ã chỉ r phương ph p si u hình “chỉ

nhìn thấy nh ng sự vật riêng biệt mà không nhìn thấy mối li n hệ qua lại gi

a nh ng sự vật ấy chỉ nhìn thấy sự tồn tại của nh ng sự vật ấy mà không

nhìn thấy sự ph t sinh và sự ti u vong của nh ng sự vật ấy chỉ nhìn thấy

trạng th i tĩnh của nh ng sự vật ấy mà qu n mất sự vận ộng của nh ng sự vật

ấy chỉ nhìn thấy c y mà không thấy r ng”

P ơ ệ

+ Nhận thức ối tƣợng trong c c mối li n hệ ph biến vốn có của nó. Đối

tƣợng và các thành phần của ối tƣợng luôn trong sự lệ thuộc ảnh hƣởng

nhau ràng uộc quy ịnh lẫn nhau.

+ Nhận thức ối tƣợng ở trạng th i luôn vận ộng iến i nằm trong

khuynh hướng ph qu t là ph t triển. Qu trình vận ộng này thay i cả về

lƣợng và cả về chất của c c sự vật, hiện tƣợng. Nguồn gốc của sự vận ộng

thay i ó là sự ấu tranh của các mặt ối lập của m u thuẫn nội tại của ản thân

sự vật.

Quan iểm biện chứng cho phép chủ thể nhận thức không chỉ thấy nh

ng sự vật riêng biệt mà còn thấy cả mối liên hệ gi a chúng, không chỉ thấy

sự tồn tại của sự vật mà còn thấy cả sự sinh thành, phát triển và sự tiêu vong

của sự vật, không chỉ thấy trạng th i tĩnh của sự vật mà còn thấy cả trạng th

i ộng của nó. Ph.Ăngghen nhận x t tƣ uy của nhà siêu hình chỉ dựa trên nh

ng phản ề tuyệt ối không thể dung hòa nhau ƣợc, ối với họ một sự vật hoặc

tồn tại hoặc không tồn tại, một sự vật không thể v a là chính nó lại v a là cái

khác, cái khẳng ịnh và cái phủ ịnh tuyệt ối bài tr lẫn nhau. Ngƣợc lại tƣ

uy iện chứng là tƣ uy mềm dẻo, linh hoạt, không tuyệt ối hóa nh ng ranh

giới nghiêm ngặt. “Trong nh ng trƣờng hợp cần thiết, bên cạnh c i “hoặc

là…hoặc là” thì còn có cả “c i này lẫn c i kia” n a, và thực hiện sự môi giới

giũa c c mặt ối lập”. Nó th a nhận một chỉnh thể trong lúc v a là nó lại v a

không phải là nó; th a nhận c i khẳng ịnh và c i phủ ịnh v a loại tr nhau lại

v a gắn ó với nhau

Phương ph p iện chứng phản nh hiện thực úng nhƣ nó tồn tại. Nhờ

vậy phương ph p tƣ uy iện chứng trở thành công cụ h u hiệu giúp con

C.M c và Ph.Ăngghen 1994 Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 37.

Xem: C.M c và Ph.Ăngghen 1994 Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 39, 696.

ngƣời nhận thức và cải tạo thế giới và là phương ph p luận tối ƣu của mọi

khoa học.

b. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử

C ng với sự ph t triển của tƣ uy con ngƣời phương ph p iện chứng ã

trải qua a giai oạn ph t triển ƣợc thể hiện trong triết học với a hình thức

lịch sử của nó: phép biệ ệ duy tâm và phép biệ d

vật.

Hình thức thứ nhất là phép biệ thời C ại. C c nhà biện chứng

cả phương Đông lẫn phương T y thời C ại ã thấy ƣợc c c sự vật, hiện tƣợng

của vũ trụ vận ộng trong sự sinh thành iến hóa vô cùng vô tận. Tuy nhi n

nh ng gì c c nhà iện chứng thời ó thấy ƣợc chỉ là trực kiến chƣa có c c kết

quả của nghi n cứu và thực nghiệm khoa học minh chứng.

Hình thức thứ hai là phép biệ d . Đỉnh cao của hình thức này

ƣợc thể hiện trong triết học c iển Đức ngƣời khởi ầu là Cantơ và ngƣời

hoàn thiện là H ghen. Có thể nói lần ầu ti n trong lịch sử ph t triển của tƣ

uy nh n loại c c nhà triết học Đức ã trình ày một cách có hệ thống nh ng

nội ung quan trọng nhất của phương ph p iện chứng. Biện chứng theo họ

ắt ầu t tinh thần và kết thúc ở tinh thần. Thế giới hiện thực chỉ là sự phản

ánh biện ch ng của ý niệm nên phép biện chứng của c c nhà triết học c iển

Đức là biệ d .

Hình thức thứ a là phép biệ d vật. Phép biện chứng uy vật ƣợc

thể hiện trong triết học o C.M c và Ph.Ăngghen x y ựng sau ó ƣợc V.I.L

nin và c c nhà triết học hậu thế ph t triển. C.M c và Ph.Ăngghen ã gạt ỏ t

nh thần tƣ iện của triết học c iển Đức kế th a nh ng hạt nh n hợp lý

trong ph p iện chứng uy t m ể x y ựng phép biện chứng uy vật với t nh c

ch là về ố ệ v về ể d ớ ị ấ . Công lao

của Mác và Ph.Ăngghen còn ở chỗ tạo ƣợc sự thống nhất gi a chủ nghĩa

uy vật với phép biện chứng trong lịch sử phát triển triết học nhân loại, làm

cho phép biện chứng trở thành phép biện ch ng duy vật và chủ nghĩa uy vật

trở thành chủ d vật biện ch ng.

II. TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC

MÁC – LÊNIN TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI

1. Sự ra ời và phát triển của triết học Mác - Lênin

a. Nhữn iều kiện lịch sử của sự r ời triết học Mác

Sự xuất hiện triết học Mác là một cuộc cách mạng vĩ ại trong lịch sử

triết học. Đó là kết quả tất yếu của sự phát triển lịch sử tƣ tƣởng triết học

và khoa học của nhân loại, trong sự phụ thuộc vào nh ng iều kiện kinh tế -

xã hội, mà trực tiếp là thực tiễn ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản với

giai cấp tƣ sản. Đó cũng là kết quả của sự thống nhất gi a iều kiện khách

quan và nhân tố chủ quan của C.M c và Ph.Ăngghen.

* Điều kiện kinh tế - xã hội

S củng cố và phát triển củ ơ c s n xuấ n chủ ều kiện

cách mạng công nghiệp.

Triết học M c ra ời vào nh ng năm 40 của thế k XIX. Sự phát triển rất

mạnh mẽ của lực lƣợng sản xuất o t c ộng của cuộc cách mạng công nghiệp

làm cho phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa ƣợc củng cố v ng chắc là

ặc iểm n i bật trong ời sống kinh tế - xã hội ở nh ng nƣớc chủ yếu của ch u

u. Nƣớc nh ã hoàn thành cuộc cách mạng công nghiệp và trở thành cƣờng

quốc công nghiệp lớn nhất. Ở Pháp, cuộc cách mạng công nghiệp ang i vào

giai oạn hoàn thành. Cuộc cách mạng công nghiệp cũng làm cho nền sản

xuất xã hội ở Đức ƣợc phát triển mạnh ngay trong lòng xã hội phong kiến.

Nhận ịnh về sự phát triển mạnh mẽ của lực lƣợng sản xuất nhƣ vậy C.M c

và Ph.Ăngghen viết: "Giai cấp tƣ sản, trong quá trình thống trị giai cấp

chƣa ầy một thế k , ã tạo ra nh ng lực lƣợng sản xuất nhiều hơn và ồ sộ hơn

lực lƣợng sản xuất của tất cả các thế hệ trƣớc kia gộp lại"

Sự phát triển mạnh mẽ lực lƣợng sản xuất làm cho quan hệ sản xuất

tƣ ản chủ nghĩa ƣợc củng cố phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa phát

triển mạnh mẽ tr n cơ sở vật chất - kỹ thuật của ch nh mình o ó ã thể hiện

r t nh hơn hẳn của nó so với phương thức sản xuất phong kiến.

Mặt khác, sự phát triển của chủ nghĩa tƣ ản làm cho nh ng mâu thuẫn

xã hội càng thêm gay gắt và bộc lộ ngày càng rõ rệt. Của cải xã hội tăng l n

nhƣng chẳng nh ng lý tƣởng về ình ẳng xã hội do cuộc cách mạng tƣ tƣởng

n u ra ã không thực hiện ƣợc mà còn làm cho bất công xã hội tăng th m ối

kháng xã hội sâu sắc hơn nh ng xung ột gi a vô sản và tƣ sản ã trở thành

nh ng cuộc ấu tranh giai cấp.

S xuất hiện của giai cấp vô s vũ ịch sử với tính cách một l

ợng chính trị - xã hộ ộc lập là nhân tố chính trị - xã hội quan tr ng cho s

i tri t h c Mác.

Giai cấp vô sản và giai cấp tƣ sản ra ời, lớn lên cùng với sự hình thành

và phát triển của phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa trong lòng chế ộ

phong kiến. Giai cấp vô sản cũng ã i theo giai cấp tƣ sản trong cuộc ấu tranh

lật chế ộ phong kiến.

Khi chế ộ tƣ ản chủ nghĩa ƣợc xác lập, giai cấp tƣ sản trở thành giai

cấp thống trị xã hội và giai cấp vô sản là giai cấp bị trị thì mâu thuẫn gi a

C.Mác và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 603.

vô sản với tƣ sản vốn mang tính chất ối kháng càng phát triển, trở thành nh

ng cuộc ấu tranh giai cấp. Cuộc khởi nghĩa của thợ dệt ở Lyông Ph p năm

1831 ị àn p và sau ó lại n ra vào năm 1834 " ã vạch ra một iều bí mật

quan trọng - nhƣ một tờ báo chính thức của chính phủ hồi ó ã nhận ịnh - ó

là cuộc ấu tranh bên trong, diễn ra trong xã hội, gi a giai cấp nh ng ngƣời

có của và giai cấp nh ng kẻ không có gì hết...". Ở Anh, có phong trào Hiến

chương vào cuối nh ng năm 30 thế k XIX, là "phong trào cách mạng vô sản

to lớn ầu tiên, thật sự có tính chất quần chúng và có hình th c chính trị”

Nƣớc Đức còn ang ở vào m trƣớc của cuộc cách mạng tƣ sản, song sự

phát triển công nghiệp trong iều kiện cách mạng công nghiệp ã làm cho giai

cấp vô sản lớn nhanh, nên cuộc ấu tranh của thợ dệt ở Xil i cũng ã mang t

nh chất giai cấp tự ph t và ã ƣa ến sự ra ời một t chức vô sản cách mạng là

"Đồng minh nh ng ngƣời ch nh nghĩa".

Trong hoàn cảnh lịch sử ó giai cấp tƣ sản không còn óng vai trò là

giai cấp cách mạng. Ở Anh và Pháp, giai cấp tƣ sản ang là giai cấp thống

trị, lại hoảng sợ trƣớc cuộc ấu tranh của giai cấp vô sản nên không còn là

lực lƣợng cách mạng trong quá trình cải tạo dân chủ nhƣ trƣớc. Giai cấp

tƣ sản Đức ang lớn lên trong lòng chế ộ phong kiến, vốn ã khiếp sợ bạo lực

cách mạng khi nhìn vào tấm gương C ch mạng tƣ sản Pháp 1789, nay lại

thêm sợ hãi trƣớc sự phát triển của phong trào công nh n Đức. Nó mơ tƣởng

biến i nền quân chủ phong kiến Đức thành nền dân chủ tƣ sản một cách

hoà bình. Vì vậy, giai cấp vô sản xuất hiện tr n vũ ài lịch sử không chỉ có sứ

mệnh là "kẻ phá hoại" chủ nghĩa tƣ bản mà còn là lực lƣợng tiên phong

trong cuộc ấu tranh cho nền dân chủ và tiến bộ xã hội.

Th c tiễn cách mạng của giai cấp vô s ơ ở chủ y u nhất cho s i

tri t h c Mác.

Triết học, theo cách nói của Hegel, là sự nắm bắt thời ại bằng tƣ tƣởng.

Vì vậy, thực tiễn xã hội nói chung, nhất là thực tiễn cách mạng vô sản òi

hỏi phải ƣợc soi sáng bởi lý luận nói chung và triết học nói riêng. Nh ng

vấn ề của thời ại do sự phát triển của chủ nghĩa tƣ ản ặt ra ã ƣợc phản ánh

bởi tƣ uy lý luận t nh ng lập trƣờng giai cấp khác nhau. T ó hình thành

nh ng học thuyết với tính cách là một hệ thống nh ng quan iểm lý luận về

triết học, kinh tế và chính trị xã hội kh c nhau. Điều ó ƣợc thể hiện rất r qua

c c trào lƣu kh c nhau của chủ nghĩa xã hội thời ó. Sự lý giải về nh ng khuyết

tật của xã hội tƣ ản ương thời, về sự cần thiết phải thay thế nó bằng xã hội

tốt ẹp, thực hiện ƣợc sự ình ẳng xã hội theo nh ng lập trƣờng giai cấp kh c

nhau ã sản sinh ra nhiều biến thể của chủ nghĩa xã hội nhƣ: "chủ nghĩa xã

hội phong kiến", "chủ nghĩa xã hội tiểu tƣ sản", "chủ nghĩa xã hội tƣ sản",...

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1977, t. 38, tr. 365.

Sự xuất hiện giai cấp vô sản cách mạng ã tạo cơ sở xã hội cho sự hình

thành lý luận tiến bộ và cách mạng mới. Đó là lý luận thể hiện thế giới quan

cách mạng của giai cấp cách mạng triệt ể nhất trong lịch sử, o ó kết hợp

một cách h u cơ t nh c ch mạng và tính khoa học trong bản chất của mình;

nhờ ó nó có khả năng giải p ằng lý luận nh ng vấn ề của thời ại ặt ra. Lý

luận nhƣ vậy ã ƣợc sáng tạo nên bởi C.M c và Ph.Ăngghen trong ó triết

học óng vai trò là cơ sở lý luận chung: cơ sở thế giới quan và phương ph p

luận.

* Nguồn gốc lý luận và tiền ề khoa học tự nhiên

Nguồn gốc lý luận

Để xây dựng học thuyết của mình ngang tầm cao của trí tuệ nhân loại

C.M c và Ph.Ăngghen ã kế th a nh ng thành tựu trong lịch sử tƣ tƣởng của

nhân loại. Lênin viết: "Lịch sử triết học và lịch sử khoa học xã hội chỉ ra

một cách hoàn toàn rõ ràng rằng chủ nghĩa M c không có gì là giống "chủ

nghĩa tông ph i" hiểu theo nghĩa là một học thuyết óng k n và cứng nhắc,

nảy sinh ở ngoài con ƣờng phát triển vĩ ại của văn minh thế giới". Ngƣời

còn chỉ rõ, học thuyết của M c "ra ời là sự th a kế thẳng và trực tiếp nh ng

học thuyết của nh ng ại biểu xuất sắc nhất trong triết học, trong kinh tế chính

trị học và trong chủ nghĩa xã hội".

Triết học c iển Đức ặc biệt nh ng “hạt nhân hợp lý” trong triết học của

hai nhà triết học tiêu biểu là Hegel và Feuerbach, là nguồn gốc lý luận trực

tiếp của triết học Mác.

C.M c và Ph.Ăngghen ã t ng là nh ng ngƣời theo học triết học Hegel.

Sau này, cả khi ã t bỏ chủ nghĩa uy t m của triết học Hegel, các ông vẫn

nh gi cao tƣ tƣởng biện chứng của nó. Chính cái "hạt nhân hợp lý" ó ã ƣợc

Mác kế th a bằng cách cải tạo, lột bỏ cái vỏ thần ể xây dựng nên lý luận

mới của phép biện chứng - phép biện chứng duy vật. Trong khi phê phán

chủ nghĩa uy t m của Hegel, C.M c ã ựa vào truyền thống của chủ nghĩa

uy vật triết học mà trực tiếp là chủ nghĩa uy vật triết học của Feuer ach;

ồng thời ã cải tạo chủ nghĩa uy vật cũ khắc phục tính chất siêu hình và nh

ng hạn chế lịch sử khác của nó. T ó C.M c và Ph.Ăngghen x y ựng nên

triết học mới trong ó chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng thống nhất với

nhau một cách h u cơ. Với tính cách là nh ng bộ phận hợp thành hệ thống

lý luận của triết học Mác, chủ nghĩa uy vật và phép biện chứng ều có sự

biến i về chất so với nguồn gốc của chúng. Không thấy iều ó mà hiểu chủ

nghĩa uy vật biện chứng nhƣ sự lắp gh p cơ học chủ nghĩa uy vật của triết

học Feuerbach với phép biện chứng Hegel, sẽ không hiểu ƣợc triết học M

c. Để xây dựng triết học duy vật biện chứng C.M c ã cải tạo cả chủ nghĩa

uy vật cũ cả phép biện chứng của Hegel. C.Mác viết: "Phương ph p iện

chứng của tôi không nh ng kh c phương ph p của Hegel về cơ ản mà còn ối

lập hẳn với phương pháp ấy n a". Giải thoát chủ nghĩa uy vật khỏi ph p si

u hình M c ã làm cho chủ nghĩa uy vật trở nên hoàn bị và mở rộng học

thuyết ấy t chỗ nhận thức giới tự nhi n ến chỗ nhận thức xã hội loài ngƣời.

Sự hình thành tƣ tƣởng triết học ở C.M c và Ph.Ăngghen iễn ra trong

sự t c ộng lẫn nhau và thâm nhập vào nhau với nh ng tƣ tƣởng, lý luận về

kinh tế và chính trị - xã hội.

Việc kế th a và cải tạo kinh tế chính trị học với nh ng ại biểu xuất sắc

là Adam Smith .Xmit và Davi Ricar o Đ.Ricac ô không nh ng làm nguồn

gốc ể xây dựng học thuyết kinh tế mà còn là nhân tố không thể thiếu ƣợc

trong sự hình thành và phát triển triết học Mác. Chính Mác ã nói rằng, việc

nghiên cứu nh ng vấn ề triết học về xã hội ã khiến ông phải i vào nghi n cứu

kinh tế học và nhờ ó mới có thể i tới hoàn thành quan niệm duy vật lịch sử

ồng thời xây dựng nên học thuyết về kinh tế của mình.

Chủ nghĩa xã hội không tƣởng Pháp với nh ng ại biểu n i tiếng nhƣ

Saint Simon Xanh Ximông và Charles Fourier S clơ Phuri là một trong

ba nguồn gốc lý luận của chủ nghĩa M c. Đương nhi n ó là nguồn gốc lý

luận trực tiếp của học thuyết Mác về chủ nghĩa xã hội - chủ nghĩa xã hội

khoa học. Song, nếu nhƣ triết học Mác nói chung, chủ nghĩa duy vật lịch

sử nói riêng là tiền ề lý luận trực tiếp làm cho chủ nghĩa xã hội phát triển t

không tƣởng thành khoa học thì iều ó cũng có nghĩa là sự hình thành và

phát triển triết học Mác không tách rời sự phát triển nh ng quan iểm lý luận

về chủ nghĩa xã hội của Mác.

Tiề ề khoa h c t nhiên

Cùng với nh ng nguồn gốc lý luận trên, nh ng thành tựu khoa học tự

nhiên là nh ng tiền ề cho sự ra ời triết học M c. Điều ó ƣợc cắt nghĩa ởi

mối liên hệ khăng kh t gi a triết học và khoa học nói chung, khoa học tự

nhiên nói riêng. Sự phát triển tƣ uy triết học phải dựa trên cơ sở tri thức do

các khoa học cụ thể em lại. Vì thế nhƣ Ph.Ăngghen ã chỉ rõ, mỗi khi khoa

học tự nhiên có nh ng phát minh mang tính chất vạch thời ại thì chủ nghĩa

uy vật không thể không thay i hình thức của nó.

Trong nh ng thập k ầu thế k XIX, khoa học tự nhiên phát triển mạnh

với nhiều phát minh quan trọng. Nh ng phát minh lớn của khoa học tự nhiên

làm bộc lộ rõ tính hạn chế và sự bất lực của phương ph p tƣ duy siêu hình

trong việc nhận thức thế giới. Phương ph p tƣ uy si u hình n i bật ở thế k

XVII và XVIII ã trở thành một trở ngại lớn cho sự phát triển khoa học. Khoa

học tự nhiên không thể tiếp tục nếu không "t bỏ tƣ uy si u hình mà quay

trở lại với tƣ uy iện chứng, bằng cách này hay cách khác". Mặt khác, với

nh ng phát minh của mình, khoa học ã cung cấp cơ sở tri thức khoa học ể

phát triển tƣ uy iện chứng vƣợt khỏi tính tự phát của phép biện chứng C

ại ồng thời thoát khỏi vỏ bọc thần bí của phép biện chứng uy t m. Tƣ uy

iện chứng ở triết học C ại nhƣ nhận ịnh của Ph.Ăngghen tuy mới chỉ là

"một trực kiến thiên tài"; nay ã là kết quả của một công trình nghiên cứu

khoa học chặt chẽ dựa trên tri thức khoa học tự nhiên hồi ó. Ph.Ăngghen n

u ật ý nghĩa của ba phát minh lớn ối với sự hình thành triết học duy vật biện

chứng: ịnh luật bảo toàn và chuyển hóa năng lƣợng, thuyết tế bào và thuyết

tiến hóa của Charles Darwin Đ cuyn . Với nh ng ph t minh ó khoa học ã

vạch ra mối liên hệ thống nhất gi a nh ng dạng tồn tại khác nhau, các hình

thức vận ộng khác nhau trong tính thống nhất vật chất của thế giới, vạch ra

tính biện chứng của sự vận ộng và phát triển của nó. Đ nh gi về ý nghĩa của

nh ng thành tựu khoa học tự nhiên thời ấy Ph.Ăngghen viết: "Quan niệm

mới về giới tự nhi n ã ƣợc hoàn thành trên nh ng nét cơ ản: Tất cả cái gì

cứng nhắc ều bị tan ra, tất cả cái gì là cố ịnh ều biến thành mây khói, và tất

cả nh ng gì ặc biệt mà ngƣời ta cho là tồn tại vĩnh cửu thì ã trở thành nhất

thời; và ngƣời ta ã chứng minh rằng toàn bộ giới tự nhi n ều vận ộng theo

một dòng và tuần hoàn vĩnh cửu"

Nhƣ vậy, triết học M c cũng nhƣ toàn ộ chủ nghĩa M c ra ời nhƣ

một tất yếu lịch sử không nh ng vì ời sống và thực tiễn, nhất là thực tiễn

cách mạng của giai cấp công nh n òi hỏi phải có lý luận mới soi ƣờng mà

còn vì nh ng tiền ề cho sự ra ời lý luận mới ã ƣợc nhân loại tạo ra.

* Nhân tố chủ quan trong sự hình thành triết học Mác

Triết học Mác xuất hiện không chỉ là kết quả của sự vận ộng và phát

triển có tính quy luật của các nhân tố kh ch quan mà còn ƣợc hình thành

thông qua vai trò của nhân tố chủ quan. Thiên tài và hoạt ộng thực tiễn

không biết mệt mỏi của C.M c và Ph.Ăngghen lập trƣờng giai cấp công

nhân và tình cảm ặc biệt của hai ông ối với nh n n lao ộng, hoà quyện với

tình bạn vĩ ại của hai nhà cách mạng ã kết tinh thành nhân tố chủ quan cho

sự ra ời của triết học Mác.

Sở ĩ C.M c và Ph.Ăngghen ã làm n n ƣợc ƣớc ngoặt cách mạng trong

lí luận và xây dựng ƣợc một khoa học triết học mới, là vì hai ông là nh ng

thiên tài kiệt xuất có sự kết hợp nhuần nhuyễn và sâu sắc nh ng phẩm chất

tinh tuý và uyên bác nhất của nhà bác học và nhà cách mạng. Chiều sâu của

tƣ uy triết học, chiều rộng của nhãn quan khoa học, quan iểm sáng tạo

trong việc giải quyết nh ng nhiệm vụ do thực tiễn ặt ra là phẩm chất ặc biệt

n i bật của hai ông. C.Mác (1818 - 1883 ã ảo vệ luận án tiến sĩ triết học

một cách xuất sắc khi mới 24 tu i. Với một trí tuệ uyên bác bao trùm nhiều

lĩnh vực rộng lớn và một nhãn quan chính trị ặc biệt nhạy cảm; C.M c ã

vƣợt qua nh ng hạn chế lịch sử của các nhà triết học ương thời ể giải p

thành công nh ng vấn ề bức thiết về mặt lí luận của nhân loại. "Thiên tài của

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tr. 471.

Mác chính là ở chỗ ông ã giải p ƣợc nh ng vấn ề mà tƣ tƣởng tiên tiến của

nhân loại ã n u ra"

Cả C.M c và Ph.Ăngghen ều xuất thân t tầng lớp trên của xã hội ương

thời nhƣng hai ông ều sớm tự nguyện hiến dâng cuộc ời mình cho cuộc ấu

tranh vì hạnh phúc của nhân loại. Bản thân C.Mác và Ph.Ăngghen ều tích

cực tham gia hoạt ộng thực tiễn. T hoạt ộng ấu tranh tr n o ch ến tham gia

phong trào ấu tranh của công nhân, tham gia thành lập và hoạt ộng trong

các t chức của công nhân... Sống trong phong trào công nh n ƣợc tận mắt

chứng kiến nh ng sự bất công gi a ông chủ tƣ ản và ngƣời lao ộng làm

thuê, hiểu sâu sắc cuộc sống khốn kh của ngƣời lao ộng và thông cảm với

họ C.M c và Ph.Ăngghen ã ứng về phía nh ng ngƣời cùng kh ấu tranh

không mệt mỏi vì lợi ích của họ, trang bị cho họ một công cụ sắc n ể nhận

thức và cải tạo thế giới. Gắn chặt hoạt ộng lí luận và hoạt ộng thực tiễn ã

tạo n n ộng lực sáng tạo của C.M c và Ph.Ăngghen.

Thông qua lao ộng khoa học nghi m túc công phu ồng thời thông qua

hoạt ộng thực tiễn t ch cực không mệt mỏi C.M c và Ph.Ăngghen ã thực

hiện một ƣớc chuyển lập trƣờng t n chủ c ch mạng và nh n ạo chủ

nghĩa sang lập trƣờng giai cấp công nh n và nh n ạo cộng sản. Chỉ ứng tr

n lập trƣờng giai cấp công nh n mới ƣa ra ƣợc quan iểm uy vật lịch sử

mà nh ng ngƣời ị hạn chế ởi lập trƣờng giai cấp cũ không thể ƣa ra

ƣợc; mới làm cho nghi n cứu khoa học thực sự trở thành niềm say m

nhận thức nhằm giải p vấn ề giải phóng con ngƣời giải phóng giai cấp

giải phóng nh n loại.

Cũng nhƣ C.M c Ph.Ăngghen 1820 - 1895 ngay t thời trai trẻ ã tỏ

ra có năng khiếu ặc iệt và nghị lực nghi n cứu học tập phi thƣờng. C.M c

tìm thấy ở Ph.Ăngghen một ngƣời c ng tƣ tƣởng một ngƣời ạn nhất mực

trung thủy và một ngƣời ồng ch trợ lực gắn ó mật thiết trong sự nghiệp

chung. "Giai cấp vô sản ch u u có thể nói rằng khoa học của mình là t c

phẩm s ng tạo của hai c học ki m chiến sĩ mà tình ạn ã vƣợt xa tất cả nh

ng gì là cảm ộng nhất trong nh ng truyền thuyết của ời xƣa kể về tình ạn

của con ngƣời"

b. Những thời kỳ chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của

Triết học Mác

* Th i kỳ ởng tri t h c vớ ớ ộ từ chủ d v dân chủ

cách mạng sang chủ d vật và chủ ộng s n (1841 - 1844)

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 23, Nxb Tiến bộ, M, 1980, tr. 49.

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 2, Nxb Tiến bộ, M, 1978, tr. 12.

C c M c sinh ngày 5 th ng 5 năm 1818 tại Trier Vương quốc Ph . Ở

Mác, tinh thần nh n ạo chủ nghĩa và xu hướng yêu tự o ã sớm hình thành

và phát triển ngay t thời thơ ấu, do ảnh hƣởng tốt của gia ình nhà trƣờng

và các quan hệ xã hội. Cuộc ời sinh viên của M c ã ƣợc nh ng phẩm chất

ạo ức - tinh thần cao ẹp ó ịnh hướng, không ng ng ƣợc bồi ƣỡng và phát

triển ƣa ông ến với chủ nghĩa n chủ cách mạng và quan iểm vô thần.

Sau khi tốt nghiệp trung học với bài luận n i tiếng về bầu nhiệt huyết

cách mạng của một thanh niên muốn chọn cho mình một nghề có thể cống

hiến nhiều nhất cho nhân loại C.M c ến học luật tại Trƣờng Đại học Bon

và sau ó là Đại học Béclin. Chàng sinh vi n M c ầy hoài ão ã tìm ến với

triết học và sau ó là ến với hai nhà triết học n i tiếng là Hegel và Feuerbach.

Thời kỳ này, C.Mác tích cực tham gia các cuộc tranh luận, nhất là ở

Câu lạc bộ ti . Ở y ngƣời ta tranh luận về các vấn ề chính trị của thời ại

rèn vũ kh tƣ tƣởng cho cuộc cách mạng tƣ sản ang tới gần. Lập trƣờng

dân chủ tƣ sản trong C.Mác ngày càng rõ rệt. Trong luận án tiến sĩ triết học

của mình, C.Mác viết: "Giống nhƣ Prôm t sau khi ã nh cắp lửa t trên trời

xuống ã ắt ầu xây dựng nhà cửa và cƣ trú tr n tr i ất, triết học cũng vậy

sau khi ao qu t ƣợc toàn bộ thế giới, nó n i dậy chống lại thế giới các hiện

tƣợng". Triết học Hegel với tinh thần biện chứng cách mạng của nó ƣợc M

c xem là ch n lý nhƣng lại là chủ nghĩa uy t m vì thế ã nảy sinh mâu thuẫn

gi a hạt nhân lí luận duy tâm với tinh thần dân chủ cách mạng và vô thần

trong thế giới quan của tiến sĩ C.M c. Và m u thuẫn này ã t ng ƣớc ƣợc

giải quyết trong quá trình kết hợp hoạt ộng lí luận với thực tiễn ấu tranh

cách mạng của C.Mác.

Th ng 4 năm 1841 sau khi nhận bằng tiễn sĩ triết học tại Đại học

T ng hợp Giênna, C.Mác trở về với dự ịnh xin vào giảng dạy triết học ở

Trƣờng Đại học T ng hợp Bon và sẽ cho xuất bản một tờ tạp chí với tên gọi

là ệu của chủ v ần nhƣng ã không thực hiện ƣợc, vì Nhà nƣớc Ph

ã thực hiện chính sách phản ộng àn p nh ng ngƣời dân chủ cách mạng.

Trong hoàn cảnh ấy, C.Mác cùng một số ngƣời thuộc phái Hegel trẻ ã

chuyển sang hoạt ộng chính trị, tham gia vào cuộc ấu tranh trực tiếp chống

chủ nghĩa chuy n chế Ph , giành quyền tự do dân chủ. Bài báo Nhận xét b n

chỉ thị mới nhất về ch ộ kiểm duyệt của Ph ƣợc C.Mác viết vào ầu 1842

nh ấu ƣớc ngoặt quan trọng trong cuộc ời hoạt ộng cũng nhƣ sự chuyển

biến tƣ tƣởng của ông.

Vào ầu năm 1842 tờ báo Sông Ranh ra ời. Sự chuyển biến ƣớc ầu về

tƣ tƣởng của C.Mác diễn ra trong thời kỳ ông làm việc ở báo này. T một

cộng tác viên (tháng 5/1842), bằng sự năng n và sắc sảo của mình C.M c

ã trở thành một biên tập vi n óng vai trò linh hồn của tờ báo (tháng 10/1842)

và làm cho nó có vị thế nhƣ một cơ quan ngôn luận chủ yếu của phái dân

chủ - cách mạng.

Thực tiễn ấu tranh trên báo chí cho tự do dân chủ ã làm cho tƣ tƣởng

dân chủ - cách mạng ở C.Mác có nội dung ngày càng chính xác hơn theo

hướng ấu tranh "vì lợi ích của quần chúng nghèo kh bất hạnh về chính trị

và xã hội"

. Mặc dù lúc này, ở C.M c tƣ tƣởng cộng sản chủ nghĩa chƣa

ƣợc hình thành nhƣng ông cho rằng ó là một hiện tƣợng "có ý nghĩa ch u

u", cần nghiên cứu một cách cần cù và sâu sắc"

. Thời kỳ này, thế giới quan

triết học của ông, nhìn chung, vẫn ứng trên lập trƣờng uy t m nhƣng ch

nh thông qua cuộc ấu tranh chống chính quyền nhà nƣớc ương thời C.M c

cũng ã nhận ra rằng, các quan hệ khách quan quyết ịnh hoạt ộng của nhà

nƣớc là nh ng lợi ích, và nhà nƣớc Ph chỉ là " ơ ại diệ ẳng cấp của

những lợ í nhân"

Nhƣ vậy, qua thực tiễn ã làm nảy nở khuynh hướng duy vật ở Mác. Sự

nghi ngờ của Mác về tính "tuyệt ối úng" của học thuyết Hegel về nhà nƣớc,

trên thực tế ã trở thành ớ ộ e ớng duy vật trong việc giải quyết mâu

thuẫn gi a tinh thần dân chủ - cách mạng sâu sắc với hạt nhân lí luận là triết

học uy t m tƣ iện trong thế giới quan của ông. Sau khi báo Sông Ranh bị

cấm (1/4/1843 M c ặt ra cho mình nhiệm vụ duyệt lại một cách có phê

phán quan niệm của Hegel về xã hội và nhà nƣớc, với mục ch tìm ra nh ng

ộng lực thực sự ể tiến hành biến i thế giới bằng thực tiễn cách mạng. Trong

thời gian ở Croixơmắc nơi M c kết hôn và ở cùng với Gienny t th ng 5 ến

tháng 10/1843), C.M c ã tiến hành nghiên cứu có hệ thống triết học pháp

quyền của Hegel ồng thời với nghiên cứu lịch sử một c ch cơ ản. Tr n cơ

sở ó Mác viết tác phẩm Góp phần phê phán tri t h c pháp quyền của Hegel.

Trong khi phê phán chủ nghĩa uy t m của Hegel M c ã nồng nhiệt tiếp nhận

quan niệm duy vật của triết học Feuer ach. Song M c cũng sớm nhận thấy

nh ng iểm yếu trong triết học của Feuerbach, nhất là việc Feuerbach lảng

tránh nh ng vấn ề chính trị nóng h i. Sự phê phán sâu rộng triết học của

Hegel, việc khái quát nh ng kinh nghiệm lịch sử phong phú cùng với ảnh

hƣởng to lớn của quan iểm duy vật và nh n văn trong triết học Feuer ach ã

tăng th m xu hướng duy vật trong thế giới quan của Mác.

Cuối tháng 10/1843, sau khi t chối lời mời cộng tác của nhà nƣớc Ph

M c ã sang Pari. Ở y không kh ch nh trị sôi sục và sự tiếp xúc với c c ại

biểu của giai cấp vô sản ã ẫn ến ớc chuyển d t khoát của ông sang lập

trƣờng của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản. Các bài báo của M c

ăng trong tạp chí Niên giám Pháp - Đ c (Tờ báo o M c và Ácnôn Rugơ -

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 1, Nxb Chính trị quốc gia, H.1978, tr. 170.

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 1, Nxb Chính trị quốc gia, H.1978, tr. 173.

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 1, Nxb Chính trị quốc gia, H.1978, tr. 229.

một nhà chính luận cấp tiến, thuộc phái Hegel trẻ, sáng lập và ấn hành ƣợc

xuất bản tháng 2 - 1844 ã nh ấu việc hoàn thành ƣớc chuyển dứt kho t ó.

Đặc biệt là trong bài Góp phần phê phán tri t h c pháp quyền của Hegel. L

ó ầu, C.M c ã ph n tích một cách sâu sắc theo quan iểm duy vật cả ý nghĩa

lịch sử to lớn và mặt hạn chế của cuộc cách mạng tƣ sản (cái mà Mác gọi

là "Sự giải phóng chính trị" hay cuộc cách mạng bộ phận ; ã ph c thảo nh

ng nét ầu tiên về "Cuộc cách mạng triệt ể" và chỉ ra "cái khả năng t ch cực"

của sự giải phóng ó "ch nh là giai cấp vô sản". Theo C.Mác, gắn bó với cuộc

ấu tranh cách mạng, lí luận ti n phong có ý nghĩa c ch mạng to lớn và trở

thành một sức mạnh vật chất; rằng triết học ã tìm thấy giai cấp vô s n là vũ

í vật chất của mình ồng thời giai cấp vô sản cũng tìm thấy tri t h c là vũ í

ần của mình

. Tƣ tƣởng về vai trò lịch sử toàn thế giới của giai cấp vô sản

là iểm xuất phát của chủ nghĩa xã hội khoa học. Nhƣ vậy, quá trình hình

thành và phát triển tƣ tƣởng triết học duy vật biện chứng và triết học duy

vật lịch sử cũng ồng thời là quá trình hình thành chủ nghĩa xã hội khoa học.

Cũng trong thời gian ấy, thế giới quan cách mạng của Ph.Ăngghen ã

hình thành một c ch ộc lập với M c. Ph.Ăngghen sinh ngày 28/11/1820,

trong một gia ình chủ xƣởng sợi ở Bácmen thuộc tỉnh Ranh. Khi còn là học

sinh trung học Ph.Ăngghen ã căm gh t sự chuyên quyền và ộc o n của bọn

quan lại. Ph.Ăngghen nghi n cứu triết học rất sớm, ngay t khi còn làm ở

văn phòng của cha mình và sau ó trong thời gian làm nghĩa vụ quân sự. Ông

giao thiệp rộng với nhóm Hegel trẻ và tháng 3/1842 ã cho xuất bản cuốn

Sêlinh và việc chúa truyền trong ó chỉ trích nghiêm khắc nh ng quan niệm

thần bí, phản ộng của Joseph Schelling (Sêlinh). Tuy thế, chỉ thời gian gần

hai năm sống ở Manchester (Anh) t m a thu năm 1842 sau khi hết hạn

nghĩa vụ quân sự), với việc tập trung nghiên cứu ời sống kinh tế và sự phát

triển chính trị của nƣớc Anh, nhất là việc trực tiếp tham gia vào phong trào

công nhân (phong trào Hiến chương mới dẫn ến ƣớc chuyển căn ản trong

thế giới quan của ông sang chủ nghĩa uy vật và chủ nghĩa cộng sản.

Năm 1844 Niên giám Pháp - Đ c cũng ăng c c t c phẩm Phác th o góp

phần phê phán kinh t chính trị h c, Tình c ớc Anh, Tômát Cáclây, Quá

kh và hiện tại của Ph.Ăngghen. C c t c phẩm ó cho thấy ông ã ứng tr n

quan iểm duy vật biện chứng và lập trƣờng của chủ nghĩa xã hội ể phê phán

kinh tế chính trị học của Adam Smith và Ricardo, vạch trần quan iểm chính

trị phản ộng của Thomas Carlyle (T.Cáclây) - một ngƣời phê phán chủ

nghĩa tƣ ản nhƣng tr n lập trƣờng của giai cấp quý tộc phong kiến, t ó,

phát hiện ra sứ mệnh lịch sử của giai cấp vô sản. Đến y qu trình chuyển t

chủ nghĩa uy t m và n chủ - cách mạng sang chủ nghĩa uy vật biện chứng

và chủ nghĩa cộng sản ở Ph.Ăngghen cũng ã hoàn thành.

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 589.

Tháng 8/1844 Ph.Ăngghen rời Manchester về Đức, rồi qua Paris và

gặp Mác ở ó. Sự nhất trí về tƣ tƣởng ã ẫn ến tình bạn vĩ ại của Mác và

Ph.Ăngghen gắn liền tên tu i của hai ông với sự ra ời và phát triển một thế

giới quan mới mang tên C.Mác - thế giới quan cách mạng của giai cấp vô

sản. Nhƣ vậy, mặc C.M c và Ăngghen hoạt ộng chính trị - xã hội và hoạt

ộng khoa học trong nh ng iều kiện kh c nhau nhƣng nh ng kinh nghiệm

thực tiễn và kết luận rút ra t nghiên cứu khoa học của hai ông là thống nhất

ều gặp nhau ở phát hiện sứ mệnh lịch sử của giai cấp vô sản, t ó hình thành

quan iểm duy vật biện chứng và tƣ tƣởng cộng sản chủ nghĩa.

* Th i kỳ ề xuất những nguyên lý tri t h c duy vật biện ch ng và duy vật

lịch sử

Đ y là thời kỳ C.M c và Ph.Ăngghen sau khi ã tự giải phóng mình

khỏi hệ thống triết học cũ ắt tay vào xây dựng nh ng nguyên lý nền tảng

cho một triết học mới.

C.Mác viết B n th o kinh t - tri t h c 1844 trình ày kh i lƣợc nh ng

quan iểm kinh tế và triết học của mình thông qua việc tiếp tục phê phán triết

học duy tâm của Hegel và phê phán kinh tế chính trị học c iển của Anh.

Lần ầu ti n M c ã chỉ ra mặt tích c c trong phép biện chứng của triết học

Hegel. Ông phân tích phạm tr "lao ộng tự tha hoá", xem sự tha hoá của lao

ộng nhƣ một tất yếu lịch sử, sự tồn tại và phát triển của "lao ộng bị tha hoá"

gắn liền với sở h u tƣ nh n ƣợc phát triển cao ộ trong chủ nghĩa tƣ ản và

iều ó ẫn tới "sự tha hoá của con ngƣời khỏi con ngƣời". Việc khắc phục sự

tha hoá chính là sự xoá bỏ chế ộ sở h u tƣ nh n giải phóng ngƣời công nhân

khỏi "lao ộng bị tha ho " ƣới chủ nghĩa tƣ ản cũng là sự giải phóng con

ngƣời nói chung.

C.Mác luận chứng cho tính tất yếu của chủ nghĩa cộng sản trong sự

phát triển xã hội, khác với quan niệm của các môn phái chủ nghĩa cộng sản

không tƣởng ương thời, thực chất chỉ là thứ chủ nghĩa cộng sản quay lại

với "sự giản dị, không t nhiên của con ngƣời nghèo kh và không có nhu

cầu"

. C.M c cũng tiến xa hơn Feuer ach rất nhiều trong quan niệm về chủ

nghĩa cộng sản tuy vẫn dùng nh ng thuật ng của triết học Feuerbach, "Chủ

nghĩa cộng sản coi nhƣ chủ nghĩa tự nhiên = chủ nghĩa nh n ạo"

Tác phẩm G ần thánh là công trình của Mác và Ph.Ăngghen ƣợc

xuất bản tháng 2/1845. Tác phẩm này ã chứa ựng "quan niệm hầu nhƣ ã

hoàn thành của Mác về vai trò cách mạng của giai cấp vô sản", và cho thấy

C.Mác, B n th o kinh t - tri t h ă 1844, Nxb. Sự thật, H.1962, tr. 126.

C.Mác, B n th o kinh t - tri t h ă 1844 S tr.128.

"M c ã tiến gần nhƣ thế nào ến tƣ tƣởng cơ bản của toàn bộ "hệ thống" của

ông.... tức là tƣ tƣởng về nh ng quan hệ xã hội của sản xuất"

Mùa xuân 1845, Luậ ơ về Feuerbach ra ời. Ph.Ăngghen nh gi y

là văn kiện ầu tiên chứa ựng mầm mống thiên tài của một thế giới quan mới.

Tƣ tƣởng xuyên suốt của luận cương là vai trò quyết ịnh của thực tiễn ối

với ời sống xã hội và tƣ tƣởng về sứ mệnh "cải tạo thế giới" của triết học

M c. Tr n cơ sở quan iểm thực tiễn úng ắn M c ã phê phán toàn bộ chủ

nghĩa uy vật trƣớc kia và bác bỏ quan iểm của chủ nghĩa uy t m vận dụng

quan iểm duy vật biện chứng ể chỉ ra mặt xã hội của bản chất con ngƣời,

với luận iểm "trong tính hiện thực của nó, bản chất con ngƣời là t ng hoà

nh ng quan hệ xã hội"

Cuối năm 1845 - ầu năm 1846 C.M c và Ph.Ăngghen viết chung

tác phẩm Hệ ở Đ c trình ày quan iểm duy vật lịch sử một cách hệ thống

- xem xét lịch sử xã hội xuất phát t i hiện th c, khẳng ịnh: "Tiền ề ầu

tiên của toàn bộ lịch sử nhân loại thì ĩ nhi n là sự tồn tại của nh ng c nh n

con ngƣời sống"

mà sản xuất vật chất là hành vi lịch sử ầu tiên của họ.

Phương thức sản xuất vật chất không chỉ là tái sản xuất sự tồn tại thể xác

của cá nhân, mà "nó là một phương thức hoạt ộng nhất ịnh của nh ng cá

nhân ấy, một hình thức nhất ịnh của hoạt ộng sống của họ, một ơ c sinh

sống nhất ịnh của họ"

Sản xuất vật chất là cơ sở của ời sống xã hội. Với việc nghiên cứu

biện chứng gi a nh ng "sức sản xuất của xã hội" (tức lực lƣợng sản xuất)

và nh ng hình thức giao tiếp (tức các quan hệ sản xuất), phát hiện ra quy

luật vận ộng và phát triển nền sản xuất vật chất của xã hội. Cùng với Hệ

ở Đ c, triết học M c ã i tới nhận thức ời sống xã hội bằng một hệ thống c

c quan iểm lí luận thực sự khoa học ã hình thành, tạ ơ ở lí luận khoa

học v ng chắc cho sự phát triển tƣ tƣởng cộng sản chủ nghĩa của C.M c và

Ph.Ăngghen.

Hai ông ã ƣa ra phương ph p tiếp cận khoa học ể nhận thức chủ nghĩa

cộng sản. Theo ó chủ nghĩa cộng sản là một lý tƣởng cao ẹp của nhân loại

nhƣng ƣợc thực hiện t ng ƣớc với nh ng mục tiêu cụ thể nào, bằng con

ƣờng nào thì iều ó còn tuỳ thuộc vào iểm xuất phát và chỉ có qua phong

trào thực tiễn mới tìm ra ƣợc nh ng hình thức và ƣớc i th ch hợp. "Đối với

chúng ta, chủ nghĩa cộng sản không phải là một trạng thái cần phải sáng

tạo ra, không phải là một ởng mà hiện thực phải khuôn theo. Chúng ta

V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ Matxcơva 1963 t.29 tr. 11 - 32 (tiếng Nga).

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 29.

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 11.

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 30.

gọi chủ nghĩa cộng sản là một phong trào hiện th c, nó xoá bỏ trạng thái

hiện nay"

Năm 1847 C.M c viết tác phẩm S khốn cùng của tri t h c, tiếp tục ề

xuất các nguyên lý triết học, chủ nghĩa cộng sản khoa học nhƣ ch nh M c

sau này ã nói "Chứa ựng nh ng mầm mống của học thuyết ƣợc trình bày

trong bộ n sau hai mƣơi năm trời lao ộng"

. Năm 1848 C.Mác cùng

với Ph.Ăngghen viết tác phẩm Tuyên ngôn củ Đ ng Cộng s n. Đ y là văn

kiện có tính chất cương lĩnh ầu tiên của chủ nghĩa M c trong ó cơ sở triết

học của chủ nghĩa M c ƣợc trình bày một cách thiên tài, thống nhất h u cơ

với c c quan iểm kinh tế và c c quan iểm chính trị - xã hội. "Tác phẩm này

trình bày một cách hết sức sáng sủa và rõ ràng thế giới quan mới, chủ nghĩa

uy vật triệt ể - chủ nghĩa uy vật này bao quát cả lĩnh vực sinh hoạt xã hội -

phép biện chứng với tƣ c ch là học thuyết toàn diện nhất, sâu sắc nhất về sự

phát triển, lí luận ấu tranh giai cấp và vai trò cách mạng - trong lịch sử toàn

thế giới của giai cấp vô sản, tức là giai cấp sáng tạo một xã hội mới xã hội

cộng sản"

. Với hai tác phẩm này, chủ nghĩa M c ƣợc trình ày nhƣ một

chỉnh thể các quan iểm lí luận nền tảng của ba bộ phận hợp thành của nó và

sẽ ƣợc Mác và Ph.Ăngghen tiếp tục b sung, phát triển trong suốt cuộc ời

của hai ông tr n cơ sở t ng kết nh ng kinh nghiệm thực tiễn của phong trào

công nhân và khái quát nh ng thành tựu khoa học của nhân loại.

* Th i kỳ .M v P .Ă e sung và phát triển toàn diện lí luận tri t h

c (1848 - 1895)

Học thuyết Mác tiếp tục ƣợc b sung và phát triển trong sự gắn bó mật

thiết hơn n a với thực tiễn cách mạng của giai cấp công nhân mà C.M c và

Ph.Ăngghen v a là nh ng ại biểu tƣ tƣởng v a là lãnh tụ thiên tài. Bằng hoạt

ộng lí luận của mình C.M c và Ph.Ăngghen ã ƣa phong trào công nhân t

tự phát thành phong trào tự giác và phát triển ngày càng mạnh mẽ. Và ch

nh trong qu trình ó học thuyết của các ông không ng ng ƣợc phát triển một

cách hoàn bị.

Trong thời kỳ này, Mác viết hàng loạt tác phẩm quan trọng. Hai tác

phẩm: Đấu tranh giai cấp ở Pháp và N 18 S ơ ù ủa Lui Bônap ơ ã

t ng kết cuộc cách mạng Pháp (1848 - 1849 . C c năm sau cùng với nh ng

hoạt ộng tích cực ể thành lập Quốc tế I M c ã tập trung viết tác phẩm khoa

học chủ yếu của mình là bộ n tập 1 xuất ản 9/1867 , rồi viết Góp phần

phê phán kinh t chính trị h c (1859).

Bộ n không chỉ là công trình ồ sộ của Mác về kinh tế chính trị học

mà còn là b sung, phát triển của triết học Mác nói riêng, của học thuyết

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 51.

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 19, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 334.

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 26, Nxb Tiến bộ, M, 1980, tr. 57.

Mác nói chung. Lênin khẳng ịnh, trong n "M c không ể lại cho chúng ta

"Lôgíc h c" (với ch L viết hoa nhƣng ã ể lại cho chúng ta Lôgíc của n"

Năm 1871 M c viết Nội chi n ở Pháp, phân tích sâu sắc kinh nghiệm

của Công xã Pari. Năm 1875 M c cho ra ời một tác phẩm quan trọng về

con ƣờng và mô hình của xã hội tương lai xã hội cộng sản chủ nghĩa - tác

phẩm P ơ G .

Trong khi ó Ph.Ăngghen ã ph t triển triết học Mác thông qua cuộc ấu

tranh chống lại nh ng kẻ th ủ loại của chủ nghĩa M c và ằng việc khái quát

nh ng thành tựu của khoa học. Biện ch ng của t nhiên và Chố Đ lần

lƣợt ra ời trong thời kỳ này. Sau ó Ph.Ăngghen viết tiếp các tác phẩm Nguồn

gốc củ ủa ch ộ ữu và của nhà ớc (1884) và Lútvích Phoi-ơ-bắc

và s cáo chung của tri t h c c ển Đ c (1886)... Với nh ng tác phẩm tr n

Ph.Ăngghen ã trình ày học thuyết Mác nói chung, triết học M c nói ri ng

ƣới dạng một hệ thống lí luận tương ối ộc lập và hoàn chỉnh. Sau khi M c

qua ời (14/03/1883), Ph.Ăngghen ã hoàn chỉnh và xuất bản hai quyển còn

lại trong bộ n của Mác (trọn bộ ba quyển). Nh ng ý kiến b sung, giải

thích của Ph.Ăngghen ối với một số luận iểm của c c ông trƣớc y cũng có

ý nghĩa rất quan trọng trong việc bảo vệ và phát triển triết học Mác.

c. Thực chất v ý n cuộc cách mạng trong triết học do C.Mác

v P Ăn en t ực hiện

Sự ra ời của triết học Mác là một cuộc cách mạng vĩ ại trong lịch sử

triết học nhân loại. Kế th a một cách có phê phán nh ng thành tựu của tƣ

uy nh n loại, sáng tạo nên chủ nghĩa uy vật triết học mới về chất, hoàn bị

nhất, triệt ể nhất trong ó có sự thống nhất gi a chủ nghĩa uy vật với phép

biện chứng, gi a quan niệm duy vật về tự nhiên với quan niệm duy vật về ời

sống xã hội, gi a việc giải thích hiện thực về mặt triết học với cuộc ấu tranh

cải tạo hiện thực bởi thực tiễn cách mạng, trở thành thế giới quan và phương

ph p luận khoa học của giai cấp công nh n và ch nh ảng của nó ể nhận thức

và cải tạo thế giới. Đó là thực chất cuộc cách mạng trong triết học o C.M c

và Ph.Ăngghen thực hiện.

.M v P .Ă e ắc ph c tính chất tr c quan, siêu hình của chủ d

vậ ũ v ắc ph c tính chất duy tâm, thần bí của phép biện ch ng duy tâm,

sáng tạo ra một chủ d vật tri t h c hoàn bị ó ủ d vật biện ch

ng.

Trƣớc Mác, các học thuyết triết học duy vật cũng ã chứa ựng không ít

nh ng luận iểm riêng biệt thể hiện tinh thần biện chứng. Song, do hạn chế

của iều kiện xã hội và của trình ộ phát triển khoa học, nên, chủ nghĩa uy

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 29, Nxb Tiến bộ, M, 1981, tr.359.

vật và phép biện chứng tách rời nhau. Khắc phục nhƣợc iểm của chủ nghĩa

duy vật Feuer ach là quan iểm triết học nhân bản, xem x t con ngƣời tộc

loại, phi lịch sử, phi giai cấp, C.Mác và Ph.Ăngghen ã x y ựng chủ nghĩa

uy vật triết học chân chính khoa học bằng cách xuất phát t con ngƣời thực

hiện - con ngƣời hoạt ộng thực tiễn mà trƣớc hết là thực tiễn sản xuất vật

chất và thực tiễn ấu tranh chính trị - xã hội. Nói cách khác, chủ nghĩa uy

vật cũ là chủ nghĩa uy vật bị "cầm tù" trong cách nhìn chật hẹp, phiến diện

của phép siêu hình và duy tâm về xã hội. Trong khi ó phép biện chứng lại

ƣợc phát triển trong cái vỏ duy tâm thần bí của một số ại biểu triết học c

iển Đức, ặc biệt trong triết học Hegel. C.M c và Ph.Ăngghen ã chỉ ra cơ sở

duy tâm của triết học Hegel, vạch ra mâu thuẫn chủ yếu gi a hệ thống triết

học bảo thủ gi o iều với phương ph p iện chứng cách mạng. Hệ thống triết

học của Hegel ã coi thƣờng nội ung ời sống thực tế và xuyên tạc bức tranh

khoa học hiện thực. Phép biện chứng duy tâm của Hegel ã ất lực trƣớc sự

phân tích thực tiễn, phân tích sự phát triển của nền sản xuất vật chất và ặc

biệt là bất lực trƣớc sự phân tích các sự kiện chính trị. Với việc kết hợp một

cách tài tình gi a việc giải phóng chủ nghĩa uy vật khỏi tính chất trực quan,

máy móc siêu hình và giải phóng phép biện chứng khỏi tính chất duy tâm

thần M c và Ph.Ăngghen lần ầu tiên trong lịch sử ã s ng tạo ra một chủ

nghĩa uy vật triết học hoàn bị ó là chủ nghĩa uy vật biện chứng.

.M v P . Ă e vậ d v ở ộ ể d vậ ệ v ị

ử ộ ạ ủ d vậ ị ử - ộ d ủ ủ ớ ặ ạ .

Trong quá trình xây dựng thế giới quan mới C.M c và Ph.Ăngghen

không hề phủ nhận, mà trái lại ã nh gi cao vai trò của các nhà triết học và

các học thuyết triết học tiến bộ trong sự phát triển xã hội. Tuy vậy, c c ông

cũng khẳng ịnh rằng, khuyết iểm chủ yếu của các học thuyết duy vật trƣớc

M c là chƣa có quan iểm úng ắn về thực tiễn o ó thiếu tính triệt ể, chỉ duy

vật về tự nhiên, chƣa tho t khỏi quan niệm duy tâm về lịch sử xã hội. Trong

lúc ó ph p iện chứng duy tâm của Hegel coi sự vận ộng phát triển theo quy

luật biện chứng là ý niệm tuyệt ối, tinh thần thế giới, phủ nhận quá trình vận

ộng biện chứng của thực tiễn lịch sử xã hội. C.M c và Ph.Ăngghen ã vận

dụng quan iểm duy vật biện chứng vào nghiên cứu lịch sử xã hội và mở

rộng vào nghiên cứu một lĩnh vực ặc thù của thế giới vật chất là tồn tại có

hoạt ộng con ngƣời, tồn tại thống nhất, khách quan - chủ quan. Với việc kết

hợp một cách thiên tài gi a quá trình cải tạo triệt ể chủ nghĩa uy vật và cải

tạo nh ng quan iểm duy tâm về lịch sử xã hội C.M c và Ph.Ăngghen ã "làm

cho chủ nghĩa uy vật trở nên hoàn bị và mở rộng học thuyết ấy t chỗ nhận

thức giới tự nhi n ến chỗ nhận thức xã hộ i, chủ d vật lịch sử của

Mác là thành tựu vĩ ại nhất của tƣ tƣởng khoa học"

. Sáng tạo ra chủ nghĩa

V.I.Lênin: Toàn tập, Nxb Tiến bộ Matxcơva 1980 t.23 tr. 53.

uy vật lịch sử là một cuộc cách mạng thực sự trong triết học về xã hội - nội

dung chủ yếu của ƣớc ngoặt cách mạng mà Mác và Ph.Ăngghen ã thực

hiện trong triết học.

.M v P . Ă e sung nhữ ặc tính mới vào tri t h c, sáng tạo ra

một tri t h c chân chính khoa h c - tri t h c duy vật biện ch ng.

Phương thức theo ó C.M c và Ph.Ăngghen s ng tạo ra một triết học

hoàn toàn mới, chính là việc c c ông ã kh m ph ra ản chất, vai trò của thực

tiễn, luôn gắn bó một cách h u cơ gi a quá trình phát triển lí luận với thực

tiễn xã hội, nhất là thực tiễn ấu tranh cách mạng của giai cấp vô sản và quần

chúng nhân dân lao ộng. Thống nhất giữa lí luận và th c tiễn là ộng lực ch

nh ể C.M c và Ph.Ăngghen s ng tạo ra một triết học chân chính khoa học

ồng thời trở thành một nguyên tắc, một ặc tính mới của triết học duy vật

biện chứng.

Với sự ra ời của triết học Mác, vai trò xã hội của tri t h c cũng nhƣ vị

trí của nó trong hệ thống tri thức khoa học của nhân loại cũng có sự biến i

rất căn ản. Giờ y triết học không chỉ có chức năng giải thích thế giới hiện

tồn, mà còn phải trở thành công cụ nhận thức khoa học ể cải tạo thế giới

bằng cách mạng. "Các nhà triết học ã chỉ gi i thích thế giới bằng nhiều cách

khác nhau, song vấn ề là c i tạo thế giới"

. Luận iểm ó của Mác không nh

ng chỉ ra sự khác nhau về nguyên tắc gi a triết học của các ông với tất cả

các học thuyết triết học trƣớc ó mà còn là sự khái quát một c ch cô ọng,

sâu sắc thực chất cuộc cách mạng do các ông thực hiện trong lĩnh vực này.

Lần ầu tiên trong lịch sử C.M c và Ph.Ăngghen ã công khai tính giai

cấp của triết học, biến triết học của mình thành vũ kh tinh thần của giai cấp

vô sản. "Giống nhƣ triết học thấy giai cấp vô sản là vũ kh vật chất của

mình, giai cấp vô sản cũng thấy triết học là vũ kh tinh thần của mình"

Do gắn bó mật thiết với cuộc ấu tranh cách mạng của giai cấp vô sản - giai

cấp tiến bộ và cách mạng nhất, một giai cấp có lợi ích phù hợp với lợi ch

cơ ản của nh n n lao ộng và sự phát triển xã hội - mà triết học M c ến lƣợt

nó, lại trở thành hạt nhân lí luận khoa học cho thế giới quan cộng sản của

giai cấp công nhân. Sự kết hợp một cách nhuần nhuyễn gi a lí luận của chủ

nghĩa M c với phong trào công nh n ã tạo n n ƣớc chuyển biến về chất của

phong trào t trình ộ tự phát lên tự giác - một iều kiện tiên quyết ể thực hiện

ƣợc sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân.

Ở triết học Mác, í ng và tính khoa h c thống nhất hữ ơ với nhau.

Triết học M c mang t nh ảng là triết học duy vật biện chứng ồng thời mang

bản chất khoa học và cách mạng. Càng thể hiện t nh ảng - duy vật biện

C.M c và Ph.Ăngghen: Toàn tập, t. 3, Nxb Chính trị quốc gia, H.1995, tr. 12.

C.Mác và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 1, Nxb Chính trị quốc gia, H.1995, tr. 589.

chứng triệt ể, thì càng mang bản chất khoa học và cách mạng sâu sắc và

ngƣợc lại.

Triết học M c ra ời cũng ã chấm dứt tham vọng ở nhiều nhà triết học

muốn biến triết học thành "khoa học của mọi khoa học", xác lập úng ắn mối

quan hệ giữa tri t h c với khoa h c c thể. Trên thực tế, C.Mác và Ph.Ăngghen

ã x y ựng lí luận triết học của mình tr n cơ sở khái quát các thành tựu của

khoa học xã hội và khoa học tự nhiên. Ph.Ăngghen ã vạch ra rằng, mỗi lần

có phát minh vạch thời ại, ngay cả trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, thì chủ

nghĩa uy vật không tránh khỏi phải thay i hình thức của nó. Đến lƣợt mình,

triết học M c ra ời ã trở thành thế giới quan khoa học và phương ph p luận

chung cần thiết cho sự phát triển của mọi khoa học cụ thể. Sự phát triển

mạnh mẽ của khoa học ngày nay càng chứng tỏ sự cần thiết phải có tƣ uy

iện chứng duy vật và ngƣợc lại, chỉ có dựa trên nh ng thành tựu của khoa

học hiện ại ể phát triển thì triết học Mác mới không ng ng n ng cao ƣợc sức

mạnh "cải tạo thế giới" của mình.

Một trong nh ng ặc trƣng n i bật của triết học Mác là tính sáng tạo. Sự

ra ời và phát triển của triết học Mác là kết quả hoạt ộng nghiên cứu khoa

học công phu và sáng tạo của C.M c và Ph.Ăngghen. Lịch sử hình thành,

phát triển của triết học Mác cho thấy y ch nh là một học thuyết triết học

chân chính khoa học ã và ang ph t triển gi a òng văn minh nhân loại, gắn

với thực tiễn sinh ộng của phong trào công nhân. Sáng tạo ch nh là ặc trƣng

chủ yếu ngay trong bản chất của triết học Mác - một học thuyết phán ánh

thế giới vật chất luôn luôn vận ộng phát triển. Triết học Mác là một hệ thống

mở luôn luôn ƣợc b sung, phát triển bởi nh ng thành tựu khoa học và thực

tiễn. Không ƣợc coi nh ng nguyên lý triết học Mác là nh ng gi o iều, mà chỉ

là kim chỉ nam cho nhận thức và hành ộng, cần phải vận dụng một cách

sáng tạo trong nh ng iều kiện hoàn cảnh cụ thể.

Triết học Mác mang trong mình í ạo cộng s n. Đó ch nh là lí luận

khoa học xuất phát t con ngƣời, vì mục tiêu giải phóng con ngƣời trƣớc

hết là giải phóng giai cấp công nhân, nhân d n lao ộng khỏi mọi sự áp bức

bóc lột, phát triển tự do, toàn diện con ngƣời.

Nhƣ vậy C.M c và Ph.Ăngghen ã sung nh ng ặc tính mới của triết

học, sáng tạo ra một học thuyết triết học cao hơn phong phú hơn hoàn bị

hơn - triết học duy vật biện chứng, trở thành một khoa học chân ch nh vũ

kh tinh thần cho giai cấp vô sản và nh n n lao ộng trong cuộc ấu tranh giải

phóng giai cấp, giải phóng con ngƣời và giải phóng xã hội.

d Gi i oạn Lênin trong sự phát triển Triết học Mác

Triết học M c là vũ kh tinh thần của giai cấp vô sản trong nhận thức

và cải tạo thế giới. Đó là học thuyết về sự phát triển luôn òi hỏi ƣợc b sung,

phát triển không ng ng. V.I.Lênin nhấn mạnh: "Chúng ta không hề coi lý

luận của M c nhƣ là một c i gì ã xong xuôi hẳn và bất khả xâm phạm, trái

lại chúng ta tin tƣởng rằng, lý luận ó chỉ ặt nền móng cho môn khoa học

mà nh ng ngƣời xã hội chủ nghĩa cần phải phát triển hơn n a về mọi mặt,

nếu họ không muốn lạc hậu với cuộc sống"

. V.I.Lênin và nh ng ngƣời

cộng sản ã kế tục trung thành, bảo vệ và phát triển sáng tạo cả ba bộ phận

của chủ nghĩa M c p ứng òi hỏi khách quan của thời ại mới.

* H ị ử V.I.L ể M

Khởi ầu giai oạn Lênin trong triết học Mác gắn liền với các sự

kiện quan trọng trong ời sống kinh tế, chính trị, xã hội. Đó là sự chuyển

biến của chủ nghĩa tƣ ản thành chủ nghĩa ế quốc; giai cấp tƣ sản ngày càng

bộc lộ rõ tính chất phản ộng của mình chúng i n cuồng sử dụng bạo lực trên

tất cả c c lĩnh vực của ời sống xã hội; sự dịch chuyển của trung tâm cách

mạng thế giới vào nƣớc Nga và sự phát triển của cuộc ấu tranh giải phóng

dân tộc ở c c nƣớc thuộc ịa.

Sự biến i của iều kiện kinh tế - xã hội và cuộc ấu tranh giai cấp của

giai cấp vô sản ã ặt ra trƣớc nh ng ngƣời mácxít nh ng nhiệm vụ cấp ch ó

là sự cần thiết phải nghiên cứu giai oạn mới trong sự phát triển của chủ

nghĩa tƣ ản; soạn thảo chiến lƣợc s ch lƣợc ấu tranh của giai cấp vô sản

và ội tiền phong của nó là Đảng cộng sản trong cách mạng xã hội chủ nghĩa;

tiếp tục làm giàu và phát triển triết học Mác,v.v. Nh ng nhiệm vụ ó ã ƣợc

V.I.Lênin giải quyết một cách trọn vẹn trên cơ sở thế giới quan duy vật biện

chứng.

Cuối thế k XIX ầu thế k XX, nh ng phát minh lớn trong lĩnh vực

khoa học tự nhi n ặc biệt là trong lĩnh vực vật lý học ƣợc thực hiện ã làm

ảo lộn quan niệm về thế giới của vật lý học c iển. Việc phát hiện ra tia

phóng xạ; phát hiện ra iện tử; chứng minh ƣợc sự thay i và phụ thuộc của

khối lƣợng vào không gian, thời gian, vào vật chất vận ộng.v.v. có ý nghĩa

hết sức quan trọng về mặt thế giới quan... Lợi dụng tình hình ó nh ng ngƣời

theo chủ nghĩa uy t m cơ hội, xét lại... ã tấn công lại chủ nghĩa uy vật biện

chứng của Mác. Việc luận giải trên cơ sở chủ nghĩa uy vật biện chứng nh

ng thành tựu mới của khoa học tự nhiên; phát triển chủ nghĩa uy vật biện

chứng và chủ nghĩa uy vật lịch sử là nh ng nhiệm vụ ặt ra cho triết học.

V.I.Lênin - nhà tƣ tƣởng vĩ ại của thời ại, t nh ng ph t minh vĩ ại của khoa

học tự nhi n ã nhìn thấy ƣớc khởi ầu của một cuộc cách mạng khoa học

ông cũng ã vạch ra và khái quát nh ng tƣ tƣởng cách mạng t nh ng ph t

minh vĩ ại ó.

Trong thời ại ế quốc chủ nghĩa giai cấp tƣ sản ã tiến hành một cuộc

tấn công i n cuồng tr n lĩnh vực tƣ tƣởng, lý luận, nhằm chống lại c c quan

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 4, Nxb Tiến bộ, M., 1974, tr. 232.

iểm của chủ nghĩa uy vật biện chứng. Rất nhiều trào lƣu tƣ tƣởng lý luận

mang màu sắc duy tâm xuất hiện: thuyết Kant mới; chủ nghĩa thực dụng;

chủ nghĩa thực chứng; chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (biến tướng của chủ

nghĩa Makhơ); lý luận về con ƣờng thứ ba,v.v.. Thực chất, giai cấp tƣ sản

muốn thay thế chủ nghĩa uy vật biện chứng và chủ nghĩa uy vật lịch sử của

Mác bằng thứ lý luận chiết chung, pha trộn của thế giới quan duy tâm, tôn

giáo. Vì thế, việc bảo vệ và phát triển chủ nghĩa M c nói chung và triết học

Mác nói riêng cho phù hợp với i kiện lịch sử mới ã ƣợc V.I.L nin x c ịnh

là nh ng nhiệm vụ ặc biệt quan trọng.

* V.I.Lênin trở i k t c trung thành và phát triển sáng

tạo chủ M v t h c Mác trong th ại mới - th ạ quốc chủ v ộ

lên chủ ội.

V.I.L nin sinh ngày 22 th ng 4 năm 1870 tại thành phố Ximbiếcxcơ của

nƣớc Nga trong một gia ình có s u anh chị em ƣợc bố, mẹ cho học hành

toàn diện và giáo dục trở thành nh ng ngƣời y u lao ộng, trung thực, khiêm

tốn, nhạy bén và họ ều trở thành nh ng ngƣời cách mạng. Ngay t nhỏ L nin

ã n i tiếng là ngƣời tinh nhanh, vui vẻ, say mê và nghiêm túc trong việc học

hành. T nh c ch và quan iểm của Lênin thời trẻ ƣợc hình thành ƣới ảnh

hƣởng của nền giáo dục gia ình nền văn học Nga và cuộc sống xung quanh.

Năm 17 tu i, do tham gia tích cực vào phong trào sinh viên, V.I.Lênin bị u i

khỏi trƣờng Đại học T ng hợp Cadan và bị bắt giam. T ó Ngƣời ƣớc vào

con ƣờng ấu tranh cách mạng. Ngƣời quan tâm nghiên cứu chủ nghĩa M c

hết sức hào hứng tiếp nhận và tuyên truyền nhiệt thành cho nh ng tƣ tƣởng

vĩ ại của chủ nghĩa Mác.

Vốn giàu nghị lực và trí thông minh tuyệt vời, ý chí và lòng say mê

hoạt ộng cách mạng V.I.L nin ã lao vào công tác cách mạng vƣợt qua mọi

trở ngại khó khăn cả về vật chất và tinh thần, không ng ng làm việc, cống

hiến, sức lực tâm huyết và trí tuệ cho Đảng, cho sự nghiệp cách mạng của

giai cấp công nh n. Trong iều kiện bị t ày sống lƣu vong ở nƣớc ngoài

cũng nhƣ trong nh ng năm th ng hoạt ộng lý luận và chỉ ạo phong trào cách

mạng của giai cấp công nh n Nga V.I.L nin ã thể hiện rõ là một lãnh tụ, một

nhà lý luận thiên tài, nhà t chức và ngƣời lãnh ạo kiệt xuất của giai cấp vô

sản. "Lênin là nhà bác học vĩ ại trong ấu tranh cách mạng và là nhà cách

mạng trong hoạt ộng khoa học. Ông là ngƣời mở ra thời kỳ mới trong sự

phát triển của lý luận mácxít, làm phong phú thêm tất cả các bộ phận cấu

thành chủ nghĩa M c: triết học, kinh tế chính trị học và chủ nghĩa cộng sản

khoa học"

Báo cáo của Ban chấp hành TW Đảng cộng sản Liên Xô nh n 100 năm ngày sinh V.I.L nin. Nxb chính

trị, H.1969, tr.14.

* Th i kỳ 1893 - 1907, V.I.Lênin b o vệ và phát triển tri t h c Mác và

chuẩn bị thành lậ ng mácxít ở Nga h ớng tới cuộc cách mạng dân chủ n

lần th nhất.

T nh ng năm 80 của thế k XIX chủ nghĩa M c ã ắt ầu ƣợc tuyền vào

nƣớc Nga. V.I.L nin ã t ch cực tuyên truyền chủ nghĩa M c vào phong trào

công nh n Nga ồng thời tiến hành ấu tranh kiên quyết chống chủ nghĩa uy

t m phương ph p si u hình ph t triển sáng tạo chủ nghĩa M c nói chung và

triết học Mác nói riêng.

Trong thời kỳ này V.I.L nin ã viết các tác phẩm chủ yếu nhƣ: Nhữ "

i bạn dân" là th nào và h ấu tranh chống nhữ i dân chủ - xã hội ra sao?

(1894); Nội dung kinh t của chủ d và s phê phán trong cuốn sách

củ X ơ v về nộ d ó (1894); Chúng ta từ bỏ di s n nào? (1897); Làm

gì? (1902),v.v.. V.I.L nin ã ấu tranh chống chủ nghĩa uy t m phương ph p

si u hình của phái Dân Túy, bảo vệ và phát triển phép biện chứng duy vật,

quan tâm nghiên cứu các hiện tƣợng, quy luật phát triển của xã hội, phát

triển nhiều quan iểm về chủ nghĩa uy vật lịch sử ặc biệt là làm phong phú

thêm lý luận hình thái kinh tế - xã hội. V.I.L nin ã ph t triển tƣ tƣởng của

chủ nghĩa M c về các hình thức ấu tranh giai cấp trƣớc khi có chính quyền

ấu tranh kinh tế ấu tranh chính trị và ấu tranh tƣ tƣởng ặc biệt nhấn mạnh

vai trò quyết ịnh của ấu tranh chính trị. Trong tác phẩm H ợc củ Đ ng

dân chủ - xã hội trong cách mạng dân chủ, L nin ã ph t triển học thuyết của

Mác về cách mạng xã hội chủ nghĩa ã n u ra ƣợc nh ng ặc iểm ộng lực và

triển vọng của cách mạng dân chủ tƣ sản trong thời ại ế quốc chủ nghĩa.

* Từ 1907 - 1917 là th i kỳ V.I.Lênin phát triển toàn diện tri t h c M v

ạo phong trào công nhân Nga, chuẩn bị cho cách mạng xã hội chủ .

Sau thất bại của cuộc cách mạng 1905 - 1907, tình hình xã hội Nga cực

kỳ phức tạp. Lực lƣợng phản ộng gi ịa vị thống trị và hoành hành trên mọi

lĩnh vực của ời sống xã hội. Trong hàng ngũ nh ng ngƣời cách mạng nảy

sinh hiện tƣợng ao ộng “có tình trạng thoái chí, mất tinh thần, phân liệt,

chạy dài, t bỏ lập trƣờng, nói chuyện m ôn”

. Về mặt tƣ tƣởng, chủ

nghĩa M c ị tấn công t nhiều ph a trong lĩnh vực triết học có xu hướng ngả

sang chủ nghĩa uy t m tôn gi o ra ời trào lƣu “tìm thần” và “tạo thần”

trong giới trí thức. Chủ nghĩa Makhơ muốn làm sống lại triết học duy tâm,

chống chủ nghĩa uy vật biện chứng, phá hoại tƣ tƣởng cách mạng tƣớc

bỏ vũ kh tinh thần của giai cấp vô sản.

Trƣớc tình hình ó V.I.Lênin tiến hành ấu tranh, bảo vệ, phát triển triết

học Mác. Tác phẩm Chủ d vật và chủ ệm phê phán (1908) ã

kh i qu t nh ng thành tựu mới nhất của khoa học tự nhiên, phê phán toàn

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 41, Nxb, Tiến bộ Matxcơva 1978 tr. 11.

diện triết học uy t m tƣ sản và chủ nghĩa x t lại trong triết học, vạch mặt nh

ng kẻ chống lại triết học mácxít, bảo vệ chủ nghĩa uy vật, phát triển lý luận

duy vật biện chứng về nhận thức. V.I.Lênin chỉ ra rằng, gi a triết học và

chính trị có mối quan hệ chặt chẽ, rằng chủ nghĩa M c là sự thống nhất

không thể tách rời gi a lý luận khoa học với thực tiễn cách mạng.

Trong tác phẩm này V.I.L nin ƣa ra ịnh nghĩa kinh iển về vật chất, giải

quyết triệt ể vấn ề cơ ản của triết học, phát triển và hoàn thiện lý luận phản

ánh, vạch ra bản chất của ý thức, con ƣờng biện chứng của quá trình nhận

thức ch n lý và ặc biệt nhấn mạnh vai trò của thực tiễn là tiêu chuẩn khách

quan của chân lý.

V.I.L nin ã chỉ ra thực chất của cuộc khủng hoảng trong vật lý học cuối

thế k XIX - ầu thế k XX - chính là sự khủng hoảng về thế giới quan và

phương ph p luận. Ngƣời chỉ r con ƣờng thoát khỏi cuộc khủng hoảng vật

lý là phải thay thế chủ nghĩa uy vật siêu hình bằng chủ nghĩa uy vật biện

chứng.

V.I.L nin ã chỉ rõ sai lầm của nh ng ngƣời theo chủ nghĩa Makhơ khi

họ phủ nhận vai trò quyết ịnh của phương thức sản xuất ối với sự phát triển

xã hội, về ý thức xã hội là hình thức phản ánh của tồn tại xã hội. Ông kịch

liệt ph ph n ph i Makhơ ồng nhất quy luật sinh học với quy luật lịch sử, lấy

quy luật sinh học giải thích các hiện tƣợng của ời sống xã hội.

Trong nh ng năm chiến tranh thế giới lần thứ nhất, V.I.Lênin nghiên

cứu và phát triển hàng loạt quan iểm, nguyên lý triết học M c p ứng yêu

cầu nhận thức giai oạn chủ nghĩa tƣ ản ộc quyền và giải quyết nh ng vấn ề

cấp bách của thực tiễn cách mạng vô sản. Qua tác phẩm Bút ký tri t h c

(1914 - 1916), V.I.Lênin quan tâm nghiên cứu, b sung, phát triển phép biện

chứng duy vật. Ông tập trung ph n t ch tƣ tƣởng coi phép biện chứng là

khoa học về sự phát triển, vấn ề nguồn gốc ộng lực của sự phát triển; phát

triển các quy luật, phạm trù của phép biện chứng duy vật; về nguyên tắc

thống nhất gi a phép biện chứng, lôgíc học và lý luận nhận thức, nh ng yếu

tố căn ản của phép biện chứng,... V.I.Lênin bảo vệ, phát triển nhiều vấn ề

quan trọng nhƣ làm s ng tỏ quan hệ gi a tồn tại xã hội và ý thức xã hội t nh

ảng của hệ tƣ tƣởng, vai trò của quần chúng nhân dân trong sự phát triển

của lịch sử.

Trong tác phẩm: Chủ quố ạn tột cùng của chủ n

1913 V.I.L nin ã ph n t ch chủ nghĩa ế quốc là giai oạn tột cùng của chủ

nghĩa tƣ ản m trƣớc của cách mạng xã hội chủ nghĩa. Đồng thời ã ph t

triển sáng tạo vấn ề về mối quan hệ gi a nh ng quy luật khách quan của xã

hội với hoạt ộng có ý thức của con ngƣời; về vai trò của quần chúng nhân

dân và cá nhân trong lịch sử, về quan hệ gi a tất yếu và tự o v.v.. V.I.L nin

ã n u l n nh ng kết luận mới về khả năng thắng lợi của cách mạng vô sản ở

một số t nƣớc, thậm chí ở một nƣớc riêng lẻ không phải ở trình ộ phát triển

cao về kinh tế; về sự chuyển biến của cách mạng dân chủ tƣ sản thành cách

mạng xã hội chủ nghĩa; về nh ng hình thức muôn vẻ của cách mạng xã hội

chủ nghĩa v.v.. V.I.L nin chỉ ra rằng, cách mạng xã hội chủ nghĩa ở một nƣớc

là một bộ phận cấu thành của cách mạng xã hội chủ nghĩa thế giới. Vì vậy

Ngƣời luôn òi hỏi sự thống nhất oàn kết trong phong trào cộng sản thế giới

trên tinh thần chủ nghĩa quốc tế vô sản.

Khi c ch mạng vô sản ã trở l n ch n muồi trong iều kiện cụ thể

của nƣớc Nga V.I.L nin ã viết t c phẩm N ớ v ạ cuối năm 1917

nhằm chuẩn ị mặt lý luận cho cuộc c ch mạng vô sản ang ến gần. V.I.L nin

ã ph t triển quan iểm của chủ nghĩa M c về nguồn gốc ản chất của nhà nƣớc

về t nh tất yếu ập tan nhà nƣớc tƣ sản thay thế ằng nhà nƣớc chuy n ch

nh vô sản về nhà nƣớc trong thời kỳ quá ộ - ó là nhà nƣớc chuy n ch nh vô

sản và lực lƣợng lãnh ạo nhà nƣớc là ội ti n phong của giai cấp công nh n

tức ch nh ảng m cxít. V.I.Lênin ph n t ch và nhấn mạnh tƣ tƣởng chủ yếu

của M c về ấu tranh giai cấp chuy n ch nh vô sản và ph n t ch chủ nghĩa xã

hội và chủ nghĩa cộng sản là hai giai oạn trong sự ph t triển của xã hội cộng

sản chủ nghĩa về vai trò của ảng cộng sản trong x y ựng xã hội mới xã hội

xã hội chủ nghĩa.

Công lao to lớn của V.I.L nin ƣợc thể hiện ở chỗ ông ã giải quyết một

cách khoa học nh ng vấn ề về chiến tranh và hoà bình; tiếp tục phát triển

học thuyết Mác về chiến tranh và qu n ội. ng là ngƣời ầu tiên soạn thảo học

thuyết về bảo vệ t quốc xã hội chủ nghĩa... Nh ng tƣ tƣởng tr n ƣợc Lênin

trình bày trong các tác phẩm Chủ ội và chi n tranh, H i c ng Lữ thuận

thất thủ, Chi n tranh và cách mạng và một số tác phẩm khác.

* Từ 1917 - 1924 là th i kỳ Lênin t ng k t kinh nghiệm th c tiễn cách

mạng, b sung, hoàn thiện tri t h c Mác, gắn liền với việc nghiên c u các vấ

ề xây d ng chủ ội.

Sau C ch mạng Th ng mƣời năm 1917 nƣớc Nga Xô viết ƣớc vào

thời kỳ qu ộ t chủ nghĩa tƣ ản l n chủ nghĩa xã hội trong hoàn cảnh chống

lại sự can thiệp của 14 nƣớc ế quốc ọn phản ộng trong nội chiến ảo vệ

thành quả c ch mạng và x y ựng ất nƣớc. V.I.L nin ki n quyết ấu tranh

chống mọi loại kẻ th của chủ nghĩa M c nói chung và triết học M c nói ri

ng.

V.I.L nin ặc iệt chú ý t ng kết kinh nghiệm thực tiễn c ch mạng ựa

vào nh ng thành tựu mới nhất của khoa học sung hoàn thiện triết học M

c nhất là sự ph t triển ph p iện chứng m cx t... Trong t c phẩm N ữ ệ v

ớ ắ ủ í ề X v V.I.L nin ã vạch ra ƣờng lối chung x y ựng chủ

nghĩa xã hội ở Nga ph n t ch nguy n nh n thắng lợi của C ch mạng Th ng

Mƣời ặt ra nhiệm vụ phải tiến hành cuộc cải tạo xã hội chủ nghĩa ối với

nền kinh tế nƣớc Nga trong ó nhiệm vụ cơ ản hàng ầu là n ng cao năng

suất lao ộng.

V.I.L nin làm r sự kh c iệt căn ản về nhiệm vụ chủ yếu của quần

chúng lao ộng trong c ch mạng tƣ sản và c ch mạng vô sản. Ngƣời ph t

triển tƣ tƣởng về chuy n ch nh vô sản và chỉ r : “Ch nh quyền Xô viết không

phải là c i gì kh c mà chỉ là hình thức của chuy n ch nh vô sản”. Trong thời

kỳ qu ộ t chủ nghĩa tƣ ản l n chủ nghĩa xã hội nhà nƣớc chuy n ch nh vô

sản thực hiện chuy n ch nh ối với ọn óc lột là một tất yếu. Ngƣời cũng làm

r nh ng ặc trƣng chủ yếu của chế ộ n chủ ã ƣợc thi hành ở Nga.

Trong t c phẩm ạ v v ộ , V.I.L nin vạch trần sự phản

ội của Causky ph ph n Causky ã phủ nhận chuy n ch nh vô sản và c ch

mạng xã hội chủ nghĩa; chỉ r sự kh c iệt căn ản gi a nền n chủ tƣ sản và

nền n chủ vô sản chỉ r vai trò to lớn của Nhà nƣớc Xô viết trong ảo vệ

và x y ựng nƣớc Nga Xô viết. Trong t c phẩm S v ạ lần ầu ti n V.I.L

nin ƣa ra ịnh nghĩa hoàn chỉnh về giai cấp chỉ ra nh ng ặ cơ ản ph

iến và n ịnh nhất của giai cấp - cơ sở khoa học ể nhận iết ph n r c c giai

cấp kh c nhau trong lịch sử xã hội có giai cấp. V.I.L nin tiếp tục ph t triển

tƣ tƣởng về n ng cao năng suất lao ộng. Ngƣời chỉ r : x t ến c ng năng suất

lao ộng là c i quan trọng nhất chủ yếu nhất ảo ảm cho thắng lợi của chế ộ

xã hội mới.

Trong t c phẩm Bệ ấ " " ộ V.I.L nin làm r mối

quan hệ chặt chẽ gi a ảng và quần chúng vai trò lãnh ạo của Đảng trong

thiết lập chuy n ch nh vô sản và cải tạo xã hội chủ nghĩa. V.I.L nin tiếp tục

luận chứng cho t nh tất yếu nội ung của chuy n ch nh vô sản ối với toàn ộ

thời kỳ x y ựng chủ nghĩa xã hội vấn ề ấu tranh giai cấp trong thời kỳ qu

ộ lý luận về tình thế c ch mạng và thời cơ c ch mạng.

Trong tác phẩm Lạ về V.I.L nin cũng ã ề cập ến nh ng vấn ề

cơ ản của lôg c iện chứng kh i qu t nh ng nguy n tắc cơ ản của ph p iện

chứng uy vật nhƣ: nguy n tắc toàn iện nguy n tắc lịch sử - cụ thể nguy n

tắc ph t triển v.v..

Sau khi ã ũng cảm vƣợt qua mọi nguy nan trong cuộc nội chiến tr n

ƣớc ƣờng x y ựng kinh tế và chế ộ xã hội mới trong hoà ình ất nƣớc Xô

viết ứng trƣớc nguy cơ khủng hoảng nghi m trọng. Điều ó òi hỏi nh ng

ngƣời cộng sản phải nhận thức s u sắc ầy ủ hơn nh ng vấn ề lý luận và thực

tiễn của thời kỳ qu ộ tiến l n chủ nghĩa xã hội. Trong thời kỳ này L nin viết

t c phẩm í ớ trong ó ã làm phong phú và ph t triển nh ng tƣ

tƣởng của M c Ăngghen về thời kỳ qu ộ ặc iệt là chủ trương ph t triển

kinh tế nhiều thành phần ph t triển kinh tế hàng ho trong nông nghiệp vấn

ề li n minh công nông. Kết quả là thông qua thực hiện ch nh s ch kinh tế

mới mà khối li n minh công nông và ch nh quyền Xô viết ƣợc củng cố th

m một ƣớc.

Tác phẩm Về d ủ ủ d vậ ấ ƣợc coi nhƣ là i chúc triết

học của L nin trong ó ông n u cơ sở khoa học cho nhiệm vụ tiếp tục ph t

triển triết học M c về phương hướng mục ti u iện ph p công t c của ảng

cộng sản tr n mặt trận triết học. V.I.L nin còn có sự óng góp to lớn vào việc

ph t triển lý luận ạo ức học mỹ học và chủ nghĩa vô thần khoa học chỉ ra

nh ng nhiệm vụ cơ ản của việc gi o ục ạo ức thẩm mỹ và chủ nghĩa vô

thần khoa học.

Nhƣ vậy chủ nghĩa L nin không phải là “sự giải th ch” chủ nghĩa M

c mà là sự kh i qu t lý luận về thực tiễn ấu tranh c ch mạng của giai cấp

công nh n và nh n n lao ộng toàn thế giới là sự ph t triển uy nhất úng ắn

và triệt ể chủ nghĩa M c trong ó có triết học trong thời ại ế quốc chủ nghĩa

và c ch mạng vô sản. Ch nh vì thế giai oạn mới trong sự ph t triển triết học

M c gắn liền với t n tu i của V.I.L nin và triết học M c - L nin là t n gọi chung

cho cả hai giai oạn.

* ỳ ừ 1924 M - L ợ các Đ ộ v

ể

T sau khi V.I.L nin mất ến nay triết học M c - L nin tiếp tục ƣợc c c

ảng cộng sản và công nh n sung ph t triển. Trong khi lãnh ạo giải quyết

c c nhiệm vụ ch nh trị thực tiễn x y ựng chủ nghĩa xã hội và ấu tranh tƣ

tƣởng c c ảng cộng sản và công nh n ã có nhiều óng góp quan trọng nhất

là nh ng vấn ề về chủ nghĩa uy vật lịch sử. Chẳng hạn nhƣ vấn ề mối quan

hệ gi a lực lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất; quan hệ gi a cơ sở hạ tầng

và kiến trúc thƣợng tầng; quan hệ gi a giai cấp n tộc và nh n loại; về nhà

nƣớc xã hội chủ nghĩa thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã hội nh ng m u thuẫn

của thời ại... Ở c c nƣớc x y ựng chủ nghĩa xã hội triết học M c - L nin

ƣợc truyền và th m nhập s u rộng trong quần chúng và tr n c c lĩnh vực ời

sống của xã hội và óng vai trò quan trọng không thể thiếu trong qu trình x

y ựng xã hội mới với nh ng thành tựu to lớn không thể phủ nhận ƣợc.

Tuy nhiên, thực tiễn cũng chỉ ra rằng, quá trình phát triển triết học Mác

- L nin cũng gặp không t khó khăn o nh ng sai lầm, khuyết iểm trong ấu

tranh cách mạng và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Cơ chế quản lý kinh tế, quản

lý xã hội mang tính chất tập trung quan liêu, bệnh chủ quan, duy ý chí, quan

niệm giản ơn về quan hệ gi a triết học và chính trị dẫn ến “hoà tan” triết học

vào tƣ tƣởng chính trị trong giải quyết các vấn ề thực tiễn của cách mạng

xã hội chủ nghĩa và x y ựng chủ nghĩa xã hội ... là trở lực lớn ối với sự phát

triển năng lực tƣ uy lý luận, quá trình phát triển của triết học. Ngƣợc lại,

sự lạc hậu về lý luận ã trở thành một trong nh ng nguyên nhân dẫn ến sự

khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội.

Sự ph t triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật với nh ng ph t minh có t

nh chất vạch thời ại và sự iến i nhanh chóng của ời sống kinh tế ch nh trị

xã hội ã làm nảy sinh hàng loạt vấn ề cần giải p về mặt lý luận. Điều ó òi

hỏi c c ảng cộng sản vận ụng thế giới quan phương ph p luận m cx t ể t ng

kết kinh nghiệm thực tiễn kh i qu t lý luận ịnh ra ƣờng lối chiến lƣợc s ch

lƣợc ph hợp với y u cầu kh ch quan của c ch mạng xã hội chủ nghĩa. Sự

vỡ của mô hình chủ nghĩa xã hội hiện thực làm cho y u cầu ph t triển triết

học M c - Lênin càng cấp ch hơn ao giờ hết. Đặc iệt trong cuộc ấu tranh

ảo vệ thành quả của chủ nghĩa xã hội ã ạt ƣợc ƣa sự nghiệp x y ựng chủ

nghĩa xã hội vƣợt qua thử th ch tiếp tục tiến l n òi hỏi c c ảng cộng sản

càng phải nắm v ng lý luận chủ nghĩa M c - L nin trƣớc hết là thế giới quan

phương ph p luận khoa học của nó.

Trong qu trình t chức và lãnh ạo c ch mạng Việt Nam Chủ tịch Hồ

Ch Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam ã vận ụng s ng tạo chủ nghĩa M c -

L nin vào iều kiện cụ thể Việt Nam ồng thời có óng góp quan trọng vào sự

ph t triển triết học M c - L nin trong iều kiện mới. ấ ó d ộ

ằng tƣ uy iện chứng ph n t ch s u sắc tình hình c ch mạng Việt Nam trong

í ơ vắ ắ , L ậ ơ ă 1930, Chủ tịch Hồ Ch Minh và Đảng Cộng sản

Việt Nam ã s ng suốt ịnh ra ƣờng lối lãnh ạo nhân dân làm "cách mạng tƣ

sản dân quyền", rồi tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội không qua giai oạn phát

triển tƣ ản chủ nghĩa t một nƣớc thuộc ịa nửa phong kiến. Tr n cơ sở lý

luận về tình thế, thời cơ c ch mạng, phân tích cụ thể tình hình, so sánh lực

lƣợng, nắm chắc thời cơ lãnh ạo toàn Đảng, toàn dân và toàn qu n ta ứng

lên khởi nghĩa giành ch nh quyền thắng lợi năm 1945 nh ại thực n Ph p

1954 và ế quốc Mỹ thống nhất T quốc năm 1975 ã khẳng ịnh t nh úng ắn,

khoa học, sự óng góp, làm phong phú lý luận Mác - Lênin của Đảng Cộng

sản Việt Nam. Đặc biệt ƣờng lối thực hiện ồng thời hai nhiệm vụ chiến

lƣợc - xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Miền Bắc ấu tranh giải phóng dân tộc,

thống nhất T quốc ở Miền Nam sau năm 1954 là một óng góp quan trọng

của Đảng Cộng sản Việt Nam trong phát triển triết học Mác - Lênin.

Trong xây d ng chủ ội trên c ớc, Đảng Cộng sản Việt Nam ã

làm r th m lý luận về thời kỳ qu ộ i l n chủ nghĩa xã hội là một thời kỳ dài;

phân tích chỉ ra nh ng mâu thuẫn cơ ản của thời ại ngày nay; thực hiện

ƣờng lối i mới, phát triển kinh tế thị trƣờng ịnh hướng xã hội chủ nghĩa;

giải quyết úng ắn gi a i mới kinh tế và i mới chính trị; ƣa ra quan iểm chủ

ộng hội nhập quốc tế tr n cơ sở phát huy nội lực, bảo ảm gi v ng ộc lập, tự

chủ và ịnh hướng xã hội chủ nghĩa; vấn ề xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền

xã hội chủ nghĩa. Đó cũng là nh ng óng góp quan trọng của Đảng Cộng sản

Việt Nam trong phát triển kho tàng lý luận Mác - L nin trong ó có triết học.

Hiện nay, tình hình thế giới, khu vực và trong nƣớc ang có iến ộng

nhanh chóng và phức tạp. Đặc biệt, các thế lực th ịch ang ra sức chống phá

chủ nghĩa xã hội, xuyên tạc chủ nghĩa M c - L nin tƣ tƣởng Hồ Ch Minh

ƣờng lối quan iểm của Đảng Cộng sản Việt Nam, việc ấu tranh bảo vệ, phát

triển triết học Mác - Lênin phù hợp với iều kiện lịch sử mới là vấn ề cấp

bách, nhất là việc vận dụng, biến lý luận ó thành hiện thực thắng lợi của sự

nghiệp cách mạng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

Thực tế cho thấy, không thể i mới, xây dựng thành công chủ nghĩa xã

hội, nếu xa rời lập trƣờng chủ nghĩa M c - L nin rơi vào chủ nghĩa chủ

quan, xét lại. Nh ng thành công và thất bại trong “cải t ” i mới ã chứng tỏ

iều ó. Việc b sung, phát triển triết học Mác - Lênin hiện nay chỉ có thể thực

hiện ƣợc thông qua t ng kết kinh nghiệm thực tiễn theo phương ph p iện

chứng khoa học, tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc thống nhất gi a lý luận

và thực tiễn ồng thời kiên quyết ấu tranh chống c c tƣ tƣởng cơ hội, xét

lại, khắc phục bệnh gi o iều, duy ý chí, bảo vệ và phát triển triết học mácxít;

trang bị thế giới quan phương pháp luận khoa học cho các nhà khoa học

tiếp tục i s u kh m ph tự nhiên và xã hội, không ng ng làm phong phú tri

thức của con ngƣời về thế giới.

2. Đối tƣợng và chức năng của triết học Mác - Lênin

a. Khái niệm triết học Mác - Lênin

Tri t h c Mác - Lênin là hệ thố ểm duy vật biện ch ng về t nhiên,

xã hộ v d - th giớ v ơ ận khoa h c, cách mạng của giai cấ

d ộng và các l ợng xã hội ti n bộ trong nhận th c và c i tạo th giới.

Triết học Mác - Lênin là tri t h c duy vật biện ch ng theo nghĩa rộng.

Đó là hệ thống quan iểm duy vật biện chứng cả về tự nhiên, xã hội và tƣ

uy; là sự thống nhất h u cơ gi a chủ nghĩa uy vật biện chứng và chủ nghĩa

uy vật lịch sử. Trong triết học Mác - Lênin, chủ nghĩa uy vật và phép biện

chứng thống nhất h u cơ với nhau. Với tƣ c ch là chủ nghĩa duy vật, triết

học Mác - Lênin là hình thức phát triển cao nhất của chủ nghĩa uy vật trong

lịch sử triết học - chủ d vật biện ch ng. Với tƣ c ch là ph p iện chứng,

triết học Mác - Lênin là hình thức cao nhất của phép biện chứng trong lịch

sử triết học - phép biện ch ng duy vật.

Triết học M c - Lênin trở thành thế giới quan phương ph p luận khoa

học của lực lƣợng vật chất - xã hội năng ộng và cách mạng nhất tiêu biểu

cho thời ại ngày nay là giai cấp công nh n ể nhận thức và cải tạo xã hội.

Đồng thời triết học Mác - L nin cũng là thế giới quan và phương ph p luận

của nh n lao ộng, cách mạng và các lực lƣợng xã hội tiến bộ trong nhận

thức và cải tạo xã hội.

Trong thời ại ngày nay, triết học Mác - Lênin là một trong nh ng thành

tựu vĩ ại nhất của tƣ tƣởng triết học nhân loại ang là hình thức phát triển

cao nhất của các hình thức triết học trong lịch sử. Triết học Mác - Lênin là

học thuyết về sự phát triển thế giới ã và ang ph t triển gi a òng văn minh

nh n loại.

b Đối tượng của triết học Mác - Lênin

Với tƣ c ch là một hình thái phát triển cao của tƣ tƣởng triết học nhân

loại ối tƣợng nghiên cứu của triết học Mác - Lênin tất yếu v a có sự ồng

nhất, v a có sự khác biệt so với ối tƣợng nghiên cứu của các hệ thống triết

học khác trong lịch sử.

Thực tế lịch sử chứng minh rằng, mặc dù mỗi hệ thống triết học vẫn

thƣờng x c ịnh cho mình một ối tƣợng nghiên cứu ri ng nhƣng ể thực hiện

chức năng là hạt nhân lý luận của thế giới quan và cơ sở phương ph p luận

chung nhất) của mình, mọi hệ thống triết học ều phải trƣớc hết nghiên cứu

và giải quyết mối quan hệ gi a vật chất và ý thức theo một lập trƣờng nhất

ịnh là duy vật hoặc uy t m. Tr n cơ sở ó và cũng vì chức năng ó mọi hệ

thống triết học trong lịch sử ều phải tập trung nghiên cứu nh ng vấn ề chung

nhất của tự nhiên, xã hội và con ngƣời; nghiên cứu mối quan hệ của con

ngƣời nói chung, của tƣ uy con ngƣời nói riêng với thế giới xung quanh

theo nh ng ịnh hướng về nhân sinh quan khác nhau - tích cực hoặc tiêu cực.

Khắc phục nh ng hạn chế và oạn tuyệt với nh ng quan niệm sai lầm của

các hệ thống triết học khác, triết học Mác - L nin x c ịnh ối ợng nghiên c

u là gi i quy t mối quan hệ giữa vật chất và ý th c trên lậ ng duy vật biện

ch ng và nghiên c u những quy luật vậ ộng, phát triển chung nhất của t

nhiên, xã hộ v d . Do giải quyết triệt ể vấn ề cơ ản của triết học trên lập

trƣờng duy vật biện chứng nên triết học Mác - Lênin chỉ ra các quy luật vận

ộng, phát triển chung nhất của thế giới - cả trong tự nhiên, trong lịch sử xã

hội và trong tƣ uy. Triết học Mác - L nin ồng thời giải quyết úng ắn mối

quan hệ gi a biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan. Cả thế giới

khách quan, quá trình nhận thức và tƣ uy của con ngƣời ều tuân theo cùng

một loại nh ng quy luật biện chứng. Các quy luật biện chứng của thế giới

về nội dung là kh ch quan nhƣng về hình thức phản ánh là chủ quan. Biện

chứng chủ quan là sự phản ánh của biện chứng khách quan.

Vƣợt qua nh ng hạn chế lịch sử của các hệ thống triết học khác, triết

học Mác - L nin x c ịnh ối tƣợng nghiên cứu của mình bao gồm không chỉ

nh ng quy luật ph biến của tự nhiên nói chung, mà còn bao gồm cả nh ng

quy luật ph biến của bộ phận tự nhi n ã và ang ƣợc nhân hoá - tức các quy

luật ph biến của lịch sử xã hội. Do ó ối tƣợng của triết học Mác - Lênin

bao gồm cả vấn ề con ngƣời. Triết học Mác - Lênin xuất phát t con ngƣời,

t thực tiễn, chỉ ra nh ng quy luật của sự vận ộng, phát triển của xã hội và

của tƣ uy con ngƣời. Mục ch của triết học Mác - Lênin là nâng cao hiệu

quả của quá trình nhận thức và hoạt ộng thực tiễn nhằm phục vụ lợi ch con

ngƣời.

Với triết học Mác - Lênin thì ố ợng của tri t h v ố ợng của các

khoa h c c thể ợc phân biệt rõ ràng. Các khoa học cụ thể nghiên cứu nh

ng quy luật trong c c lĩnh vực riêng biệt về tự nhiên, xã hội hoặc tƣ uy.

Triết học nghiên cứu nh ng quy luật chung nhất, tác ộng trong cả a lĩnh vực

này.

Triết học Mác - Lênin có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ với các khoa

học cụ thể. Các khoa học cụ thể cung cấp nh ng d liệu ặt ra nh ng vấn ề

khoa học mới, làm tiền ề cơ sở cho sự phát triển triết học. Các khoa học cụ

thể tuy có ối tƣợng và chức năng ri ng của mình nhƣng ều phải dựa vào

một thế giới quan và phương ph p luận triết học nhất ịnh. Quan hệ gi a quy

luật của triết học và quy luật của khoa học cụ thể là quan hệ giữa cái chung

và cái riêng. Sự kết hợp gi a hai loại khoa học, hai loại tri thức nói trên là

tất yếu. Bất cứ một khoa học cụ thể nào, dù tự giác hay tự ph t ều phải dựa

vào một cơ sở triết học nhất ịnh. Triết học Mác - Lênin là sự khái quát cao

nh ng kết quả của khoa học cụ thể, vạch ra nh ng quy luật chung nhất của

tự nhiên, xã hội và tƣ uy; o ó trở thành cơ sở thế giới quan phương ph p

luận cho các khoa học cụ thể.

c. Chức năn của triết học Mác - Lênin

Cũng nhƣ mọi khoa học, triết học Mác - Lênin cùng một lúc thực hiện

nhiều chức năng kh c nhau. Đó là chức năng thế giới quan và chức năng

phương ph p luận, chức năng nhận thức và giáo dục, chức năng ự báo và

phê phán... Tuy nhiên, chức năng thế giới quan và chức năng phương ph p

luận là hai chức năng cơ ản của triết học Mác - Lênin.

Ch ă giới quan

Thế giới quan là toàn bộ nh ng quan iểm về thế giới và về vị trí của

con ngƣời trong thế giới ó. Triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan.

Triết học Mác - L nin em lại thế giới quan duy vật biện chứng, là hạt nhân

thế giới quan cộng sản.

Thế giới quan duy vật biện chứng có vai trò ặc biệt quan trọng ịnh

hướng cho con ngƣời nhận thức úng ắn thế giới hiện thực. Đ y ch nh là “cặp

k nh” triết học ể con ngƣời xem xét, nhận thức thế giới x t o n mọi sự vật,

hiện tƣợng và xem x t ch nh mình. Nó giúp cho con ngƣời cơ sở khoa học

i s u nhận thức bản chất của tự nhiên, xã hội và nhận thức ƣợc mục ch ý

nghĩa của cuộc sống.

Thế giới quan duy vật biện chứng còn giúp con ngƣời hình thành quan

iểm khoa học ịnh hướng mọi hoạt ộng. T ó giúp con ngƣời x c ịnh th i ộ và

cả cách thức hoạt ộng của mình. Trên một ý nghĩa nhất ịnh, thế giới quan

cũng óng một vai trò của phương ph p luận. Gi a thế giới quan và phương

ph p luận trong triết học Mác - Lênin có sự thống nhất h u cơ.

Thế giới quan duy vật biện chứng nâng cao vai trò tích cực, sáng tạo

của con ngƣời. Thế giới quan úng ắn chính là tiền ề ể xác lập nhân sinh

quan tích cực. Trình ộ phát triển về thế giới quan là tiêu chí quan trọng của

sự trƣởng thành c nh n cũng nhƣ một cộng ồng xã hội nhất ịnh.

Các khoa học ều góp phần giúp con ngƣời hình thành thế giới quan

úng ắn. Trong ó thế giới quan triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan,

làm cho thế giới quan của con ngƣời phát triển nhƣ một quá trình tự giác.

Thế giới quan duy vật biện chứng có vai trò là cơ sở khoa học ể ấu

tranh với các loại thế giới quan duy tâm, tôn giáo, phản khoa học. Với bản

chất khoa học và cách mạng, thế giới quan duy vật biện chứng là hạt nhân

của hệ tƣ tƣởng của giai cấp công nhân và các lực lƣợng tiến bộ, cách mạng

là cơ sở lý luận trong cuộc ấu tranh với c c tƣ tƣởng phản cách mạng, phản

khoa học.

Ch ă ơ ận

Phương ph p luận là hệ thống nh ng quan iểm nh ng nguy n tắc xuất

ph t có vai trò chỉ ạo việc sử ụng c c phương ph p trong hoạt ộng nhận thức

và hoạt ộng thực tiễn nhằm ạt kết quả tối ƣu. Phương ph p luận cũng có

nghĩa là lý luận về hệ thống phương ph p. Triết học Mác - L nin thực hiện

chức năng phương ph p luận chung nhất ph iến nhất cho nhận thức và

hoạt ộng thực tiễn.

Vai trò phương ph p luận uy vật iện chứng ƣợc thể hiện trƣớc hết là

phương ph p chung của toàn ộ nhận thức khoa học. Phương ph p luận uy

vật iện chứng trang ị cho con ngƣời hệ thống nh ng nguy n tắc phương ph

p luận chung nhất cho hoạt ộng nhận thức và thực tiễn.

Triết học Mác - Lênin trang bị cho con ngƣời hệ thống các khái niệm,

phạm trù, quy luật làm công cụ nhận thức khoa học; giúp con ngƣời phát

triển tƣ uy khoa học ó là tƣ uy ở cấp ộ phạm trù, quy luật.

Tuy nhiên, triết học Mác - Lênin không phải là “ ơn thuốc vạn năng”

có thể giải quyết ƣợc mọi vấn ề. Để em lại hiệu quả trong nhận thức và

hành ộng, cùng với tri thức triết học con ngƣời cần phải có tri thức khoa

học cụ thể và kinh nghiệm hoạt ộng thực tiễn xã hội. Trong nhận thức và

hoạt ộng thực tiễn không ƣợc xem thƣờng hoặc tuyệt ối ho phương ph p

luận triết học. Nếu xem thƣờng phương ph p luận triết học sẽ sa vào tình

trạng mò mẫm, dễ mất phương hướng, thiếu chủ ộng, sáng tạo trong công t

c. Ngƣợc lại, nếu tuyệt ối hoá vai trò của phương pháp luận triết học sẽ sa

vào chủ nghĩa gi o iều và dễ bị vấp váp, thất bại. Bồi ƣỡng phương ph p

luận duy vật biện chứng giúp mỗi ngƣời tr nh ƣợc nh ng sai lầm do chủ

quan uy ý ch và phương ph p tƣ uy siêu hình gây ra.

3. Vai trò của triết học Mác - Lênin trong ời sống xã hội và trong

sự nghiệp ổi mới ở Việt Nam hiện nay

* Mác - Lênin ớ ơ ậ v ạ ậ

v ễ

Nh ng nguy n lý và quy luật cơ ản của ph p iện chứng uy vật của

chủ nghĩa uy vật lịch sử nói ri ng và của triết học M c - Lênin nói chung là

sự phản nh nh ng mặt nh ng thuộc t nh nh ng mối li n hệ ph iến nhất của

hiện thực kh ch quan. Vì vậy chúng có gi trị ịnh hướng quan trọng cho con

ngƣời trong nhận thức và hoạt ộng thực tiễn của mình. Gi trị ịnh hướng

này về nguy n tắc không kh c với gi trị ịnh hướng của c c nguy n lý và

quy luật chung o một ộ môn khoa học chuy n ngành nào ó n u l n về một

lĩnh vực nhất ịnh nào ó của hiện thực chẳng hạn không kh c với gi trị ịnh

hướng của ịnh luật ảo toàn và chuyển hóa năng lƣợng của ịnh luật vạn vật

hấp ẫn của quy luật gi trị v.v.. C i kh c chỉ là ở chỗ vì c c nguy n lý và

quy luật của ph p iện chứng uy vật là sự phản nh nh ng mặt nh ng thuộc

t nh nh ng mối li n hệ ph iến nhất của cả tự nhi n xã hội và tƣ uy cho n

n chúng có t c ụng ịnh hướng không phải chỉ trong một phạm vi nhất ịnh

nào ấy nhƣ ối với c c nguy n lý và quy luật o c c khoa học chuy n ngành n

u l n mà trong tất cả mọi trƣờng hợp. Chúng giúp cho con ngƣời khi ắt

tay vào nghi n cứu và hoạt ộng cải iến sự vật không phải xuất ph t t một

mảnh ất trống không mà ao giờ cũng xuất ph t t một lập trƣờng nhất ịnh

thấy trƣớc ƣợc phương hướng vận ộng chung của ối tƣợng x c ịnh ƣợc sơ

ộ c c mốc cơ ản mà việc nghi n cứu hay hoạt ộng cải iến sự vật phải trải

qua nghĩa là chúng giúp cho con ngƣời x c ịnh ƣợc về ại thể con ƣờng cần

i có ƣợc phương hướng ặt vấn ề cũng nhƣ giải quyết vấn ề tr nh ƣợc nh

ng lầm lạc hay mò mẫm gi a một khối nh ng mối li n hệ chằng chịt phức tạp

mà không có tƣ tƣởng ẫn ƣờng.

Chẳng hạn một trong nh ng vấn ề ức xúc mà hầu nhƣ ất cứ giai oạn

nào xã hội cũng phải ối mặt - vấn ề th i ộ ối với tôn gi o. Ở Việt Nam vấn

ề tôn gi o ôi khi ã ƣợc giải quyết ằng nh ng c ch giản ơn hành ch nh thiếu

cơ sở khoa học mà không thấy hết t nh phức tạp của vấn ề.

Tôn gi o là một hiện tƣợng xã hội xuất hiện và tồn tại có nh ng nguy

n nh n kh ch quan nhất ịnh. Trong nh ng thời kỳ ầu của lịch sử sự thống trị

của nh ng sức mạnh thi n nhi n n ngoài có ý nghĩa quyết ịnh ối với sự ra

ời và tồn tại của tôn gi o. Đến khi xã hội có giai cấp xuất hiện thì ngoài nh

ng sức mạnh thi n nhi n ó ra còn có cả nh ng sức mạnh xã hội n a. Nh ng

sức mạnh xã hội ấy cũng ối lập với con ngƣời xa lạ với con ngƣời cũng

chi phối cuộc sống của con ngƣời một c ch huyền khó hiểu y hệt nh ng

sức mạnh thi n nhi n vậy. Trong c c xã hội có giai cấp thì ch nh s ch p ức

xã hội là nguồn gốc chủ yếu của tôn gi o. Cho n n muốn khắc phục nh ng

ảnh hƣởng ti u cực của tôn gi o phải ấu tranh chống nh ng nguy n nh n vật

chất ã sản sinh ra tôn gi o. X t ến c ng phải loại tr mọi p ức ất công xã

hội chứ không phải chỉ ng iện ph p cấm o n tôn gi o. Ch nh vì vậy một

mặt chúng ta chủ trương tự o t n ngƣỡng xem ó là quyền ri ng của mỗi

ngƣời nhƣng mặt kh c chúng ta tiến hành cuộc c ch mạng xã hội chủ nghĩa

nhằm x y ựng một chế ộ xã hội không có ngƣời óc lột ngƣời và ằng c ch

ó loạt tr nguồn gốc xã hội s u xa ã sản sinh ra tôn gi o làm cho tôn gi o tự

nó phải ti u vong i. Đó là một ƣờng lối khoa học và ƣờng lối ó chỉ có thể

có ƣợc tr n cơ sở lập trƣờng uy vật.

Nhƣ vậy xuất ph t t nh ng lập trƣờng triết học kh c nhau chúng ta ã

i ến nh ng c ch giải quyết vấn ề kh c nhau. Do ó việc chấp nhận hay không

chấp nhận một lập trƣờng triết học nhất ịnh sẽ không chỉ ơn thuần là sự

chấp nhận hay không chấp nhận một thế giới quan nhất ịnh một c ch lý giải

nhất ịnh về thế giới mà còn là sự chấp nhận hay không chấp nhận một cơ

sở phương ph p luận nhất ịnh chỉ ạo cho hành ộng. Trong trƣờng hợp ở y

xuất ph t t lập trƣờng uy vật coi vật chất là c i có trƣớc và quyết ịnh ý

thức chúng ta i tìm nh ng nguy n nh n vật chất ã sản sinh ra tôn gi o và tìm

c ch loại tr chúng ể loại tr tôn gi o ra khỏi ời sống xã hội. Còn nh ng ai

xuất ph t t lập trƣờng uy t m tự gi c hay tự ph t coi ý thức là c i có trƣớc

và quyết ịnh vật chất sẽ tìm c ch loại tr tôn gi o chỉ ằng sức mạnh của ý

ch ằng c ch cấm o n. R ràng c ch giải quyết thứ hai này sẽ không thể ẫn

ến kết quả ƣợc.

Triết học với vai trò là thế giới quan và phương ph p luận chung nhất

nhƣng không phải là một c i gì qu xa xôi viển vông ngƣợc lại nó gắn ó

hết sức mật thiết với cuộc sống với thực tiễn là c i ịnh hướng c i chỉ ạo

cho chúng ta trong hành ộng. Xuất ph t t một lập trƣờng triết học úng ắn

cụ thể là xuất ph t t nh ng quan iểm của chủ nghĩa uy vật iện chứng chúng

ta có thể có ƣợc nh ng c ch giải quyết úng ắn c c vấn ề o cuộc sống ặt ra.

Còn ngƣợc lại xuất ph t t một lập trƣờng triết học sai lầm chúng ta không

thể tr nh khỏi hành ộng sai lầm. Ch nh ở y thể hiện gi trị ịnh hướng - một

trong nh ng iểu hiện cụ thể chức năng phương ph p luận của triết học.

Sự nh gi chƣa thỏa ng ó thể hiện trƣớc hết ở th i ộ coi thƣờng vai

trò của triết học cho rằng vì triết học nghi n cứu và giải quyết nh ng vấn ề

qu chung n n nh ng kết quả nghi n cứu của nó t có t c ụng thiết thực. Vấn

ề là ở chỗ trong nhiều trƣờng hợp khi giải quyết nh ng vấn ề cụ thể nh ng

ngƣời làm công t c thực tiễn khó thể tìm thấy ở triết học một c u trả lời cụ

thể. Trong khi ó trong hoạt ộng thực tiễn con ngƣời lại ắt gặp và uộc phải

giải quyết trƣớc hết ch nh nh ng vấn ề thuộc tri thức triết học.

Nh ng vấn ề ức ch o cuộc sống o hoạt ộng thực tiễn ặt ra ao giờ

cũng là nh ng vấn ề hết sức cụ thể nhƣng ể giải quyết nh ng vấn ề cụ thể

ấy của cuộc sống một c ch có hiệu quả không một ai có thể lảng tr nh việc

giải quyết nh ng vấn ề chung có li n quan. V.I.L nin ã t ng nhận x t: “Ngƣời

nào ắt tay vào nh ng vấn ề ri ng trƣớc khi giải quyết c c vấn ề chung thì

kẻ ó tr n mỗi ƣớc i sẽ không ao giờ tr nh khỏi “vấp phải” nh ng vấn ề

chung ó một c ch không tự gi c. M ù vấ ữ vấ ề ó ừ ợ

ó í ủ ỗ ó ữ d ộ ồ ệ ấ v ấ ẳ í ắ ”

Có thể thấy nh ng vướng mắc trong việc giải quyết hàng loạt vấn ề

cụ thể ức ch trong nh ng năm ầu thời kỳ i mới ở Việt Nam không phải

nằm ở nh ng vấn ề cụ thể mà thực ra tất cả ắt nguồn t nh ng quan iểm lớn

làm cơ sở cho việc giải quyết nh ng vấn ề cụ thể lúc ấy giờ chƣa hoàn toàn

r ràng nhất qu n.

Đ y ch nh là vấn ề của triết học và việc nghi n cứu giải quyết nh ng

vấn ề về quan iểm sẽ cung cấp cơ sở lý luận úng ắn ịnh hướng cho việc giải

quyết một c ch có hiệu quả tất cả nh ng vấn ề cụ thể. Thiếu cơ sở lý luận

úng ắn ngƣời ta sẽ luôn luôn phải hành ộng trong tình trạng mò mẫm và c

c ch nh s ch sẽ không tr nh khỏi rơi vào tình trạng t y tiện. Vì vậy việc nghi

n cứu và giải quyết c c vấn ề triết học o thực tiễn cuộc sống ặt ra không

phải là một việc làm vô ch mà ch nh là sự óng góp thiết thực vào việc giải

quyết nh ng vấn ề rất thiết thực cụ thể ức ch của cuộc sống.

Tuy nhi n hiệu quả của nghi n cứu triết học không ơn giản nhƣ hiệu

quả nghi n cứu của c c ộ môn khoa học - kỹ thuật càng không giống nhƣ

hiệu quả của hoạt ộng sản xuất trực tiếp. Kết luận mà nghi n cứu triết học

ạt tới không phải là lời giải p trực tiếp cụ thể cho t ng vấn ề cụ thể vô c ng

a ạng của cuộc sống mà là cơ sở cho việc x c ịnh nh ng lời giải p trực tiếp

cụ thể ấy. Chẳng hạn kết luận mới của Đại hội VI: “Lực lƣợng sản xuất ị

kìm hãm không chỉ trong trƣờng hợp quan hệ sản xuất lạc hậu mà cả khi

quan hệ sản xuất ph t triển không ồng ộ có nh ng yếu tố i qu xa so với

trình ộ ph t triển của lực lƣợng sản xuất”

ch nh là sơ sở cho việc x c ịnh

hàng loạt ch nh s ch mới úng ắn hơn trong việc thực hiện nhiệm vụ ph t

triển kinh tế - xã hội.

Thực tế cho thấy hiệu quả của nghi n cứu triết học ch nh là ở gi trị ịnh

hướng cho hoạt ộng thực tiễn vô c ng phong phú và a ạng của nh ng kết

luận chung có t nh kh i qu t cao mà nó ạt tới chứ không phải và không thể

là nh ng lời giải p cụ thể cho t ng trƣờng hợp cụ thể. Điều ó cho thấy triết

học óng vai trò hết sức to lớn trong việc giải quyết nh ng vấn ề rất cụ thể

của cuộc sống.

V.I.Lênin (1979), Toàn tập, t.15, Nxb Tiến bộ M txcơva tr. 437. SGK nhấn mạnh).

Đảng Cộng sản Việt Nam (2006), Vă ệ Đ ậ Nx Ch nh trị quốc gia Hà Nội t. 47 tr. 390.

Tuy nhi n sẽ là sai lầm nếu t ó lại i ến chỗ tuyệt ối hóa vai trò của triết

học cho rằng chỉ cần nắm ƣợc triết học thì lập tức sẽ giải quyết ƣợc tất cả

c c vấn ề cụ thể của thực tiễn. Quan iểm tuyệt ối ho vai trò của triết học n

n ã g y ra ở một số ngƣời ảo tƣởng cho rằng triết học là c i chìa khóa vạn

năng chỉ cần nắm ƣợc nó là tự khắc sẽ giải quyết ƣợc mọi vấn ề. Thi n

hướng ó không tr nh khỏi ẫn ến nh ng sai lầm gi o iều o p ụng một c ch

m y móc nh ng nguy n lý nh ng quy luật chung vào nh ng trƣờng hợp cụ

thể rất kh c nhau. Nh ng nguy n lý nh ng quy luật chung ấy nói nhƣ V.I.L

nin ều ã ƣợc lịch sử hoàn toàn x c nhận về ại thể nhƣng trong thực tế cụ

thể sự việc ã iễn ra một c ch kh c mà chúng ta ã không thể và ất cứ ai

cũng không thể ự o n ƣợc; nó ã iễn ra một c ch ộc o hơn và phức tạp hơn

nhiều

. Vì vậy mỗi nguy n lý chung theo tinh thần của chủ nghĩa M c - L

nin ều phải ƣợc xem x t a theo quan iểm lịch sử; gắn liền với nh ng nguy

n lý kh c; c gắn liền với “kinh nghiệm cụ thể của lịch sử”

. Thiếu “kinh

nghiệm cụ thể của lịch sử” này thiếu sự hiểu iết tình hình thực tế sinh ộng

iễn ra ở t ng ịa iểm và thời gian nhất ịnh - thì việc vận ụng nh ng nguy n lý

chung không nh ng không mang lại hiệu quả mà trong nhiều trƣờng hợp

còn có thể ẫn ến nh ng sai lầm nghi n trọng.

Nhƣ vậy ể có thể giải quyết một c ch có hiệu quả nh ng vấn ề cụ thể

hết sức phức tạp và vô c ng a ạng của cuộc sống chúng ta cần tr nh cả hai

th i cực sai lầm: Hoặc là xem thƣờng triết học và o ó sẽ sa vào tình trạng

mò mẫm t y tiện ễ ằng lòng với nh ng iện ph p cụ thể nhất thời i ến chỗ

mất phương hướng thiếu nhìn xa trông rộng thiếu chủ ộng và s ng tạo

trong công t c; hoặc là tuyệt ối hóa vai trò của triết học và o ó sẽ sa vào

chủ nghĩa gi o iều p ụng một c ch m y móc nh ng nguy n lý nh ng quy

luật chung của triết học mà không t nh ến tình hình cụ thể o không nắm

ƣợc tình hình cụ thể ó trong t ng trƣờng hợp cụ thể.

Kết hợp chặt chẽ cả hai loại tri thức tr n y - tri thức chung trong

ó có tri thức triết học và tri thức khoa học chuy n ngành và tri thức thực

tiễn trong ó có sự hiểu iết tình hình thực tiễn và trình ộ tay nghề ƣợc iểu

hiện qua sự nhạy cảm thực tiễn - ó là tiền ề cần thiết ảm ảo thành công của

chúng ta trong hoạt ộng cụ thể của mình.

* M - L ơ ở ớ v ơ ậ v ạ ể í

ớ ể ủ ộ ề ệ ộ ạ v ệ ệ ạ ể ạ ẽ.

Trong thời ại ngày nay, vai trò của triết học Mác - Lênin ngày càng

ƣợc n ng cao. Điều ó trƣớc hết là do nh ng ặc iểm và xu thế phát triển của

thời ại quy ịnh.

V.I.Lênin (1980), Toàn tập, t. 24, Nxb Tiến bộ M txcơva tr. 39.

V.I.Lênin (1978), Toàn tập, t. 49, Nxb Tiến bộ M txcơva tr. 446.

Bản chất của cuộc c ch mạng khoa học và công nghệ hiện ại là sự cải

iến về chất c c lực lƣợng sản xuất tr n cơ sở tri thức khoa học ngày càng trở

thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp. Đặc iểm n i ật của nó là sự tăng l n

mạnh mẽ qu trình toàn cầu ho khu vực ho nền sản xuất vật chất và c c

lĩnh vực ời sống xã hội tạo thời cơ và th ch thức cho c c quốc gia n tộc tr

n con ƣờng ph t triển. Do kết quả của cuộc c ch mạng khoa học và công

nghệ hiện ại mà loài ngƣời ƣớc vào thế k XXI với nh ng vấn ề nhận thức

mới rất cơ ản và s u sắc. Trƣớc tình hình ó triết học M c - L nin óng vai

trò rất quan trọng là cơ sở lý luận - phương ph p luận cho c c ph t minh

khoa học cho sự t ch hợp và truyền tri thức khoa học hiện ại. D tự gi c

hay tự ph t khoa học hiện ại ph t triển phải ựa tr n cơ sở thế giới quan và

phương ph p luận uy vật iện chứng. Đồng thời nh ng vấn ề mới của hệ

thống tri thức khoa học hiện ại cũng ang ặt ra òi hỏi triết học M c - L nin

phải có ƣớc ph t triển mới.

Ngày nay, xu thế toàn cầu ho ang tăng l n không ng ng. Thực chất của

toàn cầu ho là qu trình tăng l n mạnh mẽ các mối liên hệ, sự ảnh hƣởng t

c ộng, phụ thuộc lẫn nhau gi a các khu vực, các quốc gia, dân tộc trên thế

giới. Cùng với quá trình toàn cầu hoá, xu thế b sung và phản ứng lại là xu

thế khu vực hoá. Toàn cầu ho em lại sự ra ời của hàng loạt t chức quốc tế

và khu vực. Toàn cầu hoá là một quá trình xã hội phức tạp ầy mâu thuẫn,

chứa ựng cả tích cực và tiêu cực, cả thời cơ và th ch thức ối với các quốc

gia, dân tộc ặc biệt là c c nƣớc kém phát triển. Chủ nghĩa ế quốc và các thế

lực tƣ ản chủ nghĩa ang lợi dụng toàn cầu ho ể m mƣu thực hiện toàn cầu

ho tƣ ản chủ nghĩa. Chính vì vậy, toàn cầu hoá là một cuộc ấu tranh quyết

liệt gi a chủ nghĩa tƣ ản và chủ nghĩa ế quốc với c c nƣớc ang ph t triển,

các dân tộc chậm phát triển. Trong bối cảnh ó triết học Mác - L nin là cơ

sở thế giới quan và phương ph p luận khoa học, cách mạng ể phân tích xu

hướng vận ộng, phát triển của xã hội hiện ại.

Chủ nghĩa M c - Lênin nói chung và triết học Mác - Lênin nói riêng là

lý luận khoa học và cách mạng soi ƣờng cho giai cấp công nhân và nh n n

lao ộng trong cuộc ấu tranh giai cấp và ấu tranh dân tộc ang iễn ra trong

iều kiện mới ƣới hình thức mới.

Hiện nay, chủ nghĩa xã hội ang l m vào khủng hoảng và thoái trào,

tương quan so s nh lực lƣợng bất lợi cho các lực lƣợng cách mạng, tiến bộ.

Chủ nghĩa ế quốc ang tạm thời thắng thế. Mặc dù vậy, phong trào công

nhân, phong trào xã hội chủ nghĩa và phong trào ộc lập dân tộc vẫn tồn tại,

phục hồi dần ang tập hợp, phát triển lực lƣợng, tìm tòi các phương thức và

phương ph p ấu tranh mới.

Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện ại, xu thế quốc tế hoá,

toàn cầu hoá cùng với nh ng vấn ề toàn cầu ang làm cho t nh chỉnh thể của

thế giới tăng l n hợp t c và ấu tranh trong xu thế cùng tồn tại hoà bình.

Nh ng mâu thuẫn cơ ản của thời ại vẫn tồn tại nhƣng ã mang nh ng ặc

iểm mới, hình thức mới. Đồng thời, một loạt các mâu thuẫn khác mang tính

toàn cầu cũng ang n i lên gay gắt. Thế giới trong thế k XXI vẫn tồn tại và

phát triển trong hệ thống mâu thuẫn ó trong ó m u thuẫn chủ yếu là mâu

thuẫn gi a lợi ích của giai cấp tƣ sản với lợi ích của tuyệt ại a số loài ngƣời

ang hướng ến mục ti u hoà ình ộc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội.

Để thực hiện mục tiêu cao cả ó loài ngƣời phải có lý luận khoa học và cách

mạng soi ƣờng. Lý luận ó chính là chủ nghĩa M c - Lênin nói chung và triết

học Mác - Lênin nói riêng.

* Tri t h c Mác - L ơ ở lý luận khoa h c của công cuộc xây d ng

chủ ội trên th giới và s nghiệ i mớ e ịnh ớng xã hội chủ ở

Việt Nam.

Kể t khi c ch mạng Th ng Mƣời Nga thành công chủ nghĩa xã hội

hiện thực ã tỏ r t nh ƣu việt của một mô hình xã hội mới o con ngƣời vì

hạnh phúc con ngƣời. Tuy nhi n mô hình chủ nghĩa xã hội hiện thực o

nhiều nguy n nh n kh ch quan và chủ quan ã ộc lộ nh ng hạn chế của nó mà

n i ật nhất là một cơ chế quản lý kinh tế - xã hội mang t nh tập trung quan

li u ao cấp. Ch nh trong tình trạng hiện nay cần phải có một cơ sở thế giới

quan phương ph p luận khoa học c ch mạng ể lý giải ph n t ch sự khủng

hoảng xu thế ph t triển của chủ nghĩa xã hội thế giới và phương hướng khắc

phục ể ph t triển.

Sự nghiệp i mới toàn diện ở Việt Nam tất yếu phải dựa tr n cơ sở lý

luận khoa học trong ó hạt nhân là phép biện chứng duy vật. Công cuộc i

mới toàn diện xã hội theo ịnh hướng xã hội chủ nghĩa ƣợc mở ƣờng bằng

i mới tƣ uy lý luận trong ó có vai trò của triết học Mác - Lênin. Triết học

phải góp phần tìm ƣợc lời giải p về con ƣờng i l n chủ nghĩa xã hội ở Việt

Nam ồng thời qua thực tiễn ể b sung, phát triển tƣ uy lý luận về chủ nghĩa

xã hội.

Vai trò của triết học Mác - Lênin rất quan trọng còn do chính yêu cầu

i mới nhận thức triết học hiện nay. Bên cạnh mặt tích cực không thể phủ

nhận, việc nhận thức và vận dụng lý luận Mác - L nin trong ó có triết học

Mác - Lênin, sau một thời gian dài mắc phải gi o iều xơ cứng, lạc hậu, bất

cập, là một trong nh ng nguyên nhân của sự khủng hoảng của chủ nghĩa xã

hội thế giới. Nhiều vấn ề lý luận, do nh ng hạn chế của iều kiện lịch sử mà

các nhà sáng lập chủ nghĩa M c - Lênin chƣa luận giải một c ch ầy ủ hoặc

chƣa thể dự báo hết. Do ó việc tiếp tục b sung i mới là nhu cầu tự thân

và bức thiết của triết học Mác - L nin trong giai oạn hiện nay.

Vai trò thế giới quan phương ph p luận của triết học Mác - Lênin thể

hiện ặc biệt r ối với sự nghiệp i mới ở Việt Nam ó là i mới tƣ uy. Nếu

không có i mới tƣ uy nhất là tƣ uy lý luận, thì sẽ không có sự nghiệp i

mới. Triết học Mác - Lênin là nền tảng cơ sở cho quá trình i mới tƣ uy ở

Việt Nam. Một trong nh ng iểm nhấn của thế giới quan phương ph p luận

triết học Mác - Lênin chính là vấn ề thực tiễn ó là phương ph p iện chứng

ó là sự vận ộng biến i không ng ng của thế giới. Đó ch nh là nh ng yếu tố ã

góp phần xây dựng lý luận về i mới, về con ƣờng i l n chủ nghĩa xã hội, về

thời kỳ qu ộ, về xây dựng kinh tế thị trƣờng ịnh hướng xã hội chủ nghĩa

về mô hình chủ nghĩa xã hội, về c c ƣớc, cách thức i l n chủ nghĩa xã hội

v.v. ó chính là thế giới quan mới của sự nghiệp i mới ở Việt Nam.

Thế giới quan triết học Mác - L nin ã giúp Đảng Cộng sản Việt Nam

nhìn nhận con ƣờng i l n chủ nghĩa xã hội trong giai oạn mới, bối cảnh mới

trong iều kiện, hoàn cảnh chủ nghĩa xã hội hiện thực sụp ở Li n Xô và c c

nƣớc Đông u chủ nghĩa tƣ ản không nh ng không sụp mà còn có sự phát

triển mạnh mẽ hơn thế. Nói tóm lại, thế giới quan triết học Mác - L nin ã

giúp chúng ta nhìn nhận nh gi ối cảnh mới nh gi cục diện thế giới, các

mối quan hệ quốc tế xu hướng thời ại, thực trạng tình hình ất nƣớc và con

ƣờng phát triển trong tương lai. Thế giới quan triết học Mác - L nin ã chỉ ra

lôgíc tất yếu của sự phát triển xã hội loài ngƣời là chủ nghĩa xã hội; chủ

nghĩa tƣ ản trƣớc sau cũng sẽ ƣợc thay thế bởi một chế ộ tốt hơn công

ằng hơn; con ngƣời ƣợc phát triển toàn diện. Thế giới quan triết học Mác -

L nin ã giúp x c ịnh t nh úng ắn của con ƣờng i l n chủ nghĩa xã hội.

Nếu nhƣ thế giới quan triết học Mác - L nin giúp chúng ta x c ịnh con

ƣờng ƣớc i thì phương ph p luận của triết học Mác - Lênin giúp chúng ta

giải quyết nh ng vấn ề ặt ra trong thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội, thực

tiễn i mới hơn 30 năm qua. Đó không chỉ là nh ng vấn ề iều kiện cụ thể

của Việt Nam, mà còn là nh ng vấn ề, thực tiễn chung của thế giới, của toàn

cầu hóa, của phát triển khoa học công nghệ, của kinh tế tri thức, của hội

nhập quốc tế. Dựa tr n cơ sở phương ph p luận của triết học Mác - L nin

chúng ta ã giải quyết tốt các mối quan hệ cơ ản của qu trình i mới nhƣ

mối quan hệ gi a kinh tế thị trƣờng với chủ nghĩa xã hội; mối quan hệ gi a

i mới kinh tế và i mới chính trị, y là mối quan hệ cốt lõi, mang tính nền

tảng cho việc giải quyết các mối quan hệ khác.

Nhƣ vậy ƣớc vào thế k XXI, nh ng iều kiện lịch sử mới ã quy ịnh

vai trò của triết học Mác - L nin ngày càng tăng. Điều ó òi hỏi phải bảo vệ,

phát triển triết học Mác - L nin ể phát huy tác dụng và sức sống của nó ối

với thời ại và ất nƣớc.

CHƯƠNG 2

CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG

I. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC

1. Vật chất và các hình thức tồn tại của vật chất

Vật chất là một phạm trù nền tảng của chủ nghĩa uy vật triết học. Trong

lịch sử tƣ tƣởng nhân loại, xung quanh vấn ề này luôn diễn ra cuộc ấu tranh

không khoan nhƣợng gi a chủ nghĩa uy vật và chủ nghĩa duy tâm. Bản thân

quan niệm của chủ nghĩa uy vật về phạm trù vật chất cũng trải qua lịch sử

phát triển lâu dài, gắn liền với nh ng tiến bộ của khoa học và thực tiễn.

a. Quan niệm của chủ n du t m v c ủ n du vật trước C.Mác

về phạm trù vật chất

Các nhà triết học duy tâm, cả chủ d và chủ d ủ

quan, t thời c ại ến hiện ại tuy buộc phải th a nhận sự tồn tại của các sự

vật, hiện tƣợng của thế giới nhƣng lại phủ nhận ặc trƣng “tự thân tồn tại”

của chúng. Chủ nghĩa duy tâm khách quan th a nhận sự tồn tại hiện thực

của giới tự nhi n nhƣng lại cho rằng nguồn gốc của nó là do "sự tha hoá"

của "tinh thần thế giới". Chủ nghĩa duy tâm chủ quan cho rằng ặc trƣng cơ

ản nhất của mọi sự vật, hiện tƣợng là sự tồn tại lệ thuộc vào chủ quan, tức

là một hình thức tồn tại khác của ý thức. Do ó về mặt nhận thức luận, chủ

nghĩa uy t m cho rằng con ngƣời hoặc là không thể, hoặc là chỉ nhận thức

ƣợc cái bóng, cái bề ngoài của sự vật, hiện tƣợng. Thậm chí quá trình nhận

thức của con ngƣời, theo họ, chẳng qua chỉ là quá trình ý thức i “tìm lại”

ch nh ản th n mình ƣới hình thức kh c mà thôi. Nhƣ vậy, về thực chất, các

nhà triết học uy t m ã phủ nhận ặc tính tồn tại khách quan của vật chất. Thế

giới quan duy tâm rất gần với thế giới quan tôn giáo và tất yếu dẫn họ ến

với thần học.

Quan iểm nhất quán t xƣa ến nay của các nhà triết học duy vật là th a

nhận sự tồn tại khách quan của thế giới vật chất, lấy bản thân giới tự nhi n

ể giải thích tự nhiên. Lập trƣờng ó là úng ắn song chƣa ủ ể các nhà duy vật

trƣớc C. M c i ến một quan niệm hoàn chỉnh về phạm trù nền tảng này. Tuy

vậy, cùng với nh ng tiến bộ của lịch sử, quan niệm của các nhà triết học duy

vật về vật chất cũng t ng ƣớc phát triển theo hướng ngày càng sâu sắc và

tr u tƣợng hoá khoa học hơn.

Chủ d vật th i C ại. Thời C ại ặc biệt là ở Hy Lạp - La Mã, Trung

Quốc, Ấn Độ ã xuất hiện chủ nghĩa uy vật với quan niệm chất phác về giới

tự nhiên, về vật chất. Nhìn chung, các nhà duy vật thời C ại quy vật chất

về một hay một vài dạng cụ thể của nó và xem chúng là khởi nguyên của

thế giới, tức quy vật chất về nh ng vật thể h u hình, cảm t nh ang tồn tại ở

thế giới bên ngoài, chẳng hạn nƣớc (Thales), lửa Heraclitus không kh

naximenes ; ất nƣớc, lửa, gió (Tứ ại - Ấn Độ), Kim, mộc, thủy, hỏa, th

Ngũ hành - Trung Quốc). Một số trƣờng hợp ặc biệt, họ quy vật chất (không

chỉ vật chất mà thế giới) về nh ng cái tr u tƣợng nhƣ Không Phật gi o Đạo

(Lão Trang).

Một ƣớc tiến mới tr n con ƣờng xây dựng quan niệm duy vật về vật

chất ƣợc thể hiện trong quan niệm của nhà triết học Hy Lạp c ại

Anaximander. Ông cho rằng cơ sở ầu tiên của mọi vật trong vũ trụ là một

dạng vật chất ơn nhất vô ịnh, vô hạn và tồn tại vĩnh viễn ó là Apeirôn.

Theo ông, Apeirôn luôn ở trong trạng thái vận ộng và t ó nảy sinh ra nh ng

mặt ối lập chất chứa trong nó nhƣ nóng và lạnh, khô và ƣớt, sinh ra và chết

i v.v.. Đ y là một cố gắng muốn thoát ly cách nhìn trực quan về vật chất,

muốn tìm một bản chất sâu sắc hơn ang ẩn dấu phía sau các hiện tƣợng cảm

tính bề ngoài các sự vật. Tuy nhiên, khi Anaximander cho rằng, Apeirôn là

một c i gì ó ở gi a nƣớc và không khí thì ông vẫn chƣa vƣợt khỏi hạn chế

của các quan niệm trƣớc ó về vật chất.

Bƣớc tiến quan trọng nhất của sự phát triển phạm trù vật chất là ịnh

nghĩa vật chất của hai nhà triết học Hi Lạp c ại là Lơx p khoảng 500 - 440

tr.CN và Đ môcr t khoảng 427 - 374 tr.CN). Cả hai ông ều cho rằng, vật

chất là nguyên tử. Nguyên tử theo họ là nh ng hạt nhỏ nhất, không thể phân

chia, không khác nhau về chất, tồn tại vĩnh viễn và sự phong phú của chúng

về hình dạng tƣ thế, trật tự sắp xếp quy ịnh tính muôn vẻ của vạn vật. Theo

Thuyết Nguyên tử thì vật chất theo nghĩa ao quát nhất, chung nhất không

ồng nghĩa với nh ng vật thể mà con ngƣời có thể cảm nhận ƣợc một cách

trực tiếp, mà là một lớp các phần tử h u hình rộng rãi nằm sâu trong mỗi sự

vật, hiện tƣợng. Quan niệm này không nh ng thể hiện một ƣớc tiến khá xa

của các nhà triết học duy vật trong quá trình tìm kiếm một ịnh nghĩa úng ắn

về vật chất mà còn có ý nghĩa nhƣ một dự báo khoa học tài tình của con

ngƣời về cấu trúc của thế giới vật chất nói chung.

Chủ d vật th kỷ XV - XVIII. Bắt ầu t thời kỳ Phục hƣng (thế k

XV phương T y ã có sự bứt phá so với phương Đông ở chỗ khoa học thực

nghiệm ra ời ặc biệt là sự phát triển mạnh của cơ học, của công nghiệp.

Đến thế k XVII -XVIII, chủ nghĩa uy vật mang hình thức chủ nghĩa uy

vật siêu hình, máy móc. Thuyết nguyên tử vẫn ƣợc các nhà triết học và khoa

học tự nhiên thời kỳ Phục Hƣng và Cận ại (thế k XV - XVIII nhƣ Galil

B cơn Hốpxơ Xpinô a Hôn ch Đi ơrô Niutơn... tiếp tục nghiên cứu,

khẳng ịnh trên lập trƣờng duy vật. Đặc biệt, nh ng thành công kỳ diệu của

Niutơn trong vật lý học c iển (nghiên cứu cấu tạo và thuộc tính của các vật

thể vật chất vĩ mô - bắt ầu tính t nguyên tử trở lên) và việc khoa học vật lý

thực nghiệm chứng minh ƣợc sự tồn tại thực sự của nguyên tử càng làm

cho quan niệm trên y ƣợc củng cố thêm.

Song o chƣa tho t khỏi phương ph p tƣ uy si u hình n n nhìn chung

các nhà triết học duy vật thời kỳ cận ại ã không ƣa ra ƣợc nh ng khái quát

triết học úng ắn. Họ thƣờng ồng nhất vật chất với khối lƣợng, coi nh ng ịnh

luật cơ học nhƣ nh ng chân lý không thể thêm bớt và giải thích mọi hiện

tƣợng của thế giới theo nh ng chuẩn mực thuần tuý cơ học; xem vật chất,

vận ộng, không gian, thời gian nhƣ nh ng thực thể khác nhau, không có mối

liên hệ nội tại với nhau... Cũng có một số nhà triết học thời kỳ này cố gắng

vạch ra nh ng sai lầm của thuyết nguyên tử (chẳng hạn nhƣ Đềcáctơ

Cantơ... nhƣng không nhiều và không thể làm thay i căn ản c i nhìn cơ

học về thế giới không ủ ƣa ến một ịnh nghĩa hoàn toàn mới về phạm trù

vật chất.

b. Cuộc cách mạng trong khoa học tự nhiên cuối thế kỷ XIX, ầu thế

kỷ XX và sự phá sản của các qu n iểm duy vật siêu hình về vật chất

Năm 1895 Rơnghen ph t hiện ra tia X. Năm 1896 B ccơren ph t hiện

ra hiện tƣợng phóng xạ của nguyên tố Urani. Năm 1897 Tômxơn phát hiện

ra iện tử. Năm 1901 Kaufman ã chứng minh ƣợc khối lƣợng của iện tử

không phải là bất biến mà thay i theo vận tốc vận ộng của nguyên tử. Năm

1898 - 1902, nhà n vật lý học Ba Lan Mari Scôlô ốpsca cùng với chồng là

Pie, nhà hoá học ngƣời Ph p ã kh m phá ra chất phóng xạ mạnh là pôlôni

và ra ium. Nh ng phát hiện vĩ ại ó chứng tỏ rằng, nguyên tử không phải là

phần tử nhỏ nhất mà nó có thể bị phân chia, chuyển ho . Năm 1905 Thuyết

Tương ối hẹp và năm 1916, Thuyết Tương ối T ng quát của A. nhxtanh ra

ời ã chứng minh: không gian, thời gian, khối lƣợng luôn biến i cùng với

sự vận ộng của vật chất. Thế giới vật chất không có và không thể có nh ng

vật thể không có kết cấu, tức là không thể có ơn vị cuối cùng, tuyệt ối ơn

giản và bất biến ể ặc trƣng chung cho vật chất. Thế giới ấy còn nhiều iều

“kỳ lạ” mà con ngƣời ã và ang tiếp tục khám phá, chẳng hạn nhƣ: sự chuyển

hoá gi a hạt và trƣờng, sóng và hạt, hạt và phản hạt “hụt khối lƣợng” quan

hệ bất ịnh v.v.. Điều này ã khẳng ịnh dự o n thi n tài của V.I.L nin: “ iện tử

cũng vô c ng tận nhƣ nguy n tử, tự nhiên là vô tận” là hoàn toàn úng ắn.

Đứng trƣớc nh ng phát hiện tr n y của khoa học tự nhiên, không ít nhà

khoa học và triết học ứng trên lập trƣờng duy vật tự phát, siêu hình ã hoang

mang ao ộng hoài nghi t nh úng ắn của chủ nghĩa duy vật. Họ cho rằng,

nguyên tử không phải là phần tử nhỏ nhất, mà có thể bị phân chia, tan rã, bị

“mất i”. Do ó vật chất cũng có thể biến mất; có hiện tƣợng không có khối

lƣợng cơ học, hạt chuyển thành trƣờng, cũng có nghĩa là vật chất chỉ còn

là năng lƣợng, là sóng phi vật chất; quy luật cơ học không còn tác dụng gì

trong thế giới vật chất “kỳ lạ” thế giới tồn tại không có quy luật, mọi khoa

học trở thành th a và nếu có chăng cũng chỉ là sự sáng tạo tuỳ tiện của tƣ

uy con ngƣời; khách thể tiêu tan, chủ thể trở thành c i có trƣớc, cái còn lại

duy nhất là chúng ta và cảm gi c c ng tƣ uy của chúng ta ể t chức nh ng

cảm gi c ó. Theo ó E.Makhơ phủ nhận tính hiện thực khách quan của iện

tử. Ốtvan phủ nhận sự tồn tại thực tế của nguyên tử và phân tử. Còn Piếcsơn

thì ịnh nghĩa: “Vật chất là cái phi vật chất ang vận ộng” ! . Đ y ch nh là cuộc

khủng hoảng vật lý học hiện ại mà th c chất của nó nhƣ V.I.L nin khẳng

ịnh: “là ở sự ảo lộn của nh ng quy luật cũ và nh ng nguyên lý cơ ản, ở sự

thay thế chủ nghĩa uy vật bằng chủ nghĩa uy t m và chủ nghĩa ất khả tri”

Tình hình tr n ã làm cho nhiều nhà khoa học tự nhi n trƣợt t chủ nghĩa

uy vật máy móc, siêu hình sang chủ nghĩa tương ối, rồi rơi vào chủ nghĩa

uy t m. V.I.L nin gọi ó là “chủ nghĩa uy t m vật lý học” và coi ó là “một

ƣớc ngoặt nhất thời” là “thời kỳ ốm au ngắn ngủi” là “chứng bệnh của sự

trƣởng thành” là “một vài sản phẩm chết, một vài thứ cặn ã nào ó phải vứt

vào sọt r c”. Để khắc phục cuộc khủng hoảng này; V.I.Lênin cho rằng: “Tinh

thần duy vật cơ ản của vật lý học cũng nhƣ của tất cả các khoa học tự

nhiên hiện ại, sẽ chiến thắng tất cả mọi thứ khủng hoảng nhƣng với iều

kiện tất yếu là chủ nghĩa uy vật biện chứng phải thay thế chủ nghĩa uy vật

siêu hình”

c. Quan niệm của triết học Mác - Lênin về vật chất

C. M c và Ph. Ăngghen trong khi ấu tranh chống chủ nghĩa uy tâm,

thuyết bất khả tri và phê phán chủ nghĩa uy vật siêu hình, máy móc ã ƣa ra

nh ng tƣ tƣởng hết sức quan trọng về vật chất. Theo Ph. Ăngghen ể có một

quan niệm úng ắn về vật chất, cần phải có sự phân biệt rõ ràng gi a vật chất

với tính cách là một phạm trù của tri t h c, một sáng tạo của tƣ uy con

ngƣời trong quá trình phản ánh hiện thực, tức vật chất với tính cách là vật

chất, với bản thân các sự vật, hiện tƣợng cụ thể của thế giới vật chất. Bởi

vì “vật chất với tính cách là vật chất, một sáng tạo thuần tuý của tƣ uy và

là một tr u tƣợng thuần tuý... Do ó kh c với nh ng vật chất nhất ịnh và ang

tồn tại, vật chất với tính cách là vật chất không có sự tồn tại cảm t

nh”

.Đồng thời Ph. Ăngghen cũng chỉ ra rằng, bản thân phạm trù vật chất

cũng không phải là sự sáng tạo tuỳ tiện của tƣ uy con ngƣời, mà trái lại, là

kết quả của “con ƣờng tr u tƣợng ho ” của tƣ uy con ngƣời về các sự vật,

hiện tƣợng “có thể cảm biết ƣợc bằng các giác quan

. Đặc biệt

Ph.Ăngghen khẳng ịnh rằng, xét về thực chất, nội hàm của các phạm trù

triết học nói chung, của phạm trù vật chất nói riêng chẳng qua chỉ là “sự

tóm tắt trong chúng ta tập hợp theo nh ng thuộc t nh chung”

của tính phong

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, t. 18, tr. 323

S tr.379

C. Mác và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr. 751

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr. 751

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr. 751.

phú, muôn vẻ nhƣng có thể cảm biết ƣợc bằng các giác quan của các sự

vật, hiện tƣợng của thế giới vật chất. Ph.Ăngghen chỉ rõ, các sự vật, hiện

tƣợng của thế giới, dù rất phong phú, muôn vẻ nhƣng chúng vẫn có một ặc

tính chung, thống nhất ó là tính vật chất - tính tồn tại ộc lập không lệ thuộc

vào ý thức. Để ao qu t ƣợc hết thảy các sự vật, hiện tƣợng cụ thể thì tƣ

uy cần phải nắm lấy ặc t nh chung này và ƣa nó vào trong phạm trù vật

chất. Ph. Ăngghen giải th ch: “Ête có t nh vật chất không? Dù sao nếu ête

tồn tại thì nó phải có tính vật chất, nó phải nằm trong khái niệm vật chất”

Kế th a nh ng tƣ tƣởng thi n tài ó V.I.L nin ã tiến hành t ng kết toàn

diện nh ng thành tựu mới nhất của khoa học ấu tranh chống mọi biểu hiện

của chủ nghĩa hoài nghi uy t m ang lầm lẫn hoặc xuyên tạc nh ng thành

tựu mới trong nhận thức cụ thể của con ngƣời về vật chất mƣu toan c ỏ

chủ nghĩa uy vật qua ó ảo vệ và phát triển quan niệm duy vật biện chứng

về phạm trù nền tảng này của chủ nghĩa duy vật.

Để ƣa ra ƣợc một quan niệm thực sự khoa học về vật chất, V.I.L nin

ặc biệt quan t m ến việc tìm kiếm ơ ị cho phạm tr này. Thông

thƣờng ể ịnh nghĩa một khái niệm nào ó ngƣời ta thực hiện theo cách quy

khái niệm cần ịnh nghĩa vào kh i niệm rộ ơ nó rồi chỉ ra nh ng dấu hiệu

ặc trƣng của nó. Nhƣng theo V.I.Lênin, vật chất thuộc loại khái niệm rộng

nhất, rộng ến cùng cực, cho nên không thể có một khái niệm nào rộng hơn

n a. Do ó không thể ịnh nghĩa kh i niệm vật chất theo phương ph p thông

thƣờng mà phải dùng một phương ph p ặc biệt - ịnh nghĩa nó thông qua kh

i niệm ối lập với nó tr n phương iện nhận thức luận cơ ản nghĩa là ph ịnh

vật chất thông qua ý th c. V.I.Lênin viết: “Không thể em lại cho hai khái

niệm nhận thức luận này một ịnh nghĩa nào kh c ngoài c ch chỉ rõ rằng trong

hai khái niệm ó c i nào ƣợc coi là có trƣớc”

Với phương ph p n u tr n trong t c phẩm Chủ d vật và chủ

ệm phê phán, V.I.L nin ã ƣa ra ịnh nghĩa về vật chất nhƣ sau: “Vật chất là

một phạm trù tri t h dù ể chỉ th c tại khách ợ e ạ i trong c

ợc c m giác của chúng ta chép lại, ch p lại, ph n ánh, và tồn tại không lệ

thuộc vào c m giác”

. Đ y là một ịnh nghĩa hoàn chỉnh về vật chất mà cho

ến nay vẫn ƣợc các nhà khoa học hiện ại coi là một ịnh nghĩa kinh iển.

Định nghĩa vật chất của V.I.Lênin bao hàm các nội ung cơ ản sau y:

Th nhất, vật chất là thực tại khách quan - cái tồn tại hiện thực bên

ngoài ý thức và không lệ thuộc vào ý thức.

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr. 751.

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, t. 18, tr. 171.

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, t. 18, tr. 151.

Khi nói vật chất là một phạm trù triết học là muốn nói phạm trù này

là sản phẩm của sự tr u tƣợng hoá, không có sự tồn tại cảm t nh. Nhƣng

khác về nguyên tắc với mọi sự tr u tƣợng hoá mang tính chất duy tâm chủ

nghĩa về phạm trù này, V.I.Lênin nhấn mạnh rằng, phạm trù triết học này

ng ể chỉ c i “Đặc tính duy nhất của vật chất mà chủ nghĩa uy vật triết học

gắn liền với việc th a nhận ặc tính này - là c i ặc tính tồn tại vớ ện

th c khách quan, tồn tại ở ngoài ý thức chúng ta”

. Nói cách khác, tính tr u

tƣợng của phạm trù vật chất bắt nguồn t cơ sở hiện thực o ó không t ch

rời tính hiện thực cụ thể của nó. Nói ến vật chất là nói ến tất cả nh ng gì ã

và ang hiện h u thực sự bên ngoài ý thức của con ngƣời. Vật chất là hiện

thực chứ không phải là hƣ vô và hiện thực này mang tính khách quan chứ

không phải hiện thực chủ quan. Đ y cũng ch nh là c i “phạm vi hết sức hạn

chế” mà ở ó theo V.I.L nin sự ối lập gi a vật chất và ý thức là tuyệt ối. Tuyệt

ối hoá tính tr u tƣợng của phạm trù này sẽ không thấy vật chất u cả, sẽ rơi

vào quan iểm uy t m. Ngƣợc lại, nếu tuyệt ối hoá tính hiện thực cụ thể của

phạm trù này sẽ ồng nhất vật chất với vật thể và ó là thực chất quan iểm

của chủ nghĩa uy vật trƣớc Mác về vấn ề này. Nhƣ vậy, mọi sự vật, hiện

tƣợng t vi mô ến vĩ mô t nh ng c i ã iết ến nh ng c i chƣa iết, t nh ng sự

vật “giản ơn nhất” ến nh ng hiện tƣợng vô c ng “kỳ lạ” tồn tại trong tự

nhiên hay trong xã hội cũng ều là nh ng ối tƣợng tồn tại kh ch quan ộc lập

với ý thức con ngƣời nghĩa là ều thuộc phạm trù vật chất ều là các dạng

cụ thể của vật chất. Cả con ngƣời cũng là một dạng vật chất, là sản phẩm

cao nhất trong thế giới tự nhi n mà chúng ta ã iết. Xã hội loài ngƣời cũng

là một dạng tồn tại ặc biệt của vật chất. Theo V.I.L nin trong ời sống xã hội

thì "khách quan không phải theo ý nghĩa là một xã hội nh ng sinh vật có ý

thức, nh ng con ngƣời, có thể tồn tại và phát triển không phụ thuộc vào sự

tồn tại của nh ng sinh vật có ý thức (...), mà kh ch quan theo ý nghĩa là tồn

tại xã hội không ph thuộc vào ý th c xã hội củ i”

Khẳng ịnh tr n y có ý nghĩa rất quan trọng trong việc phê phán thế

giới quan duy tâm vật lý học, giải phóng khoa học tự nhiên khỏi cuộc khủng

hoảng thế giới quan, khuyến khích các nhà khoa học i s u tìm hiểu thế giới

vật chất, khám phá ra nh ng thuộc tính mới, kết cấu mới của vật chất, không

ng ng làm phong phú tri thức của con ngƣời về thế giới.

Th hai, vật chất là c i mà khi t c ộng vào c c gi c quan con ngƣời thì

em lại cho con ngƣời cảm giác.

Trái với quan niệm “kh ch quan” mang t nh chất duy tâm về sự tồn tại

của vật chất, V.I.Lênin khẳng ịnh rằng, vật chất luôn biểu hiện ặc tính hiện

thực khách quan của mình thông qua sự tồn tại không lệ thuộc vào ý thức

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, t. 18, tr. 321.

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1981, t. 18, tr. 403.

của các sự vật, hiện tƣợng cụ thể, tức là luôn biểu hiện sự tồn tại hiện thực

của mình ƣới dạng các th c thể. Các thực thể này do nh ng ặc tính bản thể

luận vốn có của nó, nên khi trực tiếp hoặc gián tiếp tác ộng vào các giác

quan sẽ em lại cho con ngƣời nh ng cảm giác. Mặc dù, không phải mọi sự

vật, hiện tƣợng, quá trình trong thế giới khi tác ộng lên giác quan của con

ngƣời ều ƣợc c c gi c quan con ngƣời nhận biết; có cái phải qua dụng cụ

khoa học, thậm chí có cái bằng dụng cụ khoa học nhƣng cũng chƣa iết; có

c i ến nay vẫn chƣa có ụng cụ khoa học ể biết ƣợc; song, nếu nó tồn tại

khách quan, hiện thực ở bên ngoài ộc lập, không phụ thuộc vào ý thức của

con ngƣời thì nó vẫn là vật chất.

Chủ nghĩa uy vật biện chứng không àn ến vật chất một cách chung

chung mà àn ến nó trong mối quan hệ với ý thức của con ngƣời. Trong ó

x t tr n phương iện nhận thức luận thì vật chất là c i có trƣớc, là tính thứ

nhất, là cội nguồn của cảm giác (ý thức); còn cảm giác (ý thức) là cái có

sau, là tính thứ hai, là cái phụ thuộc vào vật chất. Đó cũng là câu trả lời theo

lập trƣờng nhất nguyên duy vật của V.I.L nin ối với mặt thứ nhất vấn ề cơ

ản của triết học.

Th ba, vật chất là cái mà ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó.

Chỉ có một thế giới duy nhất là thế giới vật chất. Trong thế giới ấy,

theo quy luật vốn có của nó mà ến một thời iểm nhất ịnh sẽ cùng một lúc

tồn tại hai hiện tƣợng - hiện tƣợng vật chất và hiện tƣợng tinh thần. Các

hiện tƣợng vật chất luôn tồn tại khách quan, không lệ thuộc vào các hiện

tƣợng tinh thần. Còn các hiện tƣợng tinh thần (cảm gi c tƣ uy ý thức...),

lại luôn luôn có nguồn gốc t các hiện tƣợng vật chất và nh ng gì có ƣợc

trong các hiện tƣợng tinh thần ấy (nội dung của chúng) chẳng qua cũng chỉ

là chép lại, chụp lại, là bản sao của các sự vật, hiện tƣợng ang tồn tại với

tính cách là hiện thực kh ch quan. Nhƣ vậy, cảm giác là cơ sở duy nhất của

mọi sự hiểu biết, song bản thân nó lại không ng ng chép lại, chụp lại, phản

ánh hiện thực khách quan, nên về nguyên tắc, con ngƣời có thể nhận thức

ƣợc thế giới vật chất. Trong thế giới vật chất không có cái gì là không thể

biết, chỉ có nh ng c i ã iết và nh ng cái chƣa iết, do hạn chế của con ngƣời

trong t ng giai oạn lịch sử nhất ịnh. Cùng với sự phát triển của khoa học,

các giác quan của con ngƣời ngày càng ƣợc “nối ài” giới hạn nhận thức

của các thời ại bị vƣợt qua, bị mất i chứ không phải vật chất mất i nhƣ nh

ng ngƣời duy tâm quan niệm.

Khẳng ịnh tr n y có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc bác bỏ thuyết

“ ất khả tri” ồng thời có tác dụng khuyến khích các nhà khoa học i s u tìm

hiểu thế giới vật chất, góp phần làm giàu kho tàng tri thức nhân loại. Ngày

nay, khoa học tự nhiên, khoa học xã hội và nh n văn ngày càng phát triển

với nh ng khám phá mới mẻ càng khẳng ịnh tính úng ắn của quan niệm duy

vật biện chứng về vật chất, chứng tỏ ịnh nghĩa vật chất của V.I.Lênin vẫn gi

nguyên giá trị và o ó mà chủ nghĩa uy vật biện chứng ngày càng khẳng

ịnh vai trò là hạt nhân thế giới quan phương ph p luận úng ắn của các khoa

học hiện ại.

Ý ơ ận của quan niệm vật chất của Triết học Mác - Lênin.

Định nghĩa vật chất của V.I.L nin ã gi i quy t c hai mặt vấ ề ơ n của tri t

h c trên lập trƣờng của chủ nghĩa uy vật biện chứng. Nó còn cung cấp

nguyên tắc thế giới quan và phương ph p luận khoa học ể ấu tranh chống

chủ nghĩa uy t m thuyết không thể biết, chủ nghĩa uy vật siêu hình và mọi

biểu hiện của chúng trong triết học tƣ sản hiện ại về phạm trù này. Trong

nhận thức và thực tiễn òi hỏi con ngƣời phải quán triệt nguyên tắc khách

quan – xuất phát t hiện thực khách quan, tôn trọng khách quan, nhận thức

và vận dụng úng ắn quy luật kh ch quan... Định nghĩa vật chất của V.I.L nin

là cơ sở khoa học cho việc x c ịnh vật chấ v c xã hội – ó là c c iều

kiện sinh hoạt, hoạt ộng vật chất và các quan hệ vật chất xã hội. Nó còn tạo

sự liên kết gi a chủ nghĩa uy vật biện chứng và chủ nghĩa uy vật lịch sử

thành một hệ thống lý luận thống nhất, góp phần tạo ra nền tảng lý luận

khoa học cho việc phân tích một cách duy vật biện chứng các vấn ề của chủ

nghĩa uy vật lịch sử trƣớc hết là các vấn ề về sự vận ộng và phát triển của

phương thức sản xuất vật chất, về mối quan hệ gi a tồn tại xã hội và ý thức

xã hội, về mối quan hệ gi a gi a quy luật khách quan của lịch sử và hoạt ộng

có ý thức của con ngƣời...

Ý kiến của em (Tuấn : ƣới y trình ày vận ộng, không gian,

thời gian – tất cả ƣới một ti u ề các hình thức vận ộng của vật chất (d), sợ

rằng chúng cứ lẫn với nhau mà chƣa có hình thức tồn tại (hay biểu hiện)

theo úng nghĩa của vật chất. Trƣớc nay chúng ta vẫn nói vật chất có thể tồn

tại ƣới dạng chất trƣờng, hay thậm chí plazma (một trạng thái của vật

chất). Giờ y có thể trình bày các hình thức của vật chất theo trình ộ t chức

của nó ồng thời cũng ao gộp ƣợc cả cách hiểu cũ n u tr n gồm 4 hình

thức: vật chất vô cơ ao gồm cả trƣờng và plazma – nếu chấp nhận), vật

chất h u cơ vật chất h u sinh (sinh học),

vật chất xã hội (bao gồm dạng vật chất h u sinh phát triển cao nhất là con

ngƣời, thêm n a là các quan hệ xã hội... tồn tại và t c ộng không phục thuộc

vào ý thức, ý chí của con ngƣời). Nếu vậy thì không gian, thời gian không

nên coi là hình thức tồn tại của vật chất n a, mà nên coi là các thuộc tính

của vật chất vì chúng gắn liền với nó, nếu chấp nhận sự thay i này còn có

thể th m “khối lƣợng” vào số các thuộc tính của vật chất, nó là thuộc t nh

cơ ản nhƣng chƣa hẳn ã là ph biến (chung) cho mọi hình thức tồn tại của

vật chất (hẳn là ở một bộ phận của hình thức thứ tƣ – vật chất xã hội – các

quan hệ trong xã hội không thể có khối lƣợng). Theo một nghĩa nhất ịnh

“vận ộng” cũng có thể coi là một thuộc tính, nhƣng tốt nhất vẫn gi trình

ày nó nhƣ phương thức tồn tại. Do vậy sau ý c gi nguyên, sẽ là d) Các

thuộc tính của vật chất: ƣa không gian thời gian ở ƣới lên, có thể b sung

th m “khối lƣợng”, tiếp theo e) Các hình th c tồn tại (4 hình thức nhƣ n u

tr n và kế tiếp g) Vậ ộng – ơ

th c tồn tại của vật chất, và cuối cùng h cũ là e)

d. Các hình thức tồn tại của vật chất sẽ thành g) – nếu theo trên

* Vậ ộng bỏ ti u ề này ể thêm các hoa thị vào c c ti u ề in nghi ng

ƣới y

Sự tồn tại của thế giới vật chất hết sức phong phú và phức tạp. Với tƣ

c ch là một khái niệm triết học, vậ ộ e ất là m i s bi i nói

chung. Ph.Ăngghen viết: “Vận ộng, hiểu theo nghĩa chung nhất, - tức ƣợc

hiểu là một phương thức tồn tại của vật chất, là một thuộc tính cố h u của

vật chất, - thì bao gồm tất cả mọi sự thay i và mọi quá trình diễn ra trong

vũ trụ, kể t sự thay i vị tr ơn giản cho ến tƣ uy”

*Vậ ộ ơ c tồn tại của vật chất.

Trƣớc hết, vận ộng là thuộc tính cố h u của vật chất. Không ở u và ở

nơi nào lại có thể có vật chất không vận ộng. Sự tồn tại của vật chất là tồn

tại bằng cách vận ộng, tức là vật chất ƣới các dạng thức của nó luôn luôn

trong quá trình biến i không ng ng. Các dạng tồn tại cụ thể của vật chất

không thể không có thuộc tính vận ộng. Thế giới vật chất, t nh ng thiên thể

kh ng lồ ến nh ng hạt cơ ản vô cùng nhỏ, t giới vô cơ ến giới h u cơ t hiện

tƣợng tự nhi n ến hiện tƣợng xã hội, tất cả ều ở trạng thái không ng ng vận

ộng, biến i. Sở ĩ nhƣ vậy là vì, bất cứ sự vật, hiện tƣợng nào cũng là một

thể thống nhất có kết cấu nhất ịnh gi a các nhân tố c c khuynh hướng, các

bộ phận kh c nhau ối lập nhau. Trong hệ thống ấy chúng luôn t c ộng, ảnh

hƣởng lẫn nhau và chính sự ảnh hƣởng t c ộng qua lại lẫn nhau ấy gây ra

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr.751.

sự biến i nói chung, tức vận ộng. Nhƣ thế, vận ộng của vật chất là t thân

vậ ộng và mang tính ph biến.

Vật chất chỉ có thể tồn tại bằng cách vận ộng và thông qua vận ộng mà

biểu hiện sự tồn tại của nó với các hình dạng phong phú, muôn vẻ, vô tận.

Do ó con ngƣời chỉ nhận thức ƣợc sâu sắc sự vật, hiện tƣợng bằng cách

xem xét chúng trong quá trình vận ộng. Nhận thức sự vận ộng của một sự

vật, hiện tƣợng chính là nhận thức bản thân sự vật, hiện tƣợng ó. Nhiệm vụ

của mọi khoa học suy ến cùng và xét về thực chất là nghiên cứu sự vận ộng

của vật chất trong các phạm vi lĩnh vực, trình ộ, kết cấu kh c nhau. Ph.

Ăngghen khẳng ịnh: “C c hình thức và các dạng khác nhau của vật chất chỉ

có thể nhận thức ƣợc thông qua vận ộng; thuộc tính của vật thể chỉ bộc lộ

ra qua vận ộng; về một vật thể không vận ộng thì không có gì mà nói cả”

Chủ nghĩa uy t m và tôn gi o cho rằng, có vận ộng mà không có vật

chất, tức là có lực lƣợng phi vật chất vận ộng bên ngoài thế giới vật chất.

Một số nhà duy tâm còn viện dẫn cả nh ng thành tựu của khoa học hiện ại

ể minh chứng cho quan iểm của chủ nghĩa uy năng vốn ra ời t thế k XIX.

Họ giải thích mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau gi a khối lƣợng và năng

lƣợng thành sự biến i của khối lƣợng thành năng lƣợng phi vật chất.

V.I.Lênin cho rằng, quan niệm tr n y của các nhà triết học duy tâm chẳng

qua chỉ là “thử dùng thuật ng “mới” ể ngụy trang cho nh ng sai lầm cũ về

mặt nhận thức luận”

Vận ộng là một thuộc tính cố h u và là phương thức tồn tại của vật

chất; o ó nó tồn tại vĩnh viễn, không thể tạo ra và không bị tiêu diệt. Quan

niệm về tính không thể tạo ra và không bị tiêu diệt của vận ộng ã ƣợc các

nhà khoa học tự nhiên chứng minh bằng quy luật bảo toàn và chuyển ho

năng lƣợng. Theo quy luật này, thì vận ộng của vật chất ƣợc bảo toàn cả về

số lƣợng và chất lƣợng. Bảo toàn về lƣợng của vận ộng có nghĩa là t ng số

vận ộng của vũ trụ là không thay i lƣợng vận ộng của sự vật này mất i thì

cũng ngang ằng lƣợng vận ộng của các sự vật khác nhận ƣợc. Bảo toàn về

chất của vận ộng là bảo toàn các hình thức vận ộng và bảo toàn khả năng

chuyển hoá của các hình thức vận ộng. Một hình thức vận ộng cụ thể thì có

thể mất i ể chuyển hoá thành hình thức vận ộng khác, còn vận ộng nói chung

thì tồn tại vĩnh viễn gắn liền với bản thân vật chất.

*Những hình th c vậ ộ ơ n của vật chất

Hình thức vận ộng của vật chất rất a ạng ƣợc biểu hiện ra với c c quy

mô trình ộ và tính chất hết sức khác nhau. Việc khám phá và phân chia các

hình thức vận ộng của vật chất diễn ra cùng với sự phát triển nhận thức của

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr. 743.

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, t. 18 , tr. 334.

con ngƣời. Dựa vào nh ng thành tựu khoa học của thời ại mình Ph.

Ăngghen ã chia vận ộng của vật chất thành ă th ơ : ơ c, vật lý, hoá

h c, sinh h c và xã hội. Thông qua các hình thức cơ ản của vận ộng cho

thấy, vật chất tồn tại hiện h u ƣới dạng là một ối tƣợng cơ học, hay vật lý,

hoá học, sinh học hoặc xã hội. Chính vì vậy, vận ộng nói chung là ơ th c

tồn tại của vật chất. Cơ sở của sự ph n chia ó ựa trên các nguyên tắc: các

hình thức vận ộng phải tương ứng với trình ộ nhất ịnh của t chức vật chất;

các hình thức vận ộng có mối liên hệ ph t sinh nghĩa là hình thức vận ộng

cao nảy sinh tr n cơ sở của nh ng hình thức vận ộng thấp và bao hàm hình

thức vận ộng thấp; hình thức vận ộng cao khác về chất so với hình thức vận

ộng thấp và không thể quy về hình thức vận ộng thấp. Việc phân chia các

hình thức vận ộng cơ ản có ý nghĩa quan trọng ối với việc phân chia ối

tƣợng và x c ịnh mối quan hệ gi a các ngành khoa học ồng thời cũng cho

phép vạch ra c c nguy n lý ặc trƣng cho sự tương quan gi a các hình thức

vận ộng của vật chất. Trong tương lai khoa học hiện ại có thể sẽ phát hiện

ra nh ng trình ộ t chức vật chất mới và o ó cũng có thể tìm ra nh ng hình

thức vận ộng mới, cho nên có thể và cần phải phát triển, b sung cho sự phân

loại nói trên của Ph.Ăngghen mặc dù nh ng nguyên tắc căn ản của sự phân

loại ó vẫn gi nguyên giá trị.

Các hình thức vận ộng tồn tại trong mối liên hệ không thể tách rời

nhau. Gi a hai hình thức vận ộng cao và thấp có thể có hình thức vận ộng

trung gian ó là nh ng mắt khâu chuyển tiếp trong quá trình chuyển hoá lẫn

nhau của các hình thức vận ộng. Tuy nhiên, nh ng kết cấu vật chất ặc thù

bao giờ cũng ƣợc ặc trƣng ởi một hình thức vận ộng cơ ản nhất ịnh và khi

ó c c hình thức vận ộng khác chỉ tồn tại nhƣ nh ng nhân tố, nh ng vệ tinh

của hình thức vận ộng cơ ản. Vì vậy, v a phải thấy mối liên hệ gi a các hình

thức vận ộng, v a phải phân biệt sự khác nhau về chất của chúng.

Các nhà triết học duy vật thế k XVII và XVIII, do quan niệm siêu hình

ã quy mọi hình thức vận ộng thành một hình thức duy nhất là vận ộng cơ

học. Họ coi hoạt ộng của giới tự nhiên và của cả con ngƣời không gì kh c

hơn là hoạt ộng của một cỗ máy. Việc quy hình thức vận ộng phức tạp thành

hình thức vận ộng giản ơn ƣợc gọi là chủ ơ ới. Quan niệm sai lầm của

chủ nghĩa cơ giới là nguyên nhân dẫn ến bế tắc trong việc lý giải nh ng biến

i của thế giới sinh vật và xã hội.

Đến gi a thế k XIX, nh ng ngƣời theo chủ nghĩa Đ cuyn xã hội, một

biến tướng của chủ nghĩa cơ giới, lại quy vận ộng xã hội thành vận ộng sinh

học coi con ngƣời nhƣ là một sinh vật thuần tuý. Họ cho rằng, sự tồn tại

phát triển của xã hội là quá trình chọn lọc tự nhi n trong ó con ngƣời cắn

xé, tiêu diệt lẫn nhau ể sinh tồn, kẻ nào mạnh, thích ứng ƣợc thì tồn tại

ngƣợc lại sẽ bị tiêu diệt. Rõ ràng, thuyết tiến hoá của Đ cuyn là một khoa

học chân chính; còn chủ nghĩa Đ cuyn xã hội là sai lầm, bịa ặt vì nó hạ con

ngƣời xuống hàng con vật. Sự ra ời của chủ nghĩa Đ cuyn xã hội có nguồn

gốc nhận thức nhƣng chủ yếu là do nguyên nhân giai cấp. Nó là cơ sở lý

luận cho sự p ặt trật tự tƣ ản, biện hộ cho ch nh s ch x m lƣợc của chủ

nghĩa ế quốc. V.I.Lênin cho rằng, dựa vào nh ng khái niệm nhƣ “ ấu tranh

sinh tồn” “ ồng ho ” “ ị ho ” thì sẽ không hiểu gì về khoa học xã hội và o

ó không thể dán nhãn hiệu “sinh vật học” l n nh ng hiện tƣợng xã hội nhƣ

khủng hoảng kinh tế, cách mạng xã hội và ấu tranh giai cấp. Bởi vậy, nghiên

cứu sự thống nhất và khác nhau của các hình thức vận ộng của vật chất v a

là vấn ề có ý nghĩa phương ph p luận quan trọng ồng thời là vấn ề có ý

nghĩa thực tiễn sâu sắc giúp chúng ta ề phòng và khắc phục nh ng sai lầm

trong nghiên cứu khoa học và thực tiễn xã hội.

*Vậ ộ v ng im.

Sự vận ộng không ng ng của vật chất không nh ng không loại tr mà

trái lại còn ao hàm trong ó sự ứng im tương ối.

Theo quan iểm của chủ nghĩa uy vật biện chứng, ng im là trạng thái

ịnh về chất của s vật, hiệ ợng trong những mối quan hệ và ều kiện c thể,

là hình thức biểu hiện sự tồn tại thực sự của các sự vật, hiện tƣợng và là iều

kiện cho sự vận ộng chuyển hoá của vật chất. Nhƣ vậy ứng im chỉ có tính

tạm thời, chỉ xảy ra trong một mối quan hệ nhất ịnh chứ không phải trong

mọi mối quan hệ cùng một thời iểm, chỉ xảy ra với một hình thức vận ộng

nào ó ở một lúc nào ó chứ không phải cùng một lúc ối với mọi hình thức

vận ộng. Hơn n a ứng im chỉ là sự biểu hiện của một trạng thái vận ộng -

vận ộng trong thăng ằng, trong sự n ịnh tương ối. Nói c ch kh c ứng im là

một dạng của vận ộng, trong ó sự vật chƣa thay i căn ản về chất, nó còn là

nó chứ chƣa chuyển hoá thành cái khác.

Vận ộng cá biệt có xu hướng hình thành, duy trì sự tồn tại n ịnh của

một sự vật, hiện tƣợng nào ó. Nhƣng vận ộng nói chung, tức là sự t c ộng

qua lại của vô số các sự vật, hiện tƣợng, lại làm cho tất cả các sự vật, hiện

tƣợng không ng ng biến i cho n n ứng im chỉ tương ối, tạm thời.

Ph.Ăngghen viết: “Vận ộng riêng biệt có xu hướng chuyển thành cân bằng,

vận ộng toàn bộ phá hoại sự cân bằng riêng biệt”

Mặc dù mang tính chất tương ối tạm thời nhƣng ứng im lại là hình

thức “chứng thực” sự tồn tại thực sự của vật chất là iều kiện cho sự vận

ộng chuyển hoá của vật chất. Không có ứng im thì không có sự n ịnh của

sự vật và con ngƣời cũng không ao giờ nhận thức ƣợc chúng. Không có

ứng im thì sự vật, hiện tƣợng cũng không thể thực hiện ƣợc sự vận ộng

chuyển hoá tiếp theo. Vận ộng và ứng im tạo nên sự thống nhất biện chứng

C. M c và Ph Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr. 740.

của các mặt ối lập trong sự phát sinh, tồn tại và phát triển của mọi sự vật,

hiện tƣợng nhƣng vận ộng là tuyệt ối còn ứng im là tương ối.

Sự vật, hiện tƣợng khác nhau, hoặc cùng một sự vật, hiện tƣợng

nhƣng trong c c mối quan hệ khác nhau, ở c c iều kiện khác nhau, thì ứng

im cũng kh c nhau. V ụ: ứng im của một nguyên tử sẽ khác ứng im của

một hình thái kinh tế - xã hội; ứng im của một xã hội về mặt chính trị sẽ kh

c ứng im về mặt kinh tế; sự “c n ằng” qu n sự trong iều kiện vũ kh thông

thƣờng chắc chắn sẽ kh c trong iều kiện có vũ kh hu diệt... Vì vậy, vấn ề

không chỉ là ở chỗ khẳng ịnh tính tuyệt ối của vận ộng và t nh tương ối của

ứng im mà phải nghiên cứu sự vận ộng và ứng im của sự vật, hiện tƣợng

với quan iểm lịch sử, cụ thể.

Quan niệm của phép biện chứng duy vật về vận ộng của vật chất òi hỏi

phải quán triệt ểm vậ ộng vào nhận thức và thực tiễn. Quan iểm vận

ộng òi hỏi phải xem x t nh gi sự vật, hiện tƣợng trong quá trình vận ộng

ồng thời khi tiến hành cải tạo sự vật, hiện tƣợng phải thông qua nh ng hình

thức vận ộng vốn có ặc trƣng của chúng. Nhận thức các hình thức vận ộng

của vật chất thực chất là nhận thức bản thân thế giới vật chất.

* Không gian và th i gian cắt ƣa tr n lên trên thành mục d

Dựa trên nh ng thành tựu của khoa học và thực tiễn, chủ nghĩa uy vật

biện chứng ã khẳng ịnh tính khách quan của không gian và thời gian, xem

không gian và thời gian là hình thức tồn tại của vật chất vận ộng. Trong ó

không gian là hình thức tồn tại của vật chất xét về mặt quảng tính, sự cùng

tồn tại, trật tự, kết cấu và sự t c ộng lẫn nhau. Thời gian là hình thức tồn tại

của vật chất vận ộng xét về mặt ộ dài diễn biến, sự kế tiếp của các quá trình.

Không gian và thời gian là nh ng hình thức tồn tại của vật chất vận ộng

ƣợc con ngƣời khái quát khi nhận thức thế giới. Không có không gian và

thời gian thuần tuý tách rời vật chất vận ộng. V.I.Lênin viết: “Trong thế giới

không có gì ngoài vật chất ang vận ộng và vật chất ang vận ộng không thể

vận ộng ở u ngoài không gian và thời gian”

Không gian và thời gian là hai thuộc tính, hai hình thức tồn tại khác

nhau của vật chất vận ộng nhƣng chúng không t ch rời nhau. Không có

sự vật, hiện tƣợng nào tồn tại trong không gian mà lại không có một quá

trình diễn biến của nó. Cũng không thể có sự vật, hiện tƣợng nào có thời

gian tồn tại mà lại không có quảng tính, kết cấu nhất ịnh. Tính chất của

không gian và sự biến i của nó bao giờ cũng gắn liền với tính chất và sự

biến i của thời gian và ngƣợc lại. Do ó không gian và thời gian, về thực

chất là một thể thống nhất không - th i gian. Vật chất có ba chiều không

gian và một chiều thời gian.

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, t. 18, tr. 209.

Sự phát triển của triết học và khoa học ã c ỏ quan niệm sai lầm của

I.Niutơn về một không gian, thời gian thuần tuý ồng nhất. Đặc biệt, nh ng

hệ quả rút ra t thuyết tương ối của . nhxtanh ã chứng minh rằng không

gian, thời gian có tính khả biến, phụ thuộc vào tốc ộ, khối lƣợng trƣờng

hấp dẫn của c c ối tƣợng vật chất và các quá trình vật chất khác nhau. Do

vậy, vật chất vận ộng quy ịnh không gian, thời gian chứ không phải không

gian là c i “th ng rỗng” c i “khung cứng” ất biến chứa ầy vật chất n trong

nhƣ quan niệm của nh ng ngƣời máy móc, siêu hình.

Không gian và thời gian của vật chất nói chung là vô tận, xét về cả

phạm vi lẫn tính chất. Khoa học hiện ại ã chứng minh rằng trong thế giới

không ở u có tận cùng về không gian cũng nhƣ không ở u có ngƣng ọng,

không biến i hoặc không có sự tiếp nối của các quá trình. Không gian và

thời gian của một sự vật, hiện tƣợng cụ thể là có tận cùng và h u hạn.

Quan niệm úng ắn và khoa học tr n y của chủ nghĩa uy vật biện chứng

về không gian và thời gian ã c ỏ quan niệm của chủ nghĩa uy t m chủ

quan coi không gian và thời gian là hình thức trực quan tiên nghiệm, là sự

sắp xếp các cảm gi c mà con ngƣời thu ƣợc theo một trật tự nhất ịnh (quan

niệm của I.Cantơ hoặc chỉ là hệ thống liên kết chặt chẽ của nh ng chuỗi

cảm gi c o con ngƣời sinh ra (quan niệm của E.Makhơ . Khi ph n t ch thực

chất của nh ng quan niệm này, V.I.Lênin cho rằng: “Đó là một iều vô lý duy

tâm rõ rệt nảy sinh ra một cách tất nhiên t học thuyết nói rằng vật thể là nh

ng phức hợp cảm gi c”

Quan niệm của chủ nghĩa uy vật biện chứng về không gian và thời

gian là cơ sở lý luận khoa học ể ấu tranh chống lại quan niệm duy tâm, siêu

hình tách rời không gian và thời gian với vật chất vận ộng. Quan niệm ó òi

hỏi phải quán triệt nguyên tắ ơ ận về tính lịch sử - c thể trong nhận

thức và hoạt ộng thực tiễn.

e Tín t ốn n ất vật c ất củ t ế iới

* Tồn tại của th giới là tiề ề cho s thống nhất của th giới

Trong quan niệm về sự thống nhất của thế giới phải lấy việc th a nhận

sự tồn tại của nó làm tiền ề. Không th a nhận sự tồn tại của thế giới thì không

thể nói tới việc nhận thức thế giới.

Trong việc nhận thức thế giới, vấn ề ầu tiên nảy sinh ối với tƣ duy triết

học là: Thế giới quanh ta có thực hay chỉ là sản phẩm thuần tuý của tƣ uy

con ngƣời? Hơn n a, mọi sự vật, hiện tƣợng mà ta ã iết ến không phải là

vĩnh viễn, vậy có thể nói tới sự tồn tại của chúng và suy rộng ra có thể nói

về sự tồn tại của thế giới hay không? Nếu khẳng ịnh là có, thì tồn tại là gì?

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb

Tiến

bộ, M. 1980, t. 18, tr. 212.

Theo nghĩa chung nhất, tồn tại là phạ ù dù ể chỉ tính có th c của th

giớ i. Khẳng ịnh sự tồn tại là gạt bỏ nh ng nghi ngờ về tính

không thực, sự hƣ vô tức là gạt bỏ sự “không tồn tại”.

Sự tồn tại của thế giới là hết sức phong phú về dạng, loại. Có tồn tại

vật chất và tồn tại tinh thần. Có tồn tại khách quan và tồn tại chủ quan. Có

tồn tại của tự nhiên và tồn tại của xã hội... Nhƣng quy luật phát triển của

lịch sử tƣ tƣởng triết học v a cho phép lại v a òi hỏi con ngƣời không thể d

ng lại ở việc khẳng ịnh hay phủ ịnh tồn tại nói chung, mà phải i ến quan

niệm về bản chất của tồn tại. Theo ó hình thành hai trƣờng ph i ối lập nhau

trong việc giải quyết vấn ề này. Chủ nghĩa uy vật hiểu sự tồn tại của thế

giới nhƣ một chỉnh thể mà bản chất của nó là vật chất. Trái lại, các nhà triết

học duy tâm khẳng ịnh chỉ có thế giới tinh thần mới tồn tại nên bản chất của

tồn tại cũng là tinh thần.

Đúng là thế giới quanh ta tồn tại nhƣng hình thức tồn tại của thế giới

là hết sức a ạng. Vì thế, tồn tại của thế giới là tiền ề cho sự thống nhất của

thế giới. Song, tính thống nhất của thế giới không phải ở sự tồn tại của nó.

Sự khác nhau về nguyên tắc gi a quan niệm duy vật và quan niệm duy tâm

không phải ở việc có th a nhận hay không th a nhận tính thống nhất của thế

giới, mà là ở chỗ chủ nghĩa duy vật cho rằng cơ sở của sự thống nhất của

thế giới là ở tính vật chất của nó.

* Th giới thống nhất ở tính vật chất

Căn cứ vào ời sống thực tiễn và sự phát triển lâu dài của triết học và

khoa học, chủ nghĩa uy vật biện chứng khẳng ịnh b n chất của th giới là

vật chất, th giới thống nhất ở tính vật chất. Điều ó ƣợc thể hiện ở nh ng

iểm cơ ản sau y:

- Chỉ một thế giới duy nhất và thống nhất là thế giới vật chất. Thế giới

vật chất tồn tại kh ch quan có trƣớc và ộc lập với ý thức con ngƣời, ƣợc ý

thức con ngƣời phản ánh.

- Mọi bộ phận của thế giới có mối quan hệ vật chất thống nhất với

nhau, biểu hiện ở chỗ chúng ều là nh ng dạng cụ thể của vật chất, là sản

phẩm của vật chất, cùng chịu sự chi phối của nh ng quy luật khách quan, ph

biến của thế giới vật chất.

- Thế giới vật chất không o ai sinh ra và cũng không tự mất i nó tồn

tại vĩnh viễn, vô hạn và vô tận. Trong thế giới, các sự vật, hiện tƣợng luôn

luôn vận ộng, biến i không ng ng và chuyển hoá lẫn nhau, là nguồn gốc,

nguyên nhân và kết quả của nhau, về thực chất ều là nh ng quá trình vật

chất.

Quan niệm tr n y của chủ nghĩa uy vật biện chứng ã ƣợc cuộc sống

hiện thực của con ngƣời và toàn bộ sự phát triển của khoa học xác nhận.

Con ngƣời không thể bằng ý thức của mình sản sinh ra ƣợc các ối tƣợng

vật chất, mà chỉ có thể cải biến thế giới vật chất tr n cơ sở nắm v ng nh ng

thuộc tính khách quan vốn có của các dạng vật chất và nh ng quy luật vận

ộng của thế giới vật chất.

Với sự phát triển của thi n văn học, quang ph học, vũ trụ học, ngƣời

ta khẳng ịnh rằng, không hề có một thế giới siêu nhiên nào ngoài tr i ất. Hoá

học hiện ại ã chứng minh rằng, giới h u cơ không có ản chất thần bí, tách

biệt với giới vô cơ mà ƣợc cấu tạo t nh ng thành phần vô cơ ph t triển t

giới vô cơ; sự khác nhau gi a chúng chỉ ở kết cấu và trình ộ t chức, chúng

có thể và tất yếu chuyển hoá vào nhau trong nh ng iều kiện nhất ịnh theo

quy luật khách quan của thế giới vật chất.

Sự phát triển của sinh vật học, t nh ng phát hiện về tế bào, tiến hoá

luận của S.Đ cuyn cho ến lý thuyết về gen, về các phân tử AND và RN ã

cho chúng ta iết chắc chắn rằng thực vật ộng vật cơ thể con ngƣời ều có

thành phần vô cơ có cấu trúc và phân hoá tế ào nhƣ nhau có c ng cơ cấu

di truyền sự sống, là các bậc thang trong quá trình tiến hoá của thế giới vật

chất. Điều ó chứng tỏ sự phong phú của thế giới không ồng nghĩa với t ng

số các biến cố ngẫu nhiên, không phải là sự bày ra lộn xộn của các sự vật,

hiện tƣợng, không phải là sự sáng tạo ra một cách tuỳ tiện của một lực

lƣợng siêu nhiên nào mà là một chỉnh thể thống nhất trong ó c c sự vật, hiện

tƣợng luôn có mối liên hệ tất yếu với nhau là iều kiện tồn tại cho nhau

luôn ƣợc sinh ra, phát triển và mất i theo một lôgíc nhất ịnh, theo nh ng quy

luật khách quan vốn có của thế giới vật chất.

Sự phát triển ra ịnh luật bảo toàn và chuyển ho năng lƣợng cũng nhƣ

c c quy luật về vật chất vận ộng gần y ều chứng minh rằng, vật chất không

tự nhiên sinh ra và không mất i không thể ể lại dấu vết, mà luôn chuyển hoá

t dạng này sang dạng khác. Nh ng thành tựu mới nhất về thi n văn học cơ

học lƣợng tử, thuyết tương ối cùng với sự phát hiện ra hạt và trƣờng, hạt

và phản hạt cũng nhƣ khoa học thực nghiệm ã tạo ra ƣợc các phản nguyên

tử, giải mã ƣợc bản ồ gen ngƣời... càng cho chúng ta thấy rõ không có thế

giới phi vật chất, không có giới hạn cuối cùng của vật chất nói chung cả về

quy mô, tính chất, kết cấu và thuộc tính. Cùng với sự phát triển của khoa

học và thực tiễn con ngƣời ngày càng phát hiện ra nhiều mắt khâu trung

gian trong sợi dây chuyền vận ộng vô tận của vật chất và ch nh iều ấy cho

phép chúng ta khẳng ịnh tính liên tục, thống nhất của c c qu trình c c trình

ộ phát triển t thấp ến cao của vật chất. Không có bất cứ sự vật, hiện tƣợng

nào là hƣ vô hay sinh ra t hƣ vô mà chỉ có các sự vật, hiện tƣợng vật chất

có nguồn gốc vật chất.

Xã hội loài ngƣời suy cho c ng cũng là cấp ộ ặc biệt của t chức vật

chất và là cấp ộ cao nhất của cấu trúc vật chất. Trong xã hội ó tuy nhân tố

hoạt ộng là nh ng con ngƣời có ý thức, song không làm mất i tính vật chất,

khách quan của ời sống xã hội, của các quan hệ vật chất xã hội. Xã hội cũng

là một bộ phận của thế giới vật chất, có nền tảng vật chất, có kết cấu và quy

luật vận ộng khách quan không lệ thuộc vào ý thức của ch nh con ngƣời.

Nh ng quan hệ vật chất xã hội tồn tại khách quan nhƣng lại là kết quả của

hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời. Con ngƣời có vai trò năng ộng, sáng tạo

to lớn trong thế giới vật chất, chứ hoàn toàn không hề bất lực trƣớc nó.

Nhƣ vậy, thế giới bao gồm cả tự nhiên và xã hội về bản chất là vật

chất, thống nhất ở tính vật chất. Ph.Ăngghen kết luận: “T nh thống nhất thực

sự của thế giới là tính vật chất của nó, và tính vật chất này ƣợc chứng minh

không phải bằng vài ba lời lẽ khéo léo của kẻ làm trò ảo thuật, mà bằng sự

phát triển l u ài và khó khăn của triết học và khoa học tự nhi n”

2. Nguồn gốc, bản chất và kết cấu của ý thức

Ý thức là một trong hai phạm tr cơ ản ƣợc c c trƣờng phái triết học

quan tâm nghiên cứu, nhƣng tuỳ theo cách lý giải khác nhau mà có nh ng

quan niệm rất kh c nhau là cơ sở ể hình thành c c trƣờng phái triết học kh

c nhau hai ƣờng lối cơ ản ối lập nhau là chủ nghĩa uy vật và chủ nghĩa uy

t m. Đứng v ng trên lập trƣờng của chủ nghĩa uy vật biện chứng, khái quát

nh ng thành tựu mới nhất của khoa học tự nhiên và bám sát thực tiễn xã hội,

triết học Mác - L nin ã góp phần làm sáng tỏ vấn ề ý thức, mối quan hệ vật

chất và ý thức.

a. Nguồn gốc của ý thức

Q ểm của chủ d

Khi lý giải nguồn gốc ra ời của ý thức, các nhà triết học duy tâm cho

rằng, ý thức là nguyên thể ầu tiên, tồn tại vĩnh viễn, là nguyên nhân sinh

thành, chi phối sự tồn tại, biến i của toàn bộ thế giới vật chất. Chủ d

với nh ng ại biểu tiêu biểu nhƣ Platôn, G. H ghen ã tuyệt ối hoá vai trò của

lý tính, khẳng ịnh thế giới "ý niệm", hay "ý niệm tuyệt ối" là bản thể, sinh

ra toàn bộ thế giới hiện thực. Ý thức của con ngƣời chỉ là sự "hồi tƣởng"

về "ý niệm", hay "tự ý thức" lại "ý niệm tuyệt ối". Còn chủ d ủ

quan với nh ng ại biểu nhƣ G.B ccơli E.Makhơ lại tuyệt ối hoá vai trò của

cảm giác, coi cảm giác là tồn tại duy nhất, "tiên thiên", sản sinh ra thế giới

vật chất. Ý thức của con ngƣời là do cảm gi c sinh ra nhƣng cảm giác theo

quan niệm của họ không phải là sự phản ánh thế giới khách quan mà chỉ là

cái vốn có của mỗi cá nhân tồn tại tách rời, biệt lập với thế giới n ngoài.

Đó là nh ng quan niệm hết sức phiến diện, sai lầm, của chủ nghĩa uy t m

cơ sở lý luận của tôn giáo.

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, H. 1994, t. 20, tr. 67.

Q ểm của chủ d vật siêu hình

Đối lập với các quan niệm của chủ nghĩa uy t m c c nhà uy vật siêu

hình phủ nhận tính chất siêu tự nhiên của ý thức, tinh thần. Họ xuất phát t

thế giới hiện thực ể lý giải nguồn gốc của ý thức. Tuy nhiên, do trình ộ phát

triển khoa học của thời ại mà họ ang sống còn nhiều hạn chế và bị phương

ph p si u hình chi phối nên nh ng quan niệm về ý thức còn nhiều sai lầm.

Các nhà duy vật si u hình ã ồng nhất ý thức với vật chất. Họ coi ý thức

cũng chỉ là một dạng vật chất ặc biệt, do vật chất sản sinh ra. Chẳng hạn, t

thời c ại Đ môcơr t quan niệm ý thức là do nh ng nguyên tử ặc biệt (hình

cầu, nhẹ linh ộng) liên kết với nhau tạo thành. Các nhà duy vật tầm thƣờng

thế k XVIII Phôgtơ Môl tsốt,

Buykhơne... lại cho rằng: "Óc tiết ra ý thức nhƣ gan tiết ra mật". Một số

nhà duy vật khác thuộc phái "Vật hoạt luận" (Rôbinê, Hếchken Đi ơrô lại

quan niệm ý thức là thuộc tính ph biến của mọi dạng vật chất - t giới vô

sinh ến giới h u sinh, mà cao nhất là con ngƣời. Có chăng sự khác nhau gi

a các giống, loài chỉ là ở cấp ộ biểu hiện ra bề ngoài bằng ngôn ng hay

không mà thôi. Theo nhà triết học Ph p Đi ơrô: "Cảm giác là ặc tính chung

của vật chất hay là sản phẩm của tính t chức của vật chất"

Nh ng sai lầm, hạn chế của chủ nghĩa uy t m uy vật siêu hình trong

quan niệm về ý thức ã ƣợc các giai cấp bóc lột, thống trị triệt ể lợi dụng,

lấy ó làm cơ sở lý luận, công cụ ể nô dịch tinh thần quần chúng lao ộng.

Q ểm của chủ d vật biện ch ng

Trong khi phê phán chủ nghĩa uy t m kh ch quan cho rằng "ý niệm"

có trƣớc, sáng tạo ra thế giới, C.M c ồng thời khẳng ịnh quan iểm duy vật

biện chứng về ý thức: "ý niệm chẳng qua chỉ là vật chất ƣợc em chuyển vào

trong ầu óc con ngƣời và ƣợc cải biến i ở trong ó"

Dựa trên nh ng thành tựu mới của khoa học tự nhiên, nhất là sinh lý

học - thần kinh hiện ại c c nhà kinh iển của chủ nghĩa M c - L nin ã khẳng

ịnh rằng, xét về nguồn gốc t nhiên, ý thức chỉ là thuộc tính của vật chất;

nhƣng không phải của mọi dạng vật chất, mà là thuộc tính của một dạng

vật chất sống có t chức cao nhất là bộ óc ngƣời. Óc ngƣời là khí quan vật

chất của ý thức. Ý thức là chức năng của bộ óc ngƣời. Mối quan hệ gi a bộ

óc ngƣời hoạt ộng ình thƣờng và ý thức là không thể tách rời. Tất cả nh ng

quan niệm tách rời hoặc ồng nhất ý thức với óc ngƣời ều dẫn ến quan iểm

duy tâm, thần bí hoặc duy vật tầm thƣờng. Ý thức là chức năng của bộ óc

ngƣời hoạt ộng ình thƣờng. Sinh lý và ý thức là hai mặt của một quá trình

V.I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, t. 18, tr 32.

C. M c và Ph. Ăngghen, Toàn tập, Nxb CTQGST, Hà Nội, 1993, t. 23, tr.35.

- quá trình sinh lý thần kinh trong bộ óc ngƣời mang nội dung ý thức cũng

giống nhƣ t n hiệu vật chất mang nội dung thông tin.

Tr i ất hình thành trải qua quá trình tiến hoá lâu dài dẫn ến sự xuất hiện

i. Đó cũng là lịch sử phát triển năng lực phản ánh của thế giới vật chất t

thấp ến cao và cao nhất là trình ộ phản ánh - ý thức. Ph n ánh là thuộc tính

ph biến của mọi dạng vật chất ƣợc biểu hiện trong sự liên hệ t c ộng qua

lại gi a c c ối tƣợng vật chất với nhau. Đó là sự tái tạo nh ng ặc iểm của một

hệ thống vật chất này ở một hệ thống vật chất kh c trong qu trình t c ộng

qua lại của chúng. Sự phản ánh phụ thuộc vào vật t c ộng và vật nhận t c

ộng; ồng thời luôn mang nội dung thông tin của vật t c ộng. Các kết cấu vật

chất càng phát triển, hoàn thiện thì năng lực phản ánh của nó càng cao. Nh

ng ặc trƣng cơ ản v a n u tr n y có gi trị khoa học, cung cấp cơ sở ể làm

sáng tỏ nguồn gốc tự nhiên của ý thức.

Lịch sử tiến hoá của thế giới vật chất ồng thời là lịch sử phát triển thuộc

tính phản ánh của vật chất. Giới tự nhiên vô sinh có kết cấu vật chất ơn giản,

do vậy trình ộ phản nh ặc trƣng của chúng là phản ánh vật lý, hoá h c. Đó

là trình ộ phản ánh mang tính thụ ộng chƣa có sự ịnh hướng, lựa chọn. Giới

tự nhiên h u sinh ra ời với kết cấu vật chất phức tạp hơn o ó thuộc tính

phản nh cũng ph t triển lên một trình ộ mới khác về chất so với giới tự nhi

n vô sinh. Đó là trình ộ ph n ánh sinh h c trong c c cơ thể sống có t nh ịnh

hướng, lựa chọn, giúp cho c c cơ thể sống thích nghi với môi trƣờng ể tồn

tại. Trình ộ phản ánh sinh học của c c cơ thể sống cũng ao gồm nhiều hình

thức cụ thể cao thấp khác nhau tuỳ thuộc vào mức ộ hoàn thiện ặc iểm cấu

trúc của c c cơ quan chuyên trách làm chức năng phản ánh: ở giới thực vật,

là sự kích thích; ở ộng vật có hệ thần kinh, là sự ph n xạ; ở ộng vật cấp cao

có bộ óc, là tâm lý.

T m lý ộng vật là trình ộ phản ánh cao nhất của c c loài ộng vật bao

gồm cả phản xạ không có iều kiện và có iều kiện. Tuy nhiên, tâm lý ộng vật

chƣa phải là ý thức mà ó vẫn là trình ộ phản ánh mang tính b ă của c c

loài ộng vật bậc cao, xuất phát t nhu cầu sinh lý tự nhiên, trực tiếp của cơ

thể ộng vật chi phối. Mặc dù ở một số loài ộng vật bậc cao ƣớc ầu ã có trí

khôn, trí nhớ, biết "suy nghĩ" theo c ch riêng của chúng, nhƣng theo

Ph.Ăngghen ó chỉ là "cái tiền sử" duy nhất gợi ý cho chúng ta tìm hiểu "bộ

óc có tƣ uy của con ngƣời" ã ra ời nhƣ thế nào.

Bộ óc ngƣời có cấu trúc ặc biệt phát triển, rất tinh vi và phức tạp, bao

gồm 14 - 15 t tế bào thần kinh. Sự phân khu của não bộ và hệ thống dây

thần kinh liên hệ với c c gi c quan ể thu nhận và xử lý thông tin t thế giới

khách quan vào não bộ, hình thành nh ng phản xạ có iều kiện và không có

iều kiện iều khiển các hoạt ộng của cơ thể trong quan hệ với thế giới bên

ngoài. Ý thức là hình thức phản nh ặc trƣng chỉ có ở con ngƣời và là hình

thức phản ánh cao nhất của thế giới vật chất. Ý thức là sự phản ánh thế giới

hiện thực bởi bộ óc con ngƣời. Nhƣ vậy, s xuất hiệ i và hình thành

bộ óc củ ó ă c ph n ánh hiện th c khách quan là nguồn gốc t nhiên

của ý th c.

Tuy vậy, sự ra ời của ý thức không phải chỉ có nguồn gốc tự nhiên mà

còn do nguồn gốc xã hội. Sự phát triển của giới tự nhiên mới tạo ra tiền ề

vật chất có năng lực phản ánh, chỉ là nguồn gốc sâu xa của ý thức. Hoạt ộng

thực tiễn của loài ngƣời mới là nguồn gốc tr c ti p quyết ịnh sự ra ời của ý

thức. C.M c và Ph.Ăngghen khẳng ịnh: "Con ngƣời cũng có cả "ý thức" n

a. Song ó không phải là một ý thức bẩm sinh sinh ra ã là ý thức "thuần

tuý"... Do ó ngay t ầu, ý thức ã là một sản phẩm xã hội, và vẫn là nhƣ vậy

ch ng nào con ngƣời còn tồn tại"

. Sự hình thành, phát triển của ý thức là

một quá trình thống nhất không tách rời gi a nguồn gốc tự nhiên và nguồn

gốc xã hội. Trong các công trình nghiên cứu khoa học của mình C. M c và

Ph. Ăngghen ã nhiều lần chỉ rõ rằng, ý thức không nh ng có nguồn gốc tự

nhiên mà còn có nguồn gốc xã hội và là một hiệ ợng mang b n chất xã

hội.

Để tồn tại con ngƣời phải tạo ra nh ng vật phẩm ể thoả mãn nhu cầu

của mình. Hoạt ộng lao ộng sáng tạo của loài ngƣời có nhiều ý nghĩa thật

ặc biệt. Ph. Ăngghen ã chỉ rõ nh ng ộng lực xã hội trực tiếp thúc ẩy sự ra ời

của ý thức: "Trƣớc hết là lao ộng; sau lao ộng và ồng thời với lao ộng là

ngôn ng ; ó là hai sức kích thích chủ yếu ã ảnh hƣởng ến bộ óc của con

vƣợn, làm cho bộ óc ó ần dần biến chuyển thành bộ óc con ngƣời"

. Thông

qua hoạt ộng lao ộng cải tạo thế giới khách quan mà con ngƣời ã t ng ƣớc

nhận thức ƣợc thế giới, có ý thức ngày càng sâu sắc về thế giới.

Ý thức hình thành không phải là qu trình con ngƣời tiếp nhận thụ

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1994, t. 3, tr. 43.

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1994, t. 20, tr. 646.

lOMoARcPSD| 36084623

ộng c c t c ộng t thế giới khách quan vào bộ óc của mình, mà chủ yếu t

hoạt ộng thực tiễn. Con ngƣời sử dụng công cụ lao ộng t c ộng vào ối tƣợng

hiện thực bắt chúng phải bộc lộ thành nh ng hiện tƣợng, nh ng thuộc tính,

kết cấu... nhất ịnh và thông qua giác quan, hệ thần kinh t c ộng vào bộ óc ể

con ngƣời phân loại ƣới dạng thông tin, qua ó nhận biết nó ngày càng sâu

sắc. Ph.Ăngghen ã khẳng ịnh: "Nhƣng cùng với sự phát triển của bàn tay

thì t ng ƣớc một ầu óc cũng ph t triển, ý thức xuất hiện trƣớc hết về nh ng

iều kiện của các kết quả có ích thực tiễn và về sau,...là về nh ng quy luật tự

nhiên, chi phối các hiệu quả có ch ó"

Trải qua quá trình hoạt ộng thực tiễn lâu dài, trong nh ng iều kiện hoàn

cảnh khác nhau, với nhiều loại ối tƣợng khác nhau; cùng với sự phát triển

của tri thức khoa học c c phương ph p tƣ uy khoa học cũng dần ƣợc hình

thành, phát triển giúp nhận thức lý tính của loài ngƣời ngày càng sâu sắc.

Nhận thức lý tính phát triển làm cho ý thức ngày càng trở n n năng ộng,

sáng tạo hơn. thức không chỉ là sự phản ánh tái tạo mà còn chủ y u là sự

phản ánh sáng tạo hiện thực khách quan. Thông qua thực tiễn nh ng sáng

tạo trong tƣ uy ƣợc con ngƣời hiện thực hoá, cho ra ời nhiều vật phẩm

chƣa có trong tự nhi n. Đó là "giới t nhiên th hai" in ậm dấu ấn của bàn

tay và khối óc con ngƣời.

Là phương thức tồn tại cơ ản của con ngƣời lao ộng mang tính xã

hội ã làm nảy sinh nhu cầu giao tiếp trao i kinh nghiệm gi a các thành viên

trong xã hội. T nhu cầu ó ộ máy phát âm, trung tâm ngôn ng trong bộ óc

con ngƣời ƣợc hình thành và hoàn thiện dần. Ph. Ăngghen viết: "Đem so

s nh con ngƣời với các loài vật ngƣời ta sẽ thấy rõ rằng ngôn ng bắt nguồn

t lao ộng và cùng phát triển với lao ộng, ó là c ch giải thích duy nhất úng

về nguồn gốc của ngôn ng "

Ngôn ng là hệ thống tín hiệu vật chất mang nội dung ý thức. Nó xuất

hiện trở thành "vỏ vật chất" của tƣ uy; là hiện thực trực tiếp của ý thức; là

phương thức ể ý thức tồn tại với tƣ c ch là sản phẩm xã hội - lịch sử. Cùng

với lao ộng, ngôn ng có vai trò to lớn ối với sự tồn tại và phát triển của ý

thức. Ngôn ng (tiếng nói và ch viết) v a là phương tiện giao tiếp ồng thời

v a là công cụ của tƣ uy. Nhờ ngôn ng con ngƣời có thể khái quát hóa, tr

u tƣợng ho suy nghĩ ộc lập, tách khỏi sự vật cảm t nh. Cũng nhờ có ngôn

ng mà con ngƣời có thể giao tiếp trao i tƣ tƣởng lƣu gi , kế th a nh ng

tri thức, kinh nghiệm phong phú của xã hội ã t ch luỹ ƣợc qua các thế hệ,

thời kỳ lịch sử. Ý thức là một hiện tƣợng có tính xã hội o ó không có

phương tiện trao i xã hội về mặt ngôn ng thì ý thức không thể hình thành

và phát triển ƣợc.

C. M c và Ph. Ăngghen, Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1994, t. 20, tr. 476.

C. M c và Ph. Ăngghen, Toàn t i, 1994, t. 20, tr. 645

lOMoARcPSD| 36084623

ập, Nxb CTQG, Hà Nộ

Lao ộng và ngôn ng là hai sức kích thích chủ yếu làm chuyển biến

dần bộ óc của loài vƣợn ngƣời thành bộ óc con ngƣời và tâm lý ộng vật

thành ý thức con ngƣời. Ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan bởi

bộ óc của con ngƣời. Nhƣng không phải cứ có thế giới khách quan và bộ

óc ngƣời là có ý thức, mà phải ặt chúng trong mối quan hệ với thực tiễn xã

hội. Ý thức là sản phẩm xã hội, một hiện tƣợng xã hội ặc trƣng của loài

ngƣời.

Xem xét nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội của ý thức cho thấy,

ý thức xuất hiện là kết quả của quá trình tiến hoá lâu dài của giới tự nhiên,

của lịch sử tr i ất ồng thời là kết quả trực tiếp của thực tiễn xã hội - lịch sử

của con ngƣời. Trong ó nguồn gốc tự nhi n là iều kiện cần, còn nguồn gốc

xã hội là iều kiện ủ ể ý thức hình thành, tồn tại và phát triển. Nếu chỉ nhấn

mạnh mặt tự nhi n mà qu n i mặt xã hội, hoặc ngƣợc lại chỉ nhấn mạnh mặt

xã hội mà qu n i mặt tự nhiên của nguồn gốc ý thức ều dẫn ến nh ng quan

niệm sai lầm, phiến diện của chủ nghĩa uy t m hoặc duy vật siêu hình,

không thể hiểu ƣợc thực chất của hiện tƣợng ý thức, tinh thần của loài

ngƣời nói chung cũng nhƣ của mỗi ngƣời nói riêng. Hoạt ộng thực tiễn

phong phú của loài ngƣời là môi trƣờng ể ý thức hình thành, phát triển và

khẳng ịnh sức mạnh sáng tạo của nó. Nghiên cứu nguồn gốc của ý thức

cũng là một cách tiếp cận ể hiểu rõ bản chất của ý thức, khẳng ịnh bản chất

xã hội của ý thức.

b. Bản chất của ý thức

Chủ nghĩa uy t m o không hiểu ƣợc nguồn gốc ra ời của ý thức n n

ã có nh ng quan niệm sai lầm về bản chất của ý thức. Chủ nghĩa uy t m ã

cƣờng iệu hóa vai trò của ý thức một cách thái quá, tr u tƣợng tới mức tho

t ly ời sống hiện thực, biến nó thành một thực thể tồn tại ộc lập, thực tại

duy nhất và nguồn gốc sinh ra thế giới vật chất.

Ngƣợc lại, chủ nghĩa uy vật si u hình ã tầm thƣờng hoá vai trò của ý

thức. Họ coi ý thức cũng chỉ là một dạng vật chất; hoặc coi ý thức chỉ là sự

phản ánh giản ơn thụ ộng thế giới vật chất, tách rời thực tiễn xã hội rất

phong phú sinh ộng. Nh ng quan niệm sai lầm ó ã không cho ph p con

ngƣời hiểu ƣợc bản chất của ý thức cũng nhƣ iện chứng của quá trình

phản ánh ý thức.

Chủ nghĩa uy vật biện chứng tr n cơ sở nhận thức úng ắn nguồn gốc

ra ời của ý thức và nắm v ng thuyết phản nh ã luận giải một cách khoa học

bản chất của ý thức. Vật chất và ý thức là hai hiện tƣợng chung nhất của

thế giới hiện thực, mặc dù khác nhau về bản chất nhƣng gi a chúng luôn

có mối liên hệ biện chứng. Do vậy, muốn hiểu úng bản chất của ý thức cần

lOMoARcPSD| 36084623

xem xét nó trong mối quan hệ qua lại với vật chất, mà chủ yếu là ời sống

hiện thực có tính thực tiễn của con ngƣời.

Về b n chất, ý th c là hình nh chủ quan của th giới khách quan,

là quá trình ph n ánh tích c c, sáng tạo hiện th c khách quan của óc i

Nhƣ vậy, khi xem xét ý thức về mặt bản thể luận, thì ý thức chỉ là

"hình ảnh" về hiện thực kh ch quan trong óc ngƣời. Đ y là ặc t nh ầu ti n ể

nhận biết ý thức. Đối với con ngƣời, cả ý thức và vật chất ều là hiện thực,

nghĩa là ều tồn tại thực. Nhƣng cần phân biệt gi a chúng có sự kh c nhau

ối lập nhau về bản chất: vật chất là hiện thực khách quan; còn ý thức là hiện

thực chủ quan. Ý thức là cái phản ánh thế giới khách quan, ý thức không

phải là sự vật, mà chỉ là "hình nh" của sự vật ở trong óc ngƣời. Ý thức tồn

tại phi cảm t nh ối lập với c c ối tƣợng vật chất mà nó phản ánh luôn tồn

tại cảm tính. Thế giới khách quan là nguyên bản, là tính thứ nhất. Còn ý

thức chỉ là bản sao, là "hình ảnh" về thế giới ó là tính th hai. Đ y là căn cứ

quan trọng nhất ể khẳng ịnh thế giới quan duy vật biện chứng, phê phán

chủ nghĩa uy t m và uy vật siêu hình trong quan niệm về bản chất của ý

thức.

Ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Về nội dung mà

ý thức phản ánh là khách quan, còn hình thức phản ánh là chủ quan. Ý thức

là cái vật chất ở bên ngoài "di chuyển" vào trong ầu óc của con ngƣời và

ƣợc cải biến i ở trong ó. Kết quả phản ánh của ý thức tuỳ thuộc vào nhiều

yếu tố: ối tƣợng phản nh iều kiện lịch sử - xã hội, phẩm chất năng lực,

kinh nghiệm sống của chủ thể phản ánh. Cùng một ối tƣợng phản nh

nhƣng với các chủ thể phản nh kh c nhau có ặc iểm tâm lý, tri thức, kinh

nghiệm, thể chất khác nhau, trong nh ng hoàn cảnh lịch sử khác nhau... thì

kết quả phản nh ối tƣợng trong ý thức cũng rất kh c nhau. Ph.Ăngghen ã t

ng chỉ rõ tính chất biện chứng phức tạp của quá trình phản ánh: "Trên thực

tế, bất kỳ phản ánh nào của hệ thống thế giới vào trong tƣ tƣởng cũng ều

bị hạn chế về mặt khách quan bởi nh ng iều kiện lịch sử, và về mặt chủ

quan bởi ặc iểm về thể chất và tinh thần của tác giả"

. Trong ý thức của

chủ thể, sự phù hợp gi a tri thức và khách thể chỉ là tương ối, biểu tƣợng

về thế giới khách quan có thể úng ắn hoặc sai lầm, và cho dù phản nh ch

nh x c ến u thì ó cũng chỉ là sự phản ánh gần úng có xu hướng tiến dần ến

khách thể.

Ý thức có ặc tính tích c c, sáng tạo gắn bó chặt chẽ với thực tiễn xã

hội. Đ y là một ặc t nh căn ản ể phân biệt trình ộ phản ánh ý thức ngƣời

với trình ộ phản nh t m lý ộng vật. Ý thức không phải là kết quả của sự

Xem: V.I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, t. 18, tr. 138.

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn t i, 1994, t. 20, tr. 57

lOMoARcPSD| 36084623

ập, Nxb CTQG, Hà Nộ

phản ánh ngẫu nhi n ơn lẻ, thụ ộng thế giới khách quan. Trái lại, ó là kết

quả của quá trình phản nh có ịnh hướng, có mục ch r rệt. Là hiện tƣợng

xã hội, ý thức hình thành, phát triển gắn liền với hoạt ộng thực tiễn xã hội.

Thế giới không thoả mãn con ngƣời và con ngƣời ã quyết ịnh biến i thế

giới bằng hoạt ộng thực tiễn a ạng, phong phú của mình. Thông qua thực

tiễn con ngƣời làm biến i thế giới và qua ó chủ ộng khám phá không ng

ng cả bề rộng và chiều sâu của c c ối tƣợng phản ánh.

Ý thức phản ánh ngày càng sâu sắc, t ng ƣớc xâm nhập các tầng bản

chất, quy luật iều kiện em lại hiệu quả hoạt ộng thực tiễn. Trên cơ sở ó

ằng nh ng thao tác của tƣ uy tr u tƣợng em lại nh ng tri thức mới ể chỉ ạo

hoạt ộng thực tiễn chủ ộng cải tạo thế giới trong hiện thực, sáng tạo ra

"thiên nhiên thứ hai" in ậm dấu ấn của con ngƣời. Nhƣ vậy, sáng tạ ặ

n chất nhất của ý th c. Ý thức phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc

ngƣời song y là sự phản nh ặc biệt, gắn liền với thực tiễn sinh ộng cải tạo

thế giới khách quan theo nhu cầu của con ngƣời.

Sự phản ánh ý thức là quá trình thống nhất của ba mặt: Một là, trao i

thông tin gi a chủ thể và ối tƣợng phản ánh. Đ y là qu trình mang tính hai

chiều có ịnh hướng và chọn lọc các thông tin cần thiết. Hai là, mô hình ho

ối tƣợng trong tƣ uy ƣới dạng hình ảnh tinh thần. Thực chất y là qu trình

"s ng tạo lại" hiện thực của ý thức theo nghĩa: mã ho c c ối tƣợng vật chất

thành c c ý tƣởng tinh thần phi vật chất. Ba là, chuyển hoá mô hình t tƣ

uy ra hiện thực khách quan, tức quá trình hiện thực ho tƣ tƣởng, thông

qua hoạt ộng thực tiễn biến cái quan niệm thành cái thực tại, biến c c ý

tƣởng phi vật chất trong tƣ uy thành c c dạng vật chất ngoài hiện thực. Để

thúc ẩy quá trình chuyển hoá này, con ngƣời cần sáng tạo ồng bộ nội ung

phương ph p phương tiện, công cụ phù hợp ể t c ộng vào hiện thực khách

quan nhằm thực hiện mục ch của mình. Phản ánh và sáng tạo là hai mặt

thuộc bản chất của ý thức.

T kết quả nghiên cứu nguồn gốc và bản chất của ý thức cho thấy: ý th

c là hình th c ph n ánh cao nhất riêng có củ ó i về hiện th c ơ

ở th c tiễn lịch sử - xã hội.

Ý thức không phải là cái không thể nhận thức ƣợc nhƣ chủ nghĩa duy

tâm quan niệm nhƣng nó cũng không phải cái tầm thƣờng nhƣ ngƣời duy

vật tầm thƣờng gán cho nó. Thực chất, ý thức chỉ là thuộc tính phản ánh

của một dạng vật chất ặc biệt là bộ óc ngƣời; nói cách khác, chỉ có con

ngƣời mới có ý thức. Loài ngƣời xuất hiện là kết quả của lịch sử vận ộng,

phát triển lâu dài của thế giới vật chất. Cấu trúc hoàn thiện của bộ óc ngƣời

là nền tảng vật chất ể ý thức hoạt ộng; cùng với hoạt ộng thực tiễn và ời

sống xã hội phong phú tạo ộng lực mạnh mẽ thúc ẩy ý thức hình thành và

lOMoARcPSD| 36084623

không ng ng phát triển. Không có bộ óc của con ngƣời, không có hoạt ộng

thực tiễn xã hội thì không thể có ý thức. Sáng tạo là thuộc t nh ặc trƣng ản

chất nhất của ý thức. Sức sáng tạo của ý thức trong tinh thần và sức sáng

tạo của con ngƣời trong thực tiễn khác nhau về bản chất nhƣng chỉ là nh

ng biểu hiện khác nhau của năng lực sáng tạo, khẳng ịnh sức mạnh của con

ngƣời trong nhận thức và cải tạo thế giới.

c. Kết cấu của ý thức

Để nhận thức ƣợc sâu sắc về ý thức, cần xem xét nắm v ng t chức

kết cấu của nó; tiếp cận t c c góc ộ khác nhau sẽ em lại nh ng tri thức

nhiều mặt về cấu trúc, hoặc cấp ộ của ý thức.

* Các lớp cấu trúc của ý th c. Nên là *Cấu tạo của ý th c

Khi xem xét ý thức với các yếu tố hợp thành các quá trình tâm lý tích

cực em lại sự hiểu biết của con ngƣời về thế giới khách quan, ta có: tri

thức, tình cảm, niềm tin ý ch ...; trong ó tri th c là nhân tố cơ ản, cốt lõi

nhất. Muốn cải tạo ƣợc sự vật trƣớc hết con ngƣời phải có sự hiểu biết

sâu sắc về sự vật ó. Do ó nội ung và phương thức tồn tại cơ bản của ý thức

phải là tri thức. Ý thức mà không bao hàm tri thức, không dựa vào tri thức

thì ý thức ó là một sự tr u tƣợng trống rỗng, không giúp ch gì cho con

ngƣời trong hoạt ộng thực tiễn.

Theo C.M c "phương thức mà theo ó ý thức tồn tại và theo ó một cái

gì tồn tại ối với ý thức là tri th c..., cho nên một c i gì ó nảy sinh ra ối với ý

thức, ch ng nào ý thức biết c i ó"

. Tri thức có nhiều lĩnh vực kh c nhau

nhƣ: tri thức về tự nhiên, xã hội con ngƣời; và có nhiều cấp ộ kh c nhau

nhƣ: tri thức cảm tính và tri thức lý tính; tri thức kinh nghiệm và tri thức

lý luận; tri thức tiền khoa học và tri thức khoa học v.v.. Tích cực tìm hiểu,

tích luỹ tri thức về thế giới xung quanh là yêu cầu thƣờng xuyên của con

ngƣời tr n ƣớc ƣờng cải tạo thế giới. Tuy nhiên, không thể ồng nhất ý

thức với sự hiểu biết, tri thức về sự vật.

Cùng với quá trình nhận thức sự vật, trong ý thức còn nảy sinh thái ộ

của con ngƣời ối với ối tƣợng phản ánh. Tình c m là một hình thái ặc biệt

của sự phản ánh tồn tại, nó phản ánh quan hệ gi a ngƣời với ngƣời và quan

hệ gi a ngƣời với thế giới khách quan. Tình cảm tham gia và trở thành một

trong nh ng ộng lực quan trọng của hoạt ộng con ngƣời. Sự hoà quyện gi a

tri thức với tình cảm và trải nghiệm thực tiễn ã tạo nên tính bền v ng của

niềm tin thôi thúc con ngƣời hoạt ộng vƣơn l n trong mọi hoàn cảnh.

Nhận thức không phải là một quá trình dễ dàng, phẳng lặng mà là một

quá trình phản ánh với nh ng khó khăn gian kh thƣờng gặp phải trên mỗi

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn t i, 2000, t. 42, tr. 236.

lOMoARcPSD| 36084623

ập, Nxb CTQG, Hà Nộ

ƣớc ƣờng i tới chân lý. Muốn vƣợt qua khó khăn ể ạt tới mục ch chủ thể

nhận thức phải có ý chí, quy t tâm cao. Ý chí chính là nh ng cố gắng, nỗ

lực, khả năng huy ộng mọi tiềm năng trong mỗi con ngƣời vào hoạt ộng ể

có thể vƣợt qua mọi trở ngại ạt mục ch ề ra. Nhận rõ vị trí, vai trò của các

nhân tố cấu thành ý thức và mối quan hệ gi a các yếu tố ó òi hỏi mỗi chủ

thể phải luôn tích cực học tập, rèn luyện, bồi ƣỡng nâng cao tri thức, tình

cảm, niềm tin, ý chí trong nhận thức và cải tạo thế giới.

* Các cấ ộ của ý th c. B sung dấu hoa thị

Khi xem xét ý thức theo chiều sâu của thế giới nội t m con ngƣời, cần

nhận thức ƣợc các yếu tố: t ý th c, tiềm th c, vô th c... Tất cả nh ng yếu tố

ó cùng với nh ng yếu tố khác hợp thành ý thức quy ịnh tính phong phú,

nhiều vẻ của ời sống tinh thần của con ngƣời.

T ý th c là ý thức hướng về nhận thức bản thân mình trong mối quan

hệ với ý thức về thế giới n ngoài. Đ y là một thành tố rất quan trọng của

ý thức nh ấu trình ộ phát triển của ý thức. Trong quá trình phản ánh thế

giới kh ch quan con ngƣời cũng tự phân biệt, tách mình, ối lập mình với

thế giới ó ể nh gi mình thông qua c c mối quan hệ. Nhờ vậy con ngƣời

tự ý thức về bản thân mình nhƣ một thực thể hoạt ộng có cảm gi c ang tƣ

uy; tự nh gi năng lực và trình ộ hiểu biết của bản thân về thế giới cũng

nhƣ c c quan iểm tƣ tƣởng, tình cảm, nguyện vọng hành vi ạo ức và lợi

ích của mình. Qua ó x c ịnh úng vị trí, mạnh yếu của mình, ý thức về mình

nhƣ một cá nhân - chủ thể có ý thức ầy ủ về hành ộng của mình; luôn làm

chủ bản thân, chủ ộng iều chỉnh hành vi của mình trong t c ộng qua lại với

thế giới khách quan.

Tự ý thức không chỉ là tự ý thức của cá nhân, mà còn là tự ý thức của

các nhóm xã hội kh c nhau nhƣ: một tập thể, một giai cấp, một dân tộc,

thậm chí cả xã hội) về ịa vị của họ trong hệ thống quan hệ sản xuất, về lợi

ch và lý tƣởng của mình. Chủ nghĩa uy t m phản ộng coi tự ý thức là một

thực thể ộc lập, tự nó, sẵn có trong cá nhân, là sự tự hướng về bản thân

mình, khẳng ịnh cái tôi, tách rời khỏi nh ng quan hệ xã hội, trở thành cái

tôi thuần tuý, tr u tƣợng trống rỗng. Thực chất của nh ng quan iểm ó là

nhằm phủ ịnh bản chất xã hội của ý thức, biện hộ cho chủ nghĩa c nh n vị

k , cực oan của các thế lực phản ộng hiện nay.

Tiềm th c là nh ng hoạt ộng tâm lý diễn ra bên ngoài sự kiểm soát của

ý thức. Về thực chất, tiềm thức là nh ng tri thức mà chủ thể ã có ƣợc t

trƣớc nhƣng ã biến gần nhƣ thành bản năng thành kỹ năng nằm trong tầng

sâu ý thức của chủ thể, là ý thức ƣới dạng tiềm tàng. Do ó tiềm thức có

thể tự ộng gây ra các hoạt ộng tâm lý và nhận thức mà chủ thể không cần

kiểm soát chúng một cách trực tiếp. Tiềm thức có vai trò quan trọng trong

lOMoARcPSD| 36084623

ời sống và tƣ uy khoa học. Tiềm thức gắn bó rất chặt chẽ với loại hình tƣ

uy ch nh x c ƣợc lặp lại nhiều lần. Khi tiềm thức hoạt ộng sẽ góp phần

giảm bớt sự quá tải của ầu óc, khi công việc lặp lại nhiều lần, mà vẫn ảm

bảo ộ chính xác cao và chặt chẽ cần thiết

lOMoARcPSD| 36084623

của tƣ uy khoa học.

Vô th c là nh ng hiện tƣợng tâm lý không phải o lý tr iều khiển, nằm

ngoài phạm vi của lý trí mà ý thức không kiểm so t ƣợc trong một lúc nào

ó. Chúng iều khiển nh ng hành vi thuộc về bản năng thói quen... trong con

ngƣời thông qua phản xạ vô iều kiện. Con ngƣời là một thực thể xã hội có

ý thức nhƣng không phải mọi hành vi của con ngƣời ều do lý trí chỉ ạo.

Trong ời sống của con ngƣời, có nh ng hành vi do bản năng chi phối hoặc

do nh ng ộng t c ƣợc lặp i lặp lại nhiều lần trở thành thói quen ến mức

chúng tự ộng xảy ra ngay cả khi không có sự iều khiển của lý trí. Vô thức

là nh ng trạng thái tâm lý ở tầng s u iều chỉnh sự suy nghĩ hành vi th i ộ

ứng xử của con ngƣời mà chƣa có sự can thiệp của lý trí.

Vô thức biểu hiện ra thành nhiều hiện tƣợng kh c nhau nhƣ ản năng

ham muốn, giấc mơ ị thôi miên, lỡ lời, nói nhịu,... Mỗi hiện tƣợng vô thức

có vùng hoạt ộng riêng, có vai trò, chức năng ri ng song tất cả ều có một

chức năng chung là giải toả nh ng ức chế trong hoạt ộng thần kinh vƣợt

ngƣỡng nhất là nh ng ham muốn bản năng không ƣợc phép bộc lộ ra và

thực hiện trong quy tắc của ời sống cộng ồng. Nó góp phần quan trọng

trong việc lập lại thế cân bằng trong hoạt ộng tinh thần của con ngƣời mà

không dẫn tới trạng thái ức chế quá mức nhƣ ấm ức, dày vò mặc cảm "li i

ô"... Nghi n cứu nh ng hiện tƣợng vô thức giúp cho con ngƣời luôn làm

chủ ời sống nội t m có phương ph p kiềm chế úng quy luật nh ng trạng thái

ức chế của tinh thần.

Vô thức là hoạt ộng tầng sâu của tâm lý - ý thức, có vai trò to lớn trong

ời sống và hoạt ộng của con ngƣời. Trong nh ng hoàn cảnh nào ó nó giúp

cho con ngƣời giảm bớt sự căng thẳng không cần thiết của ý thức do thần

kinh làm việc quá tải. Nhờ vô thức mà nh ng chuẩn mực con ngƣời ặt ra

ƣợc thực hiện một cách tự nhiên không có sự khiên cƣỡng. Vô thức có ý

nghĩa quan trọng trong giáo dục thế hệ trẻ, trong hoạt ộng khoa học và nghệ

thuật. Tuy nhi n không n n cƣờng iệu hoá, tuyệt ối hoá và thần bí hoá vô

thức. Vô thức là vô thức trong con ngƣời xã hội có ý thức, nên vô thức

không thể là hiện tƣợng cô lập, tách rời với ý thức và thế giới bên ngoài,

càng không thể là cái quyết ịnh ý thức cũng nhƣ hành vi của con ngƣời.

Trong hoạt ộng của con ngƣời, ý thức vẫn gi vai trò chủ ạo, quyết ịnh hành

vi của cá nhân. Nhờ có ý thức iều khiển, các hiện tƣợng vô thức ƣợc iều

chỉnh hướng tới các giá trị chân, thiện, mỹ. Vô thức chỉ là một mắt khâu

trong cuộc sống có ý thức của con ngƣời.

d) Vấ ề "trí tuệ nhân tạo". Chỗ này n n ặt mục d, vì không

ngang hàng với 2 dấu hoa thị ở trên

Ngày nay, khoa học và công nghệ hiện ại ã có nh ng ƣớc phát

lOMoARcPSD| 36084623

triển mạnh mẽ, sản xuất ra nhiều loại máy móc không nh ng có khả năng

thay thế lao ộng cơ ắp, mà còn có thể thay thế cho một phần lao ộng trí óc

của con ngƣời. Chẳng hạn m y t nh iện tử "ngƣời máy thông minh", "trí

tuệ nhân tạo". Song iều ó không có nghĩa là m y móc cũng có ý thức nhƣ

con ngƣời. Ý thức và m y t nh iện tử là hai quá trình khác nhau về bản chất.

"Ngƣời máy thông minh" thực ra chỉ là một quá trình vật lý. Hệ thống thao

tác của nó ã ƣợc con ngƣời lập trình phỏng theo một số thao tác của tƣ uy

con ngƣời. Máy móc chỉ là nh ng kết cấu kỹ thuật o con ngƣời sáng tạo

ra. Còn con ngƣời là một thực thể xã hội năng ộng ƣợc hình thành trong

tiến trình lịch sử tiến hoá lâu dài của giới tự nhiên và thực tiễn xã hội. Máy

không thể sáng tạo lại hiện thực ƣới dạng tinh thần trong bản th n nó. Năng

lực ó chỉ có con ngƣời có ý thức mới thực hiện ƣợc và qua ó lập trình cho

máy móc thực hiện. Sự phản ánh sáng tạo, tái tạo lại hiện thực chỉ có ở ý

thức của con ngƣời với tính cách là một thực thể xã hội, hoạt ộng cải tạo

thế giới khách quan. Ý thức mang bản chất xã hội. Do vậy, dù máy móc có

hiện ại ến u chăng n a cũng không thể hoàn thiện ƣợc nhƣ bộ óc con

ngƣời.

Ý thức là hình thức phản ánh cao nhất chỉ có ở óc ngƣời về hiện thực

kh ch quan tr n cơ sở thực tiễn xã hội - lịch sử. Sự hoàn thiện trong cấu trúc

vật chất của bộ óc ngƣời và hoạt ộng thực tiễn xã hội phong phú ã tạo ra

nh ng tiền ề vật chất ầy ủ cho ặc tính phản ánh - ý thức ngƣời phát triển,

ngày càng xâm nhập vào tầng sâu của thế giới hiện thực, gắn nhận thức với

cải tạo thế giới. Thực tiễn xã hội là ộng lực trực tiếp to lớn thúc ẩy ý thức

hình thành và phát triển p ứng nhu cầu của xã hội ngày càng phong phú a

ạng. Ý thức nh n ôi thế giới trong tinh thần, nhờ ó con ngƣời sáng tạo ra

"giới t nhiên th hai" in ậm dấu ấn của con ngƣời. Một trong nh ng sáng

tạo ó là con ngƣời ngày càng sáng tạo ra các thế hệ "ngƣời máy thông

minh" cao cấp hơn giúp cho con ngƣời khắc phục ƣợc nhiều mặt hạn chế

của mình.

Con ngƣời là một thực thể tự nhiên - xã hội có ý thức, chủ thể sáng

tạo ra mọi giá trị vật chất và tinh thần quyết ịnh sự tồn tại và phát triển của

xã hội. Khẳng ịnh vai trò to lớn của ý thức trong ời sống hiện thực của con

ngƣời về thực chất là khẳng ịnh vai trò của con ngƣời - chủ thể mang ý

thức ó. Cần có th i ộ úng ối với con ngƣời quan t m chăm lo phát triển

con ngƣời toàn diện cả về thể chất và tinh thần. Đặc biệt quan tâm bồi

ƣỡng thế hệ trẻ có kiến thức, nắm v ng khoa học - công nghệ hiện ại, có

tình cảm cách mạng trong s ng ý ch vƣơn l n x y ựng ất nƣớc giàu mạnh.

Cần nắm v ng nguy n lý cơ ản của chủ nghĩa M c - Lênin: “ thức

không bao giờ có thể là c i gì kh c hơn là tồn tại ƣợc ý thức, và tồn tại của

lOMoARcPSD| 36084623

con ngƣời là qu trình ời sống hiện thực của con ngƣời”

ể vận dụng vào

thực tiễn cách mạng Việt Nam hiện nay. Muốn ý thức xã hội chủ nghĩa thực

sự gi vai trò chủ ạo trong ời sống tinh thần nhân dân, ph t huy ƣợc tính

tích cực xã hội của mỗi ngƣời trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ T quốc

xã hội chủ nghĩa hiện nay, cần quán triệt tốt ƣờng lối i mới của Đảng, lấy

i mới kinh tế làm trung tâm. Xây dựng nền kinh tế thị trƣờng ịnh hướng xã

hội chủ nghĩa tạo ra nền tảng vật chất v ng chắc ể xây dựng ời sống văn ho

tinh thần phong phú cho nhân dân, có giác ngộ xã hội chủ nghĩa có văn ho

khoa học kỹ thuật, tri thức phát triển. Xây dựng nhân tố con ngƣời thực sự

là nguồn lực phát triển ất nƣớc bền v ng. Chăm lo ồi ƣỡng phát triển

nguồn nhân lực có chất lƣợng cao, phẩm chất nhân cách phát triển toàn

diện; xây dựng ội ngũ c n ộ có ủ ức tài ể hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ.

Để làm ƣợc iều ó cần gắn nó với quá trình xây dựng mọi mặt tạo môi

trƣờng thuận lợi cho xây dựng con ngƣời, phát huy cao nhất tính tích cực

xã hội, rèn luyện bản lĩnh n ng cao trình ộ khoa học trình ộ chuyên môn

cho mỗi con ngƣời.

3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

Mối quan hệ vật chất và ý thức là "Vấn ề cơ ản của mọi triết học, ặc

biệt là của triết học hiện ại"

. Tuỳ theo lập trƣờng thế giới quan khác nhau,

khi giải quyết mối quan hệ gi a vật chất và ý thức mà hình thành hai ƣờng

hướng cơ ản trong triết học là chủ nghĩa uy vật và chủ nghĩa uy t m.

Khẳng ịnh nguyên tắc t nh ảng trong triết học, V.I.L nin ã viết: “Triết học

hiện ại cũng có t nh ảng nhƣ triết học hai nghìn năm về trƣớc. Nh ng ảng

ph i ang ấu tranh với nhau, về thực chất, - mặc dù thực chất ó bị che giấu

bằng nh ng nhãn hiệu mới của thủ oạn lang ăm hoặc t nh phi ảng ngu xuẩn

- là chủ nghĩa uy vật và chủ nghĩa uy t m”

Qu n iểm của chủ n du t m v c ủ n du vật siêu hình

Trong lịch sử triết học, khi lý giải mối quan hệ vật chất - ý thức, các

nhà triết học ã phạm nhiều sai lầm chủ quan, phiến diện do không hiểu ƣợc

bản chất thực sự của vật chất và ý thức. Khi nghiên cứu c c tƣ tƣởng triết

học trong lịch sử, trong Luận c ơ về L. P ơ ắc C.M c ã chỉ rõ hạn chế

của cả chủ nghĩa uy vật trực quan và chủ nghĩa uy t m: "Sự vật, hiện thực

cái có thể cảm gi c ƣợc, chỉ ƣợc nhận thức ƣới hình thức khách thể, hay

hình thức trực quan, chứ không ƣợc nhận thức là hoạt ộng cảm giác của

con ngƣời, là thực tiễn - không ƣợc nhận thức về mặt chủ quan... Vì vậy,

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1994, t. 3, tr. 37.

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập., Nxb CTQG, Hà Nội, 1995, t. 21, tr. 403.

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, t. 18, tr. 445.

lOMoARcPSD| 36084623

mặt năng ộng ƣợc chủ nghĩa uy t m ph t triển một cách tr u tƣợng, vì chủ

nghĩa uy t m ĩ nhi n là không hiểu hoạt ộng hiện thực, cảm gi c ƣợc"

Đối với chủ d ý thức, tinh thần vốn có của con ngƣời ã ị tr u

tƣợng hoá, tách khỏi con ngƣời hiện thực thành một lực lƣợng thần bí,

tiên thiên. Họ coi ý thức là tồn tại duy nhất, tuyệt ối, là tính thứ nhất t ó

sinh ra tất cả; còn thế giới vật chất chỉ là bản sao, biểu hiện khác của ý thức

tinh thần, là tính thứ hai, do ý thức tinh thần sinh ra. Trên thực tế, chủ nghĩa

uy t m là cơ sở lý luận của tôn giáo, chủ nghĩa ngu dân. Mọi con ƣờng mà

chủ nghĩa uy t m mở ra ều dẫn con ngƣời ến với thần học, với " ƣờng sáng

thế". Trong thực tiễn ngƣời duy tâm phủ nhận t nh kh ch quan cƣờng iệu

hóa vai trò nhân tố chủ quan, duy ý ch hành ộng bất chấp iều kiện, quy

luật khách quan.

Chủ d vật siêu hình, tuyệt ối hoá yếu tố vật chất, chỉ nhấn mạnh

một chiều vai trò của vật chất sinh ra ý thức, quyết ịnh ý thức, phủ nhận t

nh ộc lập tương ối của ý thức, không thấy ƣợc t nh năng ộng, sáng tạo, vai

trò to lớn của ý thức trong hoạt ộng thực tiễn cải tạo hiện thực khách quan.

Do vậy, họ ã phạm nhiều sai lầm có tính nguyên tắc bởi th i ộ "khách quan

chủ nghĩa", thụ ộng, lại, trông chờ không em lại hiệu quả trong hoạt ộng

thực tiễn.

b Qu n iểm của chủ n du vật biện chứng

Ki n trì ƣờng lối duy vật, nắm v ng phép biện chứng, luôn theo sát và

kịp thời khái quát nh ng thành tựu mới nhất của khoa học tự nhiên, c c nhà

kinh iển của chủ nghĩa M c - L nin ã khắc phục ƣợc nh ng sai lầm, hạn chế

của các quan niệm duy tâm, siêu hình và nêu lên nh ng quan iểm khoa học

kh i qu t úng ắn về mặt triết học hai lĩnh vực lớn nhất của thế giới là vật

chất, ý thức và mối quan hệ gi a chúng.

Theo quan iểm triết học Mác - Lênin, vật chất và ý th c có mối quan

hệ biện ch ó vật chất quy ịnh ý th c, còn ý th c tác ộng tích c c trở

lại vật chất.

* Vật chất quy ịnh ý th c.

Vai trò quyết ịnh của vật chất ối với ý thức ƣợc thể hiện trên mấy khía

cạnh sau:

Th nhất, vật chất quyết ịnh nguồn gốc của ý thức.

Vật chất “sinh” ra ý thức, vì ý thức xuất hiện gắn liền với sự xuất hiện

của con ngƣời c ch y t 3 ến 7 triệu năm mà con ngƣời là kết quả của một

quá trình phát triển, tiến hóa lâu dài, phức tạp của giới tự nhiên, của thế

giới vật chất. Con ngƣời do giới tự nhiên, vật chất sinh ra, cho nên lẽ tất

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1995, t. 3, tr. 19

lOMoARcPSD| 36084623

nhiên, ý thức - một thuộc tính bộ phận của con ngƣời - cũng o giới tự

nhiên, vật chất sinh ra. Các thành tựu của khoa học tự nhiên hiện ại ã chứng

minh ƣợc rằng, giới tự nhi n có trƣớc con ngƣời; vật chất là c i có trƣớc,

còn ý thức là cái có sau; vật chất là tính thứ nhất, còn ý thức là tính thứ hai.

Vật chất tồn tại kh ch quan ộc lập với ý thức và là nguồn gốc sinh ra ý

thức. Bộ óc ngƣời là một dạng vật chất có t chức cao nhất là cơ quan phản

nh ể hình thành ý thức. Ý thức tồn tại phụ thuộc vào hoạt ộng thần kinh của

bộ não trong quá trình phản ánh hiện thực khách quan. Sự vận ộng của thế

giới vật chất là yếu tố quyết ịnh sự ra ời của cái vật chất có tƣ uy là ộ óc

ngƣời.

Th hai, vật chất quyết ịnh nội dung của ý thức.

Ý thức ƣới bất kỳ hình thức nào suy cho c ng ều là phản ánh hiện

thực khách quan. Ý thức mà trong nội dung của nó chẳng qua là kết quả

của sự phản ánh hiện thực kh ch quan vào trong ầu óc con ngƣời. Hay nói

cách khác, có thế giới hiện thực vận ộng, phát triển theo nh ng quy luật

khách quan của nó ƣợc phản ánh vào ý thức mới có nội dung của ý thức.

Thế giới khách quan mà trƣớc hết và chủ yếu là hoạt ộng thực tiễn

có tính xã hội - lịch sử của loài ngƣời là yếu tố quyết ịnh nội dung mà ý

thức phản ảnh. "Ý thức không bao giờ có thể là c i gì kh c hơn là sự tồn tại

ƣợc ý thức". Ý thức chỉ là hình ảnh của thế giới khách quan. Sự phát triển

của hoạt ộng thực tiễn cả về bề rộng và chiều s u là ộng lực mạnh mẽ nhất

quyết ịnh t nh phong phú và ộ sâu sắc của nội dung của tƣ duy, ý thức con

ngƣời qua các thế hệ, qua các thời ại t mông muội tới văn minh hiện ại.

Th ba, vật chất quyết ịnh bản chất của ý thức.

Phản ánh và sáng tạo là hai thuộc tính không tách rời trong bản chất

của ý thức. Nhƣng sự phản ánh của con ngƣời không phải là "soi gương"

"chụp ảnh" hoặc là "phản nh t m lý" nhƣ con vật mà là phản ánh tích cực,

tự giác, sáng tạo thông qua thực tiễn. Khác với chủ nghĩa uy vật cũ xem

xét thế giới vật chất nhƣ là nh ng sự vật, hiện tƣợng cảm tính, chủ nghĩa

uy vật biện chứng xem xét thế giới vật chất là thế giới của con ngƣời hoạt

ộng thực tiễn. Chính thực tiễn là hoạt ộng vật chất có tính cải biến thế giới

của con ngƣời - là cơ sở ể hình thành, phát triển ý thức, trong ó ý thức của

con ngƣời v a phản ánh, v a sáng tạo, phản nh ể sáng tạo và sáng tạo trong

phản ánh.

Th , vật chất quyết ịnh sự vận ộng, phát triển của ý thức.

Mọi sự tồn tại, phát triển của ý thức ều gắn liền với quá trình biến i

của vật chất; vật chất thay i thì sớm hay muộn, ý thức cũng phải thay i

theo. Con ngƣời - một sinh vật có tính xã hội ngày càng phát triển cả thể

chất và tinh thần thì ĩ nhi n ý thức - một hình thức phản ánh của óc ngƣời

lOMoARcPSD| 36084623

cũng ph t triển cả về nội dung và hình thức phản ánh của nó. Đời sống xã

hội ngày càng văn minh và khoa học ngày càng phát triển ã chứng minh

iều ó.

Loài ngƣời nguyên thu sống bầy àn ựa vào sản vật của thiên nhi n

thì tƣ uy của họ cũng ơn sơ giản dị nhƣ cuộc sống của họ. Cùng với mỗi

ƣớc phát triển của sản xuất tƣ uy ý thức của con ngƣời cũng ngày càng

mở rộng ời sống tinh thần của con ngƣời ngày càng phong phú. Con ngƣời

không chỉ ý thức ƣợc hiện tại, mà còn ý thức ƣợc cả nh ng vấn ề trong quá

khứ và dự kiến ƣợc cả trong tương lai tr n cơ sở khái quát ngày càng sâu

sắc bản chất, quy luật vận ộng, phát triển của tự nhiên, xã hội và tƣ uy của

họ. Sự vận ộng, biến i không ng ng của thế giới vật chất, của thực tiễn là

yếu tố quyết ịnh sự vận ộng, biến i của tƣ uy ý thức của con ngƣời. Khi

sản xuất xã hội xuất hiện chế ộ tƣ h u, ý thức chính trị, pháp quyền cũng

ần thay thế cho ý thức quần cƣ cộng ồng thời nguyên thu . Trong nền sản

xuất tƣ ản, tính chất xã hội hoá của sản xuất phát triển là cơ sở ể ý thức xã

hội chủ nghĩa ra ời, mà ỉnh cao của nó là sự hình thành và phát triển không

ng ng lý luận khoa học của chủ nghĩa M c - Lênin.

Trong ời sống xã hội, vai trò quyết ịnh của vật chất ối với ý thức ƣợc

biểu hiện ở vai trò của kinh tế ối với chính trị ời sống vật chất ối với ời

sống tinh thần, tồn tại xã hội ối với ý thức xã hội. Trong xã hội, sự phát

triển của kinh tế x t ến c ng quy ịnh sự phát triển của văn hóa; ời sống vật

chất thay i thì sớm muộn ời sống tinh thần cũng thay i theo.

Vật chất và ý thức là hai hiện tƣợng ối lập nhau về bản chất nhƣng

về mặt nhận thức luận, cần quán triệt sâu sắc tƣ tƣởng biện chứng của V.I.

Lênin, rằng "sự ối lập gi a vật chất và ý thức chỉ có ý nghĩa tuyệt ối trong

nh ng phạm vi hết sức hạn chế: trong trƣờng hợp này chỉ giới hạn trong

vấn ề nhận thức luận cơ ản là th a nhận c i gì có trƣớc và cái gì là cái có

sau? Ngoài giới hạn ó thì không còn nghi ngờ gì n a rằng sự ối lập ó là

tương ối"

. Ở y t nh tương ối của sự ối lập gi a vật chất và ý thức thể hiện

qua mối quan hệ gi a thực thể vật chất ặc biệt - bộ óc ngƣời và thuộc tính

của chính nó.

* Ý th ó í ộc lậ ơ ố v ộng trở lại vật chất.

Điều này ƣợc thể hiện trên nh ng khía cạnh sau:

Th nhất t nh ộc lập tương ối của ý thức thể hiện ở chỗ, ý thức là sự

phản ánh thế giới vật chất vào trong ầu óc con ngƣời, do vật chất sinh ra

nhƣng khi ã ra ời thì ý thức có “ ời sống” riêng, có quy luật vận ộng, phát

triển riêng, không lệ thuộc một cách máy móc vào vật chất. Ý thức một khi

ra ời thì có t nh ộc lập tương ối t c ộng trở lại thế giới vật chất. Ý thức có

V. I. Lênin, Toàn tập, Nxb Tiến bộ, M. 1980, t. 18, tr. 173.

lOMoARcPSD| 36084623

thể thay i nhanh, chậm i song hành so với hiện thực nhƣng nhìn chung

nó thƣờng thay i chậm so với sự biến i của thế giới vật chất.

Th hai, Sự t c ộng của ý thức ối với vật chất phải thông qua hoạt ộng

thực tiễn của con ngƣời. Nhờ họat ông thực tiễn, ý thức có thể làm biến i

nh ng iều kiện, hoàn cảnh vật chất, thậm chí còn tạo ra “thi n nhiên thứ hai”

phục vụ cho cuộc sống của con ngƣời. Còn tự bản thân ý thức thì không

thể biến i ƣợc hiện thực. Con ngƣời dựa trên nh ng tri thức về thế giới

khách quan, hiểu biết nh ng quy luật khách quan, t ó ề ra mục ti u phương

hướng, biện pháp và ý chí quyết t m ể thực hiện thắng lợi mục ti u ã x c

ịnh. Đặc biệt là ý thức tiến bộ, cách mạng một khi thâm nhập vào quần

chúng nhân dân – lực lƣợng vật chất xã hội, thì có vai trò rất to lớn. "Vũ

kh của sự phê phán cố nhiên không thể thay thế ƣợc sự phê phán của vũ

kh lực lƣợng vật chất chỉ có thể bị nh bằng lực lƣợng vật chất; nhƣng

lý luận cũng sẽ trở thành lực lƣợng vật chất, một khi nó thâm nhập vào

quần chúng"

Th ba, vai trò của ý thức thể hiện ở chỗ nó chỉ ạo hoạt ộng, hành ộng

của con ngƣời; nó có thể quyết ịnh làm cho hoạt ộng của con ngƣời úng

hay sai thành công hay thất bại. Khi phản nh úng hiện thực, ý thức có thể

dự o ti n o n một cách chính xác cho hiện thực, có thể hình thành nên nh

ng lý luận ịnh hướng úng ắn và nh ng lý luận này ƣợc ƣa vào quần chúng

sẽ góp phần ộng viên, c vũ khai thác mọi tiềm năng s ng tạo, t ó sức mạnh

vật chất ƣợc nhân lên gấp bội. Ngƣợc lại, ý thức có thể t c ộng tiêu cực khi

nó phản ánh sai lạc, xuyên tạc hiện thực.

Th , xã hội càng phát triển thì vai trò của ý thức ngày càng to lớn,

nhất là trong thời ại ngày nay, thời ại thông tin, kinh tế tri thức, thời ại của

cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện ại, khi mà tri thức khoa học ã

trở thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, vai trò

của tri thức khoa học, của tƣ tƣởng chính trị tƣ tƣởng nh n văn là hết sức

quan trọng.

T nh năng ộng, sáng tạo của ý thức mặc dù rất to lớn nhƣng nó không

thể vƣợt quá tính quy ịnh của nh ng tiền ề vật chất ã x c ịnh, phải dựa vào

c c iều kiện kh ch quan và năng lực chủ quan của các chủ thể hoạt ộng. Nếu

qu n iều ó chúng ta sẽ lại rơi vào vũng n của chủ nghĩa chủ quan, duy tâm,

duy ý chí, phiêu lƣu và tất nhiên không tránh khỏi thất bại trong hoạt ộng

thực tiễn.

Ý n p ươn p áp luận

T mối quan hệ gi a vật chất và ý thức trong triết học Mác - Lênin, rút

ra nguyên tắc phương ph p luận là tôn tr ng tính khách quan k t hợp í

C. M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, Nxb CTQG, Hà Nội, 1995, t. 1, tr. 580

lOMoARcPSD| 36084623

ă ộng chủ quan. Trong nhận thức và hoạt ộng thực tiễn, mọi chủ trương

ƣờng lối, kế hoạch, mục ti u chúng ta ều phải xuất phát t thực tế khách

quan, t nh ng iều kiện, tiền ề vật chất hiện có. Phải tôn trọng và hành ộng

theo qui luật khách quan, nếu không làm nhƣ vậy, chúng ta sẽ phải gánh

chịu nh ng hậu quả tai hại khôn lƣờng. Nhận thức sự vật hiện tƣợng phải

chân thực úng ắn, trách tô hồng hoặc ôi en ối tƣợng không ƣợc g n cho

ối tƣợng cái mà nó không có. Văn kiện Đại hội XII chủ trương phải nhìn

thẳng vào sự thật, phản ánh úng sự thật nh gi úng sự thật, nói rõ sự thật.

Nhận thức, cải tạo sự vật hiện tƣợng, nhìn chung, phải xuất t chính bản

thân sự vật hiện tƣợng ó với nh ng thuộc tính, mối liên hệ bên trong vốn

có của nó. Cần phải tránh chủ nghĩa chủ quan, bệnh chủ quan duy ý chí;

chủ nghĩa uy vật tầm thƣờng, chủ nghĩa thực dụng, chủ nghĩa kh ch quan.

Phải ph t huy t nh năng ộng sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân

tố con ngƣời, chống tƣ tƣởng th i ộ thụ ộng, lại, ngồi chờ, bảo thủ, trì

trệ, thiếu tính sáng tạo; phải coi trọng vai trò của ý thức, coi trọng công t c

tƣ tƣởng và giáo dục tƣ tƣởng, coi trọng giáo dục lý luận chủ nghĩa M c -

L nin và tƣ tƣởng Hồ Ch Minh. Đồng thời, phải giáo dục và n ng cao trình

ộ tri thức khoa học, củng cố, bồi ƣỡng nhiệt tình, ý chí cách mạng cho cán

bộ ảng viên và nhân dân nói chung, nhất là trong iều kiện nền văn minh tr

tuệ, kinh tế tri thức, toàn cầu hoá hiện nay; coi trọng việc gi gìn, rèn luyện

phẩm chất ạo ức cho cán bộ ảng viên, bảo ảm sự thống nhất gi a nhiệt tình

cách mạng và tri thức khoa học.

Để thực hiện nguyên tắc tôn trọng tính khách quan kết hợp phát huy t

nh năng ộng chủ quan, chúng ta còn phải nhận thức và giải quyết úng ắn

các quan hệ lợi ích, phải biết kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể,

lợi ích xã hội; phải có ộng cơ trong s ng th i ộ thật sự khách quan, khoa

học, không vụ lợi trong nhận thức và hành ộng của mình.

II. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT

Phép biện chứng duy vật là “linh hồn sống” là “c i quyết ịnh” của chủ

nghĩa M c ởi khi nghiên cứu các quy luật phát triển ph biến của hiện thực

khách quan và của nhận thức khoa học, phép biện chứng duy vật thực hiện

chức năng phương ph p luận chung nhất của hoạt ộng nhận thức và thực

tiễn. Chức năng này thể hiện ở chỗ con ngƣời dựa vào c c nguy n lý ƣợc

cụ thể hóa bằng các cặp phạm trù và quy luật cơ ản của phép biện chứng

duy vật ể ề ra các nguyên tắc tương ứng ịnh hướng hoạt ộng lý luận và

thực tiễn của mình.

1. Hai loại hình biện chứng và phép biện chứng duy vật

lOMoARcPSD| 36084623

a. Hai loại hình biện chứng

Biện ch ng thƣờng ƣợc hiểu theo hai nghĩa. Th nhất, là phạm trù ng

ể chỉ nh ng mối liên hệ qua lại lẫn nhau, sự vận ộng và phát triển của bản

thân các sự vật, hiện tƣợng, quá trình tồn tại ộc lập bên ngoài ý thức con

ngƣời; th hai, nó ồng thời cũng là phạm tr ng ể chỉ nh ng mối liên hệ và

sự vận ộng, biến i của chính quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào

ầu óc con ngƣời. Ở nghĩa thứ hai này biện chứng trở thành quan iểm

phương ph p “... xem xét nh ng sự vật và nh ng phản ánh của chúng trong

tƣ tƣởng trong mối liên hệ qua lại lẫn nhau của chúng, trong sự ràng buộc,

sự phát sinh và sự tiêu vong của chúng”

, tức là thành phép biện ch ng. Nó

cho phép tƣ uy không chỉ nhìn thấy sự vật cá biệt mà còn thấy cả mối liên

hệ qua lại gi a chúng, v a thấy bộ phận v a thấy toàn thể, không chỉ thấy

cây mà còn thấy r ng

Theo hai nghĩa n u tr n về thực chất biện chứng ã ƣợc chia thành biện

chứng khách quan và biện chứng chủ quan (phép biện chứng). Biện ch ng

khách quan là khái niệm ng ể chỉ biện chứng của bản thân thế giới tồn tại

kh ch quan ộc lập với ý thức con ngƣời. Biện ch ng chủ quan chính là sự

phản ánh biện chứng kh ch quan vào ầu óc của con ngƣời, là biện chứng

của chính quá trình nhận thức, là biện chứng của tƣ duy phản ánh hiện thực

khách quan vào bộ óc con ngƣời. Một tuy phân thành a nhƣng lại hợp hợp

thành một bởi có sự thống nhất gi a phép biện chứng, lý luận nhận thức và

lôgíc (biện chứng) tr n cơ sở thống nhất tƣ uy và tồn tại; do vậy biện chứng

chủ quan một mặt phản ánh thế giới khách quan, mặt khác phản ánh nh ng

quy luật của tƣ uy iện chứng.

Gi a biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan có mối quan hệ

thống nhất với nhau, tạo n n cơ sở phương ph p luận của hoạt ộng cải tạo

tự nhiên, cải tạo xã hội. Sự khác nhau gi a chúng ƣợc Ph.Ăngghen chỉ ra

“Biện chứng gọi là khách quan thì chi phối trong toàn bộ giới tự nhiên, còn

biện chứng gọi là chủ quan, tức là tƣ uy iện chứng, thì chỉ là phản ánh sự

chi phối … của sự vận ộng thông qua nh ng mặt ối lập … thông qua sự ấu

tranh thƣờng xuy n… và sự chuyển hóa cuối cùng của chúng t mặt ối lập

này thành mặt ối lập kia …”

Trong mối quan hệ này, biện chứng kh ch

quan quy ịnh biện chứng chủ quan, tức bản thân sự vật, hiện tƣợng trong

thế giới tồn tại biện chứng nhƣ thế nào thì tƣ uy nhận thức của con ngƣời

về chúng cũng phải phản nh úng nhƣ thế ấy.

T nh ộc lập tương ối của biện chứng chủ quan với biện chứng kh ch

quan ƣợc thể hiện trên thực tế: sự vật, hiện tƣợng ƣợc phản ánh và nhận

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 38.

Xem: C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 37

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 694

lOMoARcPSD| 36084623

thức của con ngƣời về chúng không hoàn toàn trùng khít nhau, bởi qu trình

tƣ uy nhận thức còn phải tuân theo nh ng quy luật mang tính mục ch và

s ng tạo của con ngƣời. Do vậy Ph.Ăngghen òi hỏi tƣ duy khoa học v a

phải ph n ịnh rõ ràng, v a phải thấy sự thống nhất gi a biện chứng khách

quan và biện chứng chủ quan.

b. Khái niệm phép biện chứng duy vật

C.Mác, Ph.Ăngghen và V.I.L nin không ƣa ra một ịnh nghĩa thống

nhất nào về phép biện chứng duy vật, mà trong các tác phẩm của các ông

có nhiều ịnh nghĩa kh c nhau về phép biện chứng duy vật. Trong tác phẩm

Chố Đ , khi bàn về các quy luật Ph.Ăngghen ịnh nghĩa “ph p iện

chứng chẳng qua chỉ là môn khoa học về nh ng quy luật ph biến của sự

vận ộng và sự phát triển của tự nhiên, của xã hội loài ngƣời và của tƣ

uy”

. Khi chỉ ra nội dung chủ yếu của phép biện chứng Ph.Ăngghen ịnh

nghĩa “Ph p iện chứng là khoa học về sự liên hệ ph biến” có “Nh ng quy

luật chủ yếu: sự chuyển hóa lƣợng thành chất, - sự xâm nhập lẫn nhau của

các mâu thuẫn ối cực và sự chuyển hóa t mâu thuẫn này sang mâu thuẫn

khác khi mâu thuẫn ó l n tới cực ộ, - sự phát triển bằng mâu thuẫn hoặc phủ

ịnh của phủ ịnh, - phát triển theo hình xoáy trôn ốc”

V.I.L nin ịnh nghĩa “... phép biện ch ng, tức là học thuyết về sự phát

triển ƣới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc nhất và không phiến diện, học

thuyết về t nh tương ối của nhận thức của con ngƣời, nhận thức này phản

ánh vật chất luôn phát triển không ng ng”

; khi bàn về các yếu tố của phép

biện chứng ông ƣa ra ịnh nghĩa “Có thể ịnh nghĩa vắn tắt phép biện chứng

là học thuyết về sự thống nhất của các mặt ối lập. Nhƣ thế là nắm ƣợc hạt

nhân của phép biện chứng nhƣng iều ó òi hỏi phải có nh ng sự giải thích

và một sự phát triển th m”

T y lại có thể chỉ ra một số ặc iểm và vai trò của phép biện chứng

duy vật. Về ặc iểm, phép biện chứng duy vật hình thành t sự thống nhất h

u cơ gi a thế giới quan duy vật và phương ph p luận biện chứng; gi a lý luận

nhận thức và lôgíc biện chứng; mỗi nguyên lý, quy luật, phạm trù của phép

biện chứng ều ƣợc luận giải tr n cơ sở khoa học và ƣợc chứng minh bằng

toàn bộ sự phát triển của khoa học tự nhi n trƣớc ó.

Về vai trò, phép biện chứng duy vật ã kế th a và phát triển phép biện

chứng t tự ph t ến tự giác, tạo ra chức năng phương ph p luận chung nhất

giúp ịnh hướng việc ề ra các nguyên tắc tương ứng trong hoạt ộng nhận

thức và thực tiễn và là một hình thức tƣ uy hiệu quả quan trọng nhất ối với

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 201.

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 455.

V.I.Lênin: Các Mác, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1980, t.23, tr.53.

V.I.Lênin: Bút ký tri t h c, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1981, t. 29, tr. 240.

lOMoARcPSD| 36084623

khoa học, bởi chỉ có nó mới có thể em lại phương ph p giải thích nh ng quá

trình phát triển diễn ra trong thế giới, giải thích nh ng mối quan hệ chung,

nh ng ƣớc qu ộ t lĩnh vực nghiên cứu này sang lĩnh vực khác.

Đối tƣợng nghiên cứu của phép biện chứng duy vật là trạng thái tồn

tại có tính quy luật ph biến nhất của sự vật, hiện tƣợng trong thế giới. Vấn

ề này thể hiện trong các câu hỏi: sự vật, hiện tƣợng quanh ta và cả bản thân

ta tồn tại trong trạng thái liên hệ qua lại quy ịnh, chuyển hóa lẫn nhau và

luôn vận ộng, phát triển hay trong trạng thái tách rời, cô lập nhau và ứng

im, không vận ộng, phát triển?... Để trả lời câu hỏi trên, phép biện chứng

duy vật ã ƣa ra nội dung gồm hai nguyên lý, sáu cặp phạm trù và ba quy

luật cơ ản.

2. Nội dung của phép biện chứng duy vật

a. Hai nguyên lý của phép biện chứng duy vật

Nguyên lý là thuật ng a nghĩa kh ất ịnh có nguồn gốc t một t Hy

Lạp c αρχή (La Tinh principium) với nghĩa en là “ ầu tiên nhất” – ịnh ề,

khẳng ịnh ể tr n cơ sở ó c c ịnh luật và lý thuyết khoa học c c văn ản pháp

luật ƣợc xây dựng, các chuẩn mực, quy tắc hoạt ộng trong xã hội ƣợc lựa

chọn tu n theo. Nhƣ vậy, nguyên lý là nh ng khởi iểm iểm xuất ph t ầu

tiên) hay nh ng luận iểm cơ ản nhất có tính chất t ng quát của một học

thuyết chi phối sự vận hành của tất cả các ối tƣợng thuộc lĩnh vực quan

tâm nghiên cứu của nó. Theo nghĩa ó nguyên lý triết học là nh ng luận iểm

– ịnh ề khái quát nhất ƣợc hình thành nhờ sự quan sát, trải nghiệm của

nhiều thế hệ ngƣời trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tƣ uy; rồi ến

lƣợt mình chúng lại làm cơ sở, tiền ề cho nh ng suy lý tiếp theo rút ra nh

ng nguyên tắc, quy luật, quy tắc phương ph p... phục vụ cho các hoạt ộng

nhận thức và thực tiễn của con ngƣời.

* Nguyên lý về mối liên hệ ph bi n

Khái niệm liên hệ. Trong khi cùng tồn tại c c ối tƣợng luôn tương tác

với nhau qua ó thể hiện các thuộc tính và bộc lộ bản chất bên trong, khẳng

ịnh mình là nh ng ối tƣợng thực tồn. Sự thay i c c tương t c tất yếu làm ối

tƣợng, các thuộc tính của nó thay i và trong iều kiện có thể còn làm nó

biến mất, chuyển hóa thành ối tƣợng khác. Sự tồn tại của ối tƣợng, sự hiện

h u các thuộc tính của nó phụ thuộc vào c c tương tác gi a nó với c c ối

tƣợng khác, chứng tỏ rằng ối tƣợng có liên hệ với c c ối tƣợng kh c.

Nhƣng thế nào là mối liên hệ?

“Mối liên hệ” là một phạm trù triết học ng ể chỉ các mối ràng buộ

ơ ỗ ịnh và ởng l n nhau giữa các y u tố, bộ phận trong mộ ố ợng

hoặc giữ ố ợng với nhau. Liên hệ là quan hệ gi a hai ối tƣợng nếu s

thay i của một trong số chúng nhấ ịnh ố ợ i. Ngƣợc lại, cô lập

lOMoARcPSD| 36084623

(tách rời) là trạng thái của c c ối tƣợng, khi sự thay i của ối tƣợng này

không ảnh hƣởng gì ến c c ối tƣợng kh c không làm chúng thay i.

Liên hệ và cô lập hoàn toàn không có nghĩa là một số ối tƣợng luôn

liên hệ, còn nh ng ối tƣợng khác lại chỉ cô lập. Trong c c trƣờng hợp liên

hệ xét ở trên vẫn có sự cô lập cũng nhƣ ở c c trƣờng hợp cô lập vẫn có

mối liên hệ qua lại. Trong thế giới mọi ối tƣợng ều trong trạng thái v a cô

lập v a liên hệ với nhau. Chúng liên hệ với nhau ở một số khía cạnh, và

không liên hệ với nhau ở nh ng khía cạnh khác, trong chúng có cả nh ng

biến i khiến c c ối tƣợng kh c thay i, lẫn nh ng biến i không làm c c ối

tƣợng kh c thay i. Nhƣ vậy, liên hệ và cô lập thống nhất với nhau mà ví

dụ iển hình là quan hệ gi a cơ thể sống và môi trƣờng. Cơ thể sống gắn bó

với môi trƣờng nhƣng ồng thời cũng tách biệt với nó có t nh ộc lập tương

ối.

Trƣớc y, các nhà duy tâm rút các mối liên hệ gi a các sự vật ra t ý

thức, tinh thần (Hêghen cho rằng, ý niệm tuyệt ối là nền tảng của các mối

liên hệ còn B ccơly tr n lập trƣờng duy tâm chủ quan lại cho rằng, cảm

giác là nền tảng của mối liên hệ gi a c c ối tƣợng). T chỗ cho rằng, mọi tồn

tại trong thế giới ều là nh ng mắt khâu của một thực thể vật chất duy nhất,

là nh ng trạng thái và hình thức tồn tại khác nhau của nó, phép biện chứng

duy vật th a nhận, có mối liên hệ ph biến gi a các ối tƣợng. Nhƣng khi ã

nói ến mối liên hệ ph bi n thì cũng phải phân biệt khái niệm mới này với

ơn giản mối liên hệ. Khi nói mối liên hệ chúng ta chủ yếu mới chỉ chú ý ến

sự ràng buộc t c ộng lẫn nhau gi a c c ối tƣợng vật chất - h u hình, trong

khi còn thế giới tinh thần ở ó c c ối tƣợng không là nh ng sự vật h u hình

mà lại vô hình nhƣ c c hình thức của tƣ uy kh i niệm ph n o n suy lý hay

c c phạm trù khoa học – hình thức của nhận thức cũng li n hệ chặt chẽ với

nhau và liên hệ với các vật thật – nguyên mẫu hiện thực khách quan, mà

các hình thức này chỉ là sự phản ánh, tái tạo lại chúng. Khi quan niệm về

sự liên hệ ƣợc mở rộng sang cho cả gi a c c ối tƣợng tinh thần và gi a chúng

vốn thuộc chủ thể với c c ối tƣợng khách quan thì sẽ có quan niệm về mối

liên hệ ph bi n. Có rất nhiều loại liên hệ trong ó có loại liên hệ chung nhất

là ối tƣợng nghiên cứu của phép biện chứng, loại liên hệ này ƣợc gọi là

liên hệ ph biến. Thế giới không phải là thể hỗn loạn các ối tƣợng, mà là

hệ thống các liên hệ ối tƣợng. Nhƣ vậy, chính tính thống nhất vật chất của

thế giới là cơ sở cho mọi liên hệ. Nhờ sự thống nhất ó c c ối tƣợng không

thể tồn tại cô lập mà luôn t c ộng qua lại, chuyển hóa lẫn nhau.

Còn quan iểm siêu hình về sự tồn tại của các sự vật, hiện tƣợng trong

thế giới thƣờng phủ ịnh mối liên hệ tất yếu gi a c c ối tƣợng, ƣợc ph biến

rộng rãi trong khoa học tự nhiên rồi lan truyền sang triết học. Ở Tây Âu thế

k XVII - XVIII trình ộ của khoa học tự nhiên còn nhiều hạn chế, chủ yếu

mới chỉ d ng lại ở việc sƣu tập tài liệu, nghiên cứu thế giới trong sự tách

lOMoARcPSD| 36084623

rời t ng bộ phận riêng lẻ. Quan iểm nhƣ vậy dẫn thế giới quan triết học ến

sai lầm là dựng lên ranh giới giả tạo gi a các sự vật, hiện tƣợng ặt ối lập

các nghiên cứu khoa học chuyên ngành với nhau. Vì vậy quan iểm siêu

hình không có khả năng ph t hiện ra nh ng quy luật, bản chất và tính ph

biến của sự vận ộng, phát triển của các sự vật, hiện tƣợng trong thế giới.

Trái lại quan iểm biện chứng duy vật cho rằng, các sự vật, hiện tƣợng

của thế giới tồn tại trong mối liên hệ qua lại với nhau quy ịnh lẫn nhau,

thâm nhập, chuyển hóa lẫn nhau, chứ không hề tách biệt nhau. Đó là nội

dung của nguyên lý về mối liên hệ ph biến. Cơ sở của sự tồn tại a dạng các

mối liên hệ ó là t nh thống nhất vật chất của thế giới; theo ó các sự vật,

hiện tƣợng phong phú trong thế giới chỉ là nh ng dạng tồn tại khác nhau

của một thế giới vật chất duy nhất.

Tính chất của mối liên hệ ph bi n. Phép biện chứng duy vật khẳng ịnh

tính khách quan của các mối liên hệ t c ộng trong thế giới. Có mối liên hệ

t c ộng gi a các sự vật, hiện tƣợng vật chất với nhau. Có mối liên hệ gi a sự

vật, hiện tƣợng vật chất với các hiện tƣợng tinh thần. Có các mối liên hệ

gi a nh ng hiện tƣợng tinh thần với nhau (mối liên hệ và tác ộng gi a các

hình thức của nhận thức)... Các mối liên hệ t c ộng ó - suy ến c ng ều là

sự quy ịnh t c ộng qua lại, chuyển hóa và phụ thuộc lẫn nhau gi a các sự

vật, hiện tƣợng. Tính ph bi n của các mối liên hệ thể hiện ở chỗ, bất kỳ nơi

u trong tự nhiên, trong xã hội và trong tƣ uy ều có vô vàn các mối liên hệ

a ạng, chúng gi nh ng vai trò, vị trí khác nhau trong sự vận ộng, chuyển

hóa của các sự vật, hiện tƣợng. Mối liên hệ qua lại quy ịnh, chuyển hóa

lẫn nhau không nh ng diễn ra ở mọi sự vật, hiện tƣợng tự nhiên, xã hội, tƣ

uy mà còn iễn ra gi a các mặt, các yếu tố, các quá trình của mỗi sự vật,

hiện tƣợng.

Mối liên hệ ph biến có í dạng, phong phú. Có mối liên hệ về mặt

không gian và cũng có mối liên hệ về mặt thời gian gi a các sự vật, hiện

tƣợng. Có mối liên hệ chung t c ộng lên toàn bộ hay trong nh ng lĩnh vực

rộng lớn của thế giới. Có mối liên hệ riêng chỉ t c ộng trong t ng lĩnh vực,

t ng sự vật và hiện tƣợng cụ thể. Có mối liên hệ trực tiếp gi a nhiều sự vật,

hiện tƣợng nhƣng cũng có nh ng mối liên hệ gián tiếp. Có mối liên hệ tất

nhi n cũng có mối liên hệ ngẫu nhiên. Có mối liên hệ bản chất cũng có mối

liên hệ không bản chất chỉ óng vai trò phụ thuộc. Có mối liên hệ chủ yếu

và có mối liên hệ thứ yếu... chúng gi nh ng vai trò kh c nhau quy ịnh sự

vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tƣợng.

Để phân loại các mối liên hệ nhƣ tr n phải tuỳ thuộc vào tính chất và

vai trò của t ng mối liên hệ. Tuy vậy, việc phân loại này cũng chỉ mang tính

tương ối, bởi vì các mối liên hệ của c c ối tƣợng là rất phức tạp, không thể

lOMoARcPSD| 36084623

tách chúng khỏi tất cả các mối liên hệ khác. Mọi liên hệ còn cần ƣợc nghiên

cứu cụ thể trong sự biến i và phát triển cụ thể của chúng.

Nhƣ vậy, nguyên lý về mối liên hệ ph biến khái quát toàn cảnh thế

giới trong nh ng mối liên hệ chằng chịt gi a các sự vật, hiện tƣợng của nó.

Tính vô hạn của thế giới cũng nhƣ t nh vô lƣợng các sự vật, hiện tƣợng ó

chỉ có thể giải th ch ƣợc trong mối liên hệ ph biến ƣợc quy ịnh bằng các

mối liên hệ có hình thức, vai trò khác nhau.

Mỗi sự vật, hiện tƣợng tồn tại trong nhiều mối liên hệ t c ộng qua lại

với nhau; do vậy, khi nghiên cứu ối tƣợng cụ thể cần tuân thủ nguyên tắc

toàn diện. T nội dung của nguyên lý về mối liên hệ ph biến, phép biện

chứng khái quát thành nguyên tắc toàn diện với nh ng yêu cầu ối với chủ

thể hoạt ộng nhận thức và thực tiễn nhƣ sau. Th nhất, khi nghiên cứu xem

x t ối tƣợng cụ thể, cần ặt nó trong chỉnh thể thống nhất của tất cả các mặt,

các bộ phận, các yếu tố, các thuộc tính, các mối liên hệ của chỉnh thể ó;

“cần phải nhìn bao quát và nghiên cứu tất cả các mặt, tất cả các mối liên hệ

và “quan hệ gián tiếp” của sự vật ó” tức trong chỉnh thể thống nhất của “t

ng hoà những quan hệ muôn vẻ của sự vật ấy với nh ng sự vật kh c”

. Th

hai, chủ thể phải rút ra ƣợc các mặt, các mối liên hệ tất yếu của ối tƣợng

ó và nhận thức chúng trong sự thống nhất h u cơ nội tại, bởi chỉ có nhƣ

vậy, nhận thức mới có thể phản nh ƣợc ầy ủ sự tồn tại khách quan với

nhiều thuộc tính, nhiều mối liên hệ, quan hệ và t c ộng qua lại của ối tƣợng.

Th ba, cần xem x t ối tƣợng này trong mối liên hệ với ối tƣợng khác và

với môi trƣờng xung quanh, kể cả các mặt của các mối liên hệ trung gian,

gián tiếp; trong không gian, thời gian nhất ịnh, tức cần nghiên cứu cả nh ng

mối liên hệ của ối tƣợng trong quá khứ, hiện tại và ph n o n cả tương lai

của nó. Th quan iểm toàn diện ối lập với quan iểm phiến diện, một chiều,

chỉ thấy mặt này mà không thấy mặt khác; hoặc chú ý ến nhiều mặt nhƣng

lại xem xét dàn trải, không thấy mặt bản chất của ối tƣợng nên dễ rơi vào

thuật nguỵ biện nh tr o c c mối liên hệ cơ ản thành không cơ bản hoặc

ngƣợc lại) và chủ nghĩa chiết trung (lắp ghép vô nguyên tắc các mối liên

hệ tr i ngƣợc nhau vào một mối liên hệ ph biến). * Nguyên lý về s phát

triển

Phát triển là quá trình vận ộng t thấp ến cao, t kém hoàn thiện ến

hoàn thiện hơn t chất cũ ến chất mới ở trình ộ cao hơn. Nhƣ vậy, phát

triển là vận ộng nhƣng không phải mọi vận ộng ều là phát triển, mà chỉ vậ

ộ e ớ thì thì mới là phát triển. Vận ộng diễn ra trong không

gian và thời gian, nếu thóat ly chúng thì không thể có phát triển.

Cần phân biệt hai khái niệm gắn với khái niệm phát triển là ti n hóa

và ti n bộ. Tiến hóa là một dạng của phát triển, diễn ra theo cách t t , và

V.I.Lênin: Bút ký tri t h c, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1981, tập 29, tr. 239.

lOMoARcPSD| 36084623

100

thƣờng là sự biến i hình thức của tồn tại xã hội t ơn giản ến phức tạp.

Thuyết tiến hóa tập trung giải thích khả năng sống sót và thích ứng của cơ

thể xã hội trong cuộc ấu tranh sinh tồn. Trong khi ó kh i niệm tiến bộ ề cập

ến sự phát triển có giá trị tích cực. Tiến bộ là một quá trình biến i hướng

tới cải thiện thực trạng xã hội t chỗ chƣa hoàn thiện ến hoàn thiện hơn so

với thời iểm an ầu. Trong tiến bộ, khái niệm phát triển ã ƣợc lƣợng hóa

thành tiêu chí cụ thể ể nh gi mức ộ trƣởng thành của các dân tộc c c lĩnh

vực của ời sống con ngƣời…

Quan iểm siêu hình, nói chung, phủ nhận sự phát triển, tuyệt ối hóa

mặt n ịnh của sự vật, hiện tƣợng. Phát triển ở y chỉ là sự tăng l n hoặc

giảm i về mặt lƣợng, chỉ là sự tuần hoàn, lặp i lặp lại mà không có sự thay

i về chất, không có sự ra ời của sự vật, hiện tƣợng mới và nguồn gốc của

sự “ph t triển” ó nằm ngoài chúng. Phân biệt sự kh c nhau cơ bản gi a quan

iểm si u hình và quan iểm biện chứng về sự phát triển V.I.Lênin viết: “Hai

quan niệm cơ ản (...) về sự phát triển (sự tiến hóa): sự phát triển coi nhƣ

là giảm i và tăng l n nhƣ là lặp lại, và sự phát triển coi nhƣ là sự thống

nhất của các mặt ối lập (sự ph n ôi của cái thống nhất thành nh ng mặt ối

lập bài tr lẫn nhau và mối quan hệ lẫn nhau gi a các mặt ối lập ấy) ... Quan

niệm thứ nhất là chết cứng, nghèo nàn, khô khan. Quan niệm thứ hai là sinh

ộng ... cho ta chìa khóa của sự “tự vận ộng” của tất thảy mọi c i ang tồn tại;

chỉ có nó mới cho ta chìa khóa của nh ng “ ƣớc nhảy vọt” của sự “gi n oạn

của tính tiệm tiến” của sự “chuyển hóa thành mặt ối lập” của sự tiêu diệt

c i cũ và sự nảy sinh ra cái mới”

Nhƣ vậy quan iểm biện chứng ối lập với quan iểm siêu hình về sự

phát triển ở chỗ, nó coi sự phát triển là sự vận ộng i l n, là quá trình tiến l n

thông qua ƣớc nhảy; sự vật, hiện tƣợng cũ mất i sự vật, hiện tƣợng mới

ra ời thay thế; nó chỉ ra nguồn gốc bên trong của sự vận ộng, phát triển là

ấu tranh gi a các mặt ối lập bên trong sự vật, hiện tƣợng. Các sự vật, hiện

tƣợng của thế giới tồn tại trong sự vận ộng, phát triển và chuyển hóa không

ng ng. Cơ sở của sự vận ộng ó là sự t c ộng lẫn nhau gi a các sự vật, hiện

tƣợng và mâu thuẫn gi a các mặt ối lập trong mỗi sự vật, hiện tƣợng. Vì

thế, V.I.Lênin cho rằng, học thuyết về sự phát triển của phép biện chứng

duy vật là “hoàn ị nhất, sâu sắc nhất và không phiến diện”. Do vậy quan

iểm này ƣợc xây dựng thành khoa học nhằm phát hiện ra các quy luật, bản

chất và tính ph biến của vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tƣợng trong

thế giới.

Tuỳ theo c c lĩnh vực khác nhau mà sự vận ộng ó có thể là vận ộng t

thấp lên cao, vận ộng t ơn giản ến phức tạp và vận ộng t kém hoàn thiện

ến hoàn thiện hơn. Đặc iểm chung của sự phát triển là tính tiến l n theo

V.I.Lênin: Bút ký tri t h c, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1981, t. 29, tr. 379.

lOMoARcPSD| 36084623

101

ƣờng xoáy ốc, có kế th a, có sự dƣờng nhƣ lặp lại sự vật, hiện tƣợng cũ

nhƣng tr n cơ sở cao hơn. Qu trình ó iễn ra v a dần dần, v a có nh ng ƣớc

nhảy vọt... làm cho sự phát triển mang tính quanh co, phức tạp, có thể có

nh ng ƣớc thụt l i tương ối trong sự tiến lên. Trong phép biện chứng duy

vật, phát triển chỉ là một trƣờng hợp ặc biệt của vận ộng, nó chỉ kh i qu t

xu hướng chung của vận ộng là vận ộng i l n của sự vật, hiện tƣợng mới

trong quá trình thay thế sự vật, hiện tƣợng cũ. T y thuộc vào hình thức tồn

tại của các t chức vật chất cụ thể mà “ph t triển” thể hiện khác nhau.

Cũng nhƣ mối liên hệ ph biến, phát triển có tính khách quan thể hiện

ở chỗ, nguồn gốc của nó nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tƣợng, chứ

không phải o t c ộng t n ngoài và ặc biệt không phụ thuộc vào ý thích, ý

muốn chủ quan của con ngƣời. Phát triển có tính ph bi n: sự phát triển có

mặt ở khắp mọi nơi trong c c lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tƣ uy. Ph t triển

có tính k thừa, sự vật, hiện tƣợng mới ra ời không thể là sự phủ ịnh tuyệt

ối, phủ ịnh sạch trơn oạn tuyệt một c ch si u hình ối với sự vật, hiện tƣợng

cũ. Sự vật, hiện tƣợng mới ra ời t sự vật, hiện tƣợng cũ chứ không phải

ra ời t hƣ vô vì vậy trong sự vật, hiện tƣợng mới còn gi lại, có chọn lọc

và cải tạo các yếu tố còn tác dụng, còn thích hợp với chúng, trong khi vẫn

gạt bỏ mặt tiêu cực, lỗi thời, lạc hậu của sự vật, hiện tƣợng cũ ang g y cản

trở sự vật mới tiếp tục phát triển. Phát triển có í dạng, phong phú; tuy

sự phát triển diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tƣ uy nhƣng

mỗi sự vật, hiện tƣợng lại có quá trình phát triển không giống nhau. T nh

a ạng và phong phú của sự phát triển còn phụ thuộc vào không gian và thời

gian, vào các yếu tố iều kiện t c ộng lên sự phát triển ó...

Nghiên cứu nguyên lý về sự phát triển giúp nhận thức ƣợc rằng, muốn

nắm ƣợc bản chất, nắm ƣợc khuynh hướng phát triển của sự vật, hiện

tƣợng thì phải tự giác tuân thủ nguyên tắc phát triển tr nh tƣ tƣởng bảo

thủ, trì trệ. Nguyên tắc này yêu cầu. Th nhất, khi nghiên cứu, cần ặt ối

tƣợng vào sự vận ộng, phát hiện xu hướng biến i của nó ể không chỉ nhận

thức nó ở trạng thái hiện tại, mà còn dự o ƣợc khuynh hướng phát triển

của nó trong tương lai. Th hai, cần nhận thức ƣợc rằng, phát triển là quá

trình trải qua nhiều giai oạn, mỗi giai oạn có ặc iểm, tính chất, hình thức

khác nhau nên cần tìm hình thức phương ph p t c ộng phù hợp ể hoặc thúc

ẩy, hoặc kìm hãm sự phát triển ó. Th ba, phải sớm phát hiện và ủng hộ ối

tƣợng mới hợp quy luật, tạo iều kiện cho nó phát triển; chống lại quan iểm

bảo thủ, trì trệ ịnh kiến. Th , trong quá trình thay thế ối tƣợng cũ ằng ối

tƣợng mới phải biết kế th a các yếu tố tích cực t ối tƣợng cũ và ph t triển

sáng tạo chúng trong iều kiện mới. Tóm lại, muốn nắm ƣợc bản chất,

lOMoARcPSD| 36084623

102

khuynh hướng phát triển của ối tƣợng nghiên cứu cần “ phải xét sự vật

trong sự phát triển, trong "sự tự vận ộng" (...), trong sự biến i của nó ”

Sự vận dụng nội dung của hai nguyên lý biện chứng duy vật nêu trên

vào hoạt ộng nhận thức và thực tiễn cần tuân theo nguyên tắc lịch sử - cụ

thể xuất ph t ồng thời t chúng. Nói cách khác, cơ sở lý luận của nguyên tắc

này là ồng thời nguyên lý về mối liên hệ ph biến và nguyên lý về sự phát

triển. Nguyên tắc lịch sử - cụ thể có ặc trƣng cơ ản là muốn nắm ƣợc bản

chất của sự vật, hiện tƣợng cần xem xét sự hình thành, tồn tại và phát triển

của nó v a trong iều kiện môi trƣờng, hoàn cảnh v a trong quá trình lịch

sử, v a ở t ng giai oạn cụ thể của quá trình ó tức “xem x t mỗi vấn ề theo

quan iểm sau y: một hiện tƣợng nhất ịnh ã xuất hiện trong lịch sử nhƣ thế

nào, hiện tƣợng ó ã trải qua nh ng giai oạn phát triển chủ yếu nào và ứng

tr n quan iểm của sự phát triển ó ể xét xem hiện nay nó ã trở thành nhƣ thế

nào”

; bản chất của nguyên tắc này là khi nhận thức sự vật, hiện tƣợng

trong sự vận ộng, trong sự chuyển hóa qua lại của nó, phải tái tạo lại ƣợc

sự vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tƣợng ấy.

Nội dung nguyên tắc lịch sử - cụ thể này ƣợc V.I.Lênin nêu rõ và cô

ọng nhƣ tr n. Nhƣng nói nhƣ vậy không có nghĩa nguy n tắc lịch sử chỉ d

ng lại ở chỗ liệt kê nh ng giai oạn phát triển lịch sử mà khách thể nhận thức

ã trải qua mà còn òi hỏi chủ thể nhận thức phải vạch ra ƣợc tính tất yếu và

các quy luật chi phối sự thay thế lẫn nhau của các khách thể nhận thức (do

khách thể nhận thức chuyển hóa t dạng này sang dạng kh c ặc biệt là phải

t ch ra ƣợc “c i cơ ản nhất trong chiều hướng phát triển, hay trong cái dây

xích phát triển” của khách thể nhận thức. V.I.Lênin viết “trong mỗi thời kỳ

ặc biệt, cần phải tìm cho ra cái mắt x ch ặc biệt mà ngƣời ta phải em toàn

lực ra nắm lấy ể gi v ng ƣợc toàn bộ cái xích và chuẩn bị ể chuyển v ng

chắc sang mắt xích kề n; hơn n a, trình tự nối tiếp, hình thức, mối liên hệ

của (chúng) và nh ng ặc iểm khác nhau của (chúng) trong ... nh ng biến cố

lịch sử ều không ơn giản...”

. Qua oạn trích này, V.I.Lênin nhắc nhở rằng,

nhận thức về một khách thể nào ó nhất là trong lĩnh vực xã hội, dù cho

nhận thức ó ã là ch n lý cũng không phải là một cái gì cứng nhắc, luôn luôn

úng trong mọi biến cố của lịch sử.

b. Các cặp phạm trù cơ bản của phép biện chứng duy vật

Trong quá trình nhận thức con ngƣời thâm nhập ngày càng s u hơn

vào c c ối tƣợng ể nắm bắt và thể hiện thông qua các khái niệm nh ng thuộc

tính và mối liên hệ chung cùng có ở tất cả chúng. Đó là vận ộng, không

gian, thời gian, nhân quả, tính quy luật, tất yếu, ngẫu nhiên, giống nhau,

V.I.Lênin: Lại bàn về … Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1977, t.42, tr. 364

V.I.Lênin,

Toàn tập, Hà Nội, 2005, t.39. tr. 78.

V.I.Lênin, Toàn tập, Hà Nội, 2005, t.36. tr. 252.

lOMoARcPSD| 36084623

103

khác nhau, mâu thuẫn… Chúng là nh ng ặc trƣng của c c ối tƣợng vật chất,

là nh ng hình thức tồn tại ph biến của vật chất, còn các khái niệm phản ánh

chúng, là nh ng phạm trù triết học.

Nhƣ vậy, phạm trù triết học là hình th c hoạ ộng trí óc ph bi n củ

i, là những mô ởng ph n ánh những thuộc tính và mối liên hệ vốn có

ở tất c ố ợng hiện th c. Chúng giúp con ngƣời suy ngẫm nh ng chất

liệu cụ thể ã thu nhận ƣợc trong quá trình nhận thức và cải biến hiện thực,

chỉ ra nh ng ặc trƣng cơ ản nhất của khách thể. Các mối liên hệ ph biến

gi a các sự vật, hiện tƣợng ƣợc phép biện chứng duy vật khái quát thành

các phạm tr cơ ản. Tính cặp ôi của các phạm trù thể hiện sự phản ánh biện

chứng tính thống nhất và ấu tranh gi a các mặt ối lập của thế giới khách

quan. Các phạm trù hình thành và phát triển trong hoạt ộng nhận thức, hoạt

ộng cải tạo tự nhiên, cải tạo xã hội của con ngƣời. Trong phép biện chứng

duy vật, các cặp phạm tr có vai trò phương ph p luận khác nhau. Các cặp

cái riêng, cái chung; tất nhiên và ngẫu nhiên; bản chất và hiện tƣợng là cơ

sở phương ph p luận của c c phương ph p ph n t ch và t ng hợp; diễn dịch

và quy nạp; khái quát hóa, tr u tƣợng hóa ể nhận thức ƣợc toàn bộ các mối

liên hệ theo hệ thống. Các cặp nguyên nhân và kết quả; khả năng và hiện

thực là cơ sở phương ph p luận chỉ ra các mối liên hệ và sự phát triển của

các sự vật, hiện tƣợng nhƣ nh ng quá trình tự nhiên. Cặp nội dung và hình

thức là cơ sở phương ph p luận nắm bắt các hình thức tồn tại hoặc biểu hiện

của ối tƣợng trong sự phụ thuộc vào nội dung, phản nh t nh a ạng của c c

phương ph p nhận thức và hoạt ộng thực tiễn.

* Cái riêng và cái chung

Cái riêng là phạm trù triết học ng ể chỉ một sự vật, một hiện tƣợng

nhất ịnh. ơ ất là phạm trù triết học ng ể chỉ các mặt, c c ặc iểm chỉ

vốn có ở một sự vật, hiện tƣợng (một c i ri ng nào ó mà không lặp lại ở sự

vật, hiện tƣợng nào khác. Cái chung là phạm trù triết học ng ể chỉ nh ng

mặt, nh ng thuộc tính không nh ng có ở một sự vật, một hiện tƣợng nào ó,

mà còn lặp lại trong nhiều sự vật, hiện tƣợng (nhiều cái riêng) khác n a.

Trong lịch sử triết học ã có hai xu hướng - duy thực và duy danh - ối

lập nhau giải quyết vấn ề quan hệ gi a cái riêng và cái chung. Các nhà duy

thực khẳng ịnh, cái chung tồn tại ộc lập, không phụ thuộc vào cái riêng.

Các nhà duy danh cho rằng, cái chung không tồn tại thực trong hiện thực

khách quan. Chỉ có sự vật ơn lẻ, cái riêng mới tồn tại thực. Cái chung chỉ

tồn tại trong tƣ uy con ngƣời. Cái chung chỉ là tên gọi, danh xƣng của c

c ối tƣợng ơn lẻ. Tuy cùng coi cái riêng là duy nhất có thực, song các nhà

duy danh giải quyết khác nhau vấn ề hình thức tồn tại của nó. Một số nhƣ

Occam cho rằng, cái riêng tồn tại nhƣ ối tƣợng vật chất cảm tính; số khác

(Béccli) lại coi cảm giác là hình thức tồn tại của c i ri ng…

lOMoARcPSD| 36084623

104

Chủ nghĩa uy vật biện chứng ã khắc phục nh ng khiếm khuyết của cả

hai xu hướng ó trong việc lý giải mối quan hệ cái chung - cái riêng. Cả cái

chung lẫn c i ơn nhất ều không tồn tại ộc lập, tự thân, chúng là thuộc tính

nên phải gắn với ối tƣợng x c ịnh. Chỉ cái riêng ối tƣợng, quá trình, hiện

tƣợng riêng) mới tồn tại ộc lập. Cái chung và c i ơn nhất ều chỉ tồn tại trong

c i ri ng nhƣ là c c mặt của cái riêng.

Cái chung không tồn tại ộc lập, mà là một mặt của cái riêng và liên hệ

không tách rời với c i ơn nhất, hệt nhƣ c i ơn nhất liên hệ chặt chẽ với c i

chung. “Bất cứ c i chung nào cũng chỉ bao quát một c ch ại khái tất cả mọi

vật riêng lẻ. Bất cứ c i ri ng nào cũng không gia nhập ầy ủ vào cái

chung…”

. C i ri ng không vĩnh cửu, nó xuất hiện, tồn tại một thời gian x

c ịnh rồi biến thành cái riêng khác, rồi lại thành cái riêng khác n a… cứ thế

mãi vô cùng. V.I. Lênin viết: “Bất cứ cái riêng nào cũng thông qua hàng

nghìn sự chuyển hóa mà liên hệ với nh ng cái riêng thuộc loại khác (sự vật,

hiện tƣợng qu trình . Nó “chỉ tồn tại trong mối liên hệ ƣa ến c i chung”

và có khả năng chuyển hóa ở nh ng iều kiện phù hợp thành cái riêng bất kỳ

khác.

Mọi c i ri ng ều là sự thống nhất các mặt ối lập cái ơn nhất và cái

chung. Thông qua nh ng thuộc tính, nh ng ặc iểm không lặp lại của mình,

nó thể hiện là c i ơn nhất; nhƣng thông qua nh ng thuộc tính lặp lại ở c c ối

tƣợng khác – nó lại thể hiện là cái chung. Trong khi là nh ng mặt của cái

riêng, cái ơn nhất và c i chung không ơn giản tồn tại trong cái riêng, mà

gắn bó h u cơ với nhau và trong nh ng iều kiện x c ịnh có thể chuyển hóa

vào nhau.

Mối liên hệ gi a c i ơn nhất với cái chung thể hiện trƣớc hết ở mối liên

hệ lẫn nhau trong một thể thống nhất gồm các mặt, các yếu tố ơn lẻ vốn có

trong một sự vật, hiện tƣợng này và các mặt, các yếu tố ƣợc lặp lại ở nó

và trong các sự vật, hiện tƣợng khác. Mối liên hệ gi a cái chung với cái

riêng biểu hiện là mối liên hệ lẫn nhau gi a các thuộc tính (hay các bộ phận)

cùng có ở nhiều ối tƣợng với t ng ối tƣợng ó ƣợc xét nhƣ c i toàn ộ. Nhƣ

vậy, cái riêng là cái toàn bộ, cái chung chỉ là bộ phận bởi bên cạnh cái

chung thì bất cứ ối tƣợng c i ri ng nào cũng còn có c i ơn nhất, tức là bên

cạnh nh ng mặt ƣợc lặp lại còn có nh ng mặt không lặp lại, nh ng mặt cá

biệt; vì vậy, bất cứ sự vật, hiện tƣợng riêng lẻ nào cũng là sự thống nhất gi

a các mặt ối lập ó. Trong c ng một lúc, sự vật, hiện tƣợng ó v a là c i ơn

nhất, v a là cái chung; thông qua các ặc iểm cá biệt, các mặt không lặp lại

của mình, sự vật, hiện tƣợng (cái ri ng ó iểu hiện là c i ơn nhất nhƣng

V. I. Lênin: Bút ký tri t h c, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1981, t. 29, tr. 381

lOMoARcPSD| 36084623

105

thông qua c c mặt lặp lại trong các sự vật, hiện tƣợng khác, nó biểu hiện là

cái chung.

Ý ơ ận

Th nhất, nếu bất cứ cái chung nào cũng chỉ tồn tại trong cái riêng,

nhƣ một thuộc tính chung của một số cái riêng, nằm trong mối liên hệ chặt

chẽ với c i ơn nhất và mối liên hệ ó em lại cho cái chung một hình thức

riêng biệt thì c c phương ph p thực tiễn dựa trên việc vận dụng một quy

luật chung nào ó ều không thể nhƣ nhau ối với mọi sự vật, hiện tƣợng (cái

riêng) có liên hệ với c i chung ó. Vì ản thân cái chung trong mọi sự vật,

hiện tƣợng không phải là một và không giống nhau hoàn toàn, mà chỉ là

biểu hiện của cái chung ã ƣợc cá biệt hóa, thì c c phương ph p xuất phát t

c i chung ó trong mỗi trƣờng hợp cụ thể, cần phải thay i hình thức, phải

cá biệt hóa cho phù hợp với ặc iểm của t ng trƣờng hợp. Th hai, nếu bất

kỳ một phương ph p nào cũng ao hàm cả cái chung lẫn c i ơn nhất, thì khi

sử dụng một kinh nghiệm nào ó trong iều kiện khác, không nên sử dụng

hình thức hiện có của nó, mà chỉ nên rút ra nh ng mặt chung ối với trƣờng

hợp ó chỉ rút ra nh ng cái thích hợp với iều kiện nhất ịnh ó. Th ba, trong

quá trình phát triển của sự vật, trong nh ng iều kiện nhất ịnh “c i ơn nhất”

có thể biến thành “c i chung” và ngƣợc lại “c i chung” có thể biến thành “c

i ơn nhất” n n trong hoạt ộng thực tiễn có thể và cần phải tạo iều kiện thuận

lợi ể “c i ơn nhất” có lợi cho con ngƣời trở thành “c i chung” và “c i chung”

ất lợi trở thành “c i ơn nhất”.

* Nguyên nhân và k t qu

Nhận thức về sự t c ộng tương t c gi a các mặt, các yếu tố hoặc gi a

các sự vật, hiện tƣợng với nhau nhƣ là nguy n nh n cuối cùng dẫn ến sự

xuất hiện của các mặt, các yếu tố, các sự vật, hiện tƣợng mới về chất, chính

là khâu quyết ịnh dẫn ến việc phát hiện ra tính nhân quả nhƣ là yếu tố quan

trọng của mối liên hệ ph biến.

Nguyên nhân là phạm trù chỉ sự t c ộng lẫn nhau gi a các mặt trong

một sự vật hoặc gi a các sự vật với nhau, gây ra một biến i nhất ịnh nào ó.

Còn k t qu là phạm trù chỉ nh ng biến i xuất hiện do tác ộng lẫn nhau gi a

các mặt trong một sự vật hoặc gi a các sự vật với nhau gây ra.

Nhận thức về nguyên nhân, kết quả nhƣ tr n v a giúp khắc phục ƣợc

hạn chế coi nguyên nhân của mỗi sự vật, hiện tƣợng, trong nh ng iều kiện

nhất ịnh, nằm bên ngoài sự vật, hiện tƣợng ó; v a khắc phục ƣợc thiếu sót

coi nguyên nhân cuối cùng của sự vận ộng, chuyển hóa của toàn bộ thế giới

vật chất nằm ngoài nó, trong lực lƣợng phi vật chất nào ó.

Mối liên hệ nhân quả có tính khách quan, ph biến và tất yếu. Phê phán

quan niệm sai lầm của triết học duy tâm về tính chất của mối liên hệ nhân

lOMoARcPSD| 36084623

106

quả Ph.Ăngghen nhấn mạnh “Hoạt ộng của con ngƣời là ò thử vàng của

tính nhân quả”

. Trên thực tế con ngƣời không chỉ quan sát thấy hiện

tƣợng này sau hiện tƣợng kia, mà còn có thể tự mình gây ra hiện tƣợng,

quá trình nhất ịnh trong thực nghiệm khoa học, giống nhƣ hiện tƣợng, quá

trình ấy xẩy ra trong tự nhiên. T quan niệm cho rằng, mọi sự vật, hiện

tƣợng trong tự nhiên, xã hội và tƣ uy ều ƣợc gây nên bởi nh ng nguyên

nhân nhất ịnh trong ó có cả nh ng nguyên nhân chƣa ƣợc nhận thức, phép

biện chứng duy vật rút ra nguyên tắc quyết ịnh luận hết sức quan trọng của

nhận thức khoa học. T quan niệm kết quả do nguyên nhân sinh ra còn phụ

thuộc vào nh ng iều kiện, hoàn cảnh nhất ịnh, phép biện chứng duy vật cho

rằng, một nguyên nhân nhất ịnh trong hoàn cảnh nhất ịnh chỉ có thể gây ra

một kết quả nhất ịnh; bởi vậy, nếu các nguyên nhân càng ít khác nhau bao

nhiêu, thì các kết quả o chúng g y ra cũng t kh c nhau ấy nhiêu.

Quan niệm duy vật biện chứng về mối quan hệ nhân quả không cứng

nhắc tĩnh tại. Trong quá trình vận ộng, phát triển, nguyên nhân có thể

chuyển hóa thành kết quả. Cái mà ở thời iểm hoặc trong mối quan hệ này

là nguyên nhân thì ở thời iểm, trong mối quan hệ khác lại là kết quả, còn

kết quả thành nguyên nhân

nhƣng ã ở trong các quan hệ khác, thành

nguyên nhân loại khác: nguyên nhân sinh ra kết quả nhƣng kết quả cũng t

c ộng lại nguyên nhân – chúng cũng nằm trong sự tương t c iện chứng.

Trong khi là hiện tƣợng tích cực nguy n nh n t c ộng lên hiện tƣợng khác

thụ ộng và gây ra trong nó nh ng biến i – tức là kết quả, nhƣng kết quả

cũng thể hiện sự phản t c ộng và t hiện tƣợng thụ ộng chuyển thành tích

cực. Kết quả không thể là nguyên nhân của chính nguyên nhân gây ra nó.

Song nếu bất cứ sự vật, hiện tƣợng nào cũng có nguyên nhân của nó thì

cũng không có nghĩa là mỗi sự vật, hiện tƣợng chỉ do một nguyên nhân

sinh ra. Trên thực tế, một kết quả có thể do nhiều nguyên nhân sinh ra, do

vậy sự phân loại nguyên nhân thành nguyên nhân chủ yếu, nguyên nhân

thứ yếu, nguyên nhân bên trong, nguyên nhân n ngoài... ối với một kết

quả v a mang ý nghĩa lý luận, v a mang ý nghĩa thực tiễn sâu sắc.

Ý ơ ận.

Th nhất, nếu bất kỳ sự vật, hiện tƣợng nào cũng có nguy n nh n của

nó và do nguyên nhân quyết ịnh thì ể nhận thức ƣợc sự vật, hiện tƣợng ấy

nhất thiết phải tìm ra nguyên nhân xuất hiện của nó; muốn loại bỏ một sự

vật, hiện tƣợng nào ó không cần thiết, thì phải loại bỏ nguyên nhân sinh ra

nó. Th hai, xét về mặt thời gian nguy n nh n có trƣớc kết quả nên khi tìm

nguyên nhân của một sự vật, hiện tƣợng cần tìm ở các sự vật, sự kiện, mối

liên hệ ã xảy ra trƣớc khi sự vật, hiện tƣợng xuất hiện. Trong thời gian

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 719.

Xem: C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 38

lOMoARcPSD| 36084623

107

hoặc trong mối quan hệ nào ó vì nguy n nh n và kết quả có thể i chỗ cho

nhau, chuyển hóa lẫn nhau n n ể nhận thức ƣợc tác dụng của một sự vật,

hiện tƣợng và ể x c ịnh phương hướng úng cho hoạt ộng thực tiễn, cần

nghiên cứu sự vật, hiện tƣợng ó trong mối quan hệ mà nó gi vai trò là kết

quả cũng nhƣ trong mối quan hệ mà nó gi vai trò là nguyên nhân, sản sinh

ra nh ng kết quả nhất ịnh. Th ba, một sự vật, hiện tƣợng có thể do nhiều

nguyên nhân sinh ra và quyết ịnh, nên khi nghiên cứu sự vật, hiện tƣợng ó

không vội kết luận về nguy n nh n nào ã sinh ra nó; khi muốn gây ra một

sự vật, hiện tƣợng có ích trong thực tiễn cần phải lựa chọn phương ph p th

ch hợp nhất với iều kiện, hoàn cảnh cụ thể chứ không nên rập khuôn theo

phương ph p cũ. Trong số các nguyên nhân sinh ra một sự vật, hiện tƣợng

có nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân thứ yếu, nguyên nhân bên trong

và nguyên nhân bên ngoài, nên trong nhận thức và hành ộng cần dựa vào

nguyên nhân chủ yếu và nguyên nhân bên trong.

* Tất nhiên và ng u nhiên

Các mối liên hệ gi a các sự vật, hiện tƣợng hay gi a các bộ phận trong

chúng xuất hiện không giống nhau. Có mối liên hệ do bản chất của sự vật,

hiện tƣợng quy ịnh, t ó sinh ra phạm trù tất nhiên. Có mối liên hệ do sự

gặp nhau của nh ng iều kiện, hoàn cảnh bên ngoài quyết ịnh, vì vậy chúng

có thể xuất hiện mà cũng có thể không xuất hiện, t ó sinh ra phạm trù ngẫu

nhi n. Do ó khi phản ánh hiện thực khách quan, con ngƣời nhận thức ƣợc

t nh không ơn nghĩa không ngang gi trị của các mối liên hệ khác nhau vốn

có ở sự vật, hiện tƣợng nên phân loại chúng thành nhóm các mối liên hệ

nhất ịnh phải xảy ra nhƣ thế (tất nhiên) và nhóm các mối liên hệ có thể xảy

ra, có thể không xảy ra, xảy ra thế này hay xảy ra thế khác (ngẫu nhiên).

Tất nhiên là phạm trù chỉ mối liên hệ bản chất o nguy n nh n cơ bản

bên trong sự vật, hiện tƣợng quy ịnh và trong iều kiện nhất ịnh phải xảy ra

úng nhƣ thế chứ không thể khác. Ng u nhiên là phạm trù chỉ mối liên hệ

không bản chất, do nguyên nhân, hoàn cảnh bên ngoài quy ịnh nên có thể

xuất hiện, có thể không xuất hiện; có thể xuất hiện thế này hoặc có thể xuất

hiện thế khác.

Tất nhiên và ngẫu nhi n ều tồn tại khách quan trong sự thống nhất h u

cơ thể hiện ở chỗ, tất nhiên bao giờ cũng vạch ƣờng i cho mình thông qua

vô số ngẫu nhiên, còn ngẫu nhiên là hình thức biểu hiện của tất nhiên, b

sung cho tất nhiên. Tất nhiên và ngẫu nhi n ều có vai trò nhất ịnh trong quá

trình phát triển của sự vật, hiện tƣợng; nhƣng tất nhiên óng vai trò chi phối

sự phát triển, còn ngẫu nhiên có thể làm cho sự phát triển ấy diễn ra nhanh

hay chậm. Tuy mỗi sự vật, hiện tƣợng ều có tất nhiên và ngẫu nhi n nhƣng

trong qu trình vận ộng và phát triển, thông qua mối liên hệ này thì ó là

ngẫu nhiên, còn thông qua nh ng mối liên hệ kh c thì ó là tất nhiên và trong

lOMoARcPSD| 36084623

108

nh ng iều kiện nhất ịnh, chúng chuyển hóa lẫn nhau. Ph.Ăngghen viết “C

i mà ngƣời ta quả quyết cho là tất yếu lại hoàn toàn do nh ng ngẫu nhiên

thuần tuý cấu thành, và cái ƣợc coi là ngẫu nhiên, lại là hình thức ƣới ó

ẩn nấp cái tất yếu”

, do vậy ranh giới gi a tất nhiên và ngẫu nhiên chỉ có t

nh tương ối, t ó cần tránh quan niệm cứng nhắc về tất nhiên, ngẫu nhiên

khi nghiên cứu sự vật, hiện tƣợng. Tất nhiên có mối liên hệ với c i chung

nhƣng c i chung không phải lúc nào cũng là tất nhiên, bởi cái chung có thể

thể hiện v a trong hình thức của tất nhiên v a trong hình thức của ngẫu

nhiên.

Ý ơ ận.

Th nhất, tất nhiên nhất ịnh phải xảy ra úng nhƣ thế nên trong hoạt

ộng thực tiễn cần dựa vào tất nhiên chứ không thể dựa vào ngẫu nhi n và

nhƣ vậy, nhiệm vụ của khoa học là tìm cho ƣợc mối liên hệ tất nhiên của

hiện thực khách quan. Th hai, tất nhiên không tồn tại ƣới dạng thuần tuý

nên trong hoạt ộng nhận thức chỉ có thể chỉ ra ƣợc tất nhiên bằng cách

nghiên cứu nh ng ngẫu nhiên mà tất nhiên phải i qua. Th ba, ngẫu nhiên

có ảnh hƣởng ến nhịp ộ phát triển, thậm chí còn có thể làm cho tiến trình

phát triển của sự vật, hiện tƣợng ột ngột biến i; do vậy, không nên bỏ qua

ngẫu nhiên mà phải có nh ng phương n ự phòng trƣờng hợp các sự cố

ngẫu nhiên xuất hiện bất ngờ. Th , ranh giới gi a tất nhiên với ngẫu nhiên

chỉ là tương ối nên sau khi nhận thức ƣợc c c iều kiện có thể tạo ra sự

chuyển hóa trên, có thể tạo ra iều kiện thuận lợi ể “ iến” ngẫu nhiên phù

hợp với thực tiễn thành tất nhiên và tất nhiên không phù hợp thực tiễn thành

ngẫu nhiên.

* Nội dung và hình th c

Việc nhận thức nội dung và hình thức sự vật, hiện tƣợng và sự hình

thành các khái niệm về chúng ƣợc thực hiện trong quá trình nhận thức t nh

ng mối liên hệ nhân quả này sang mối liên hệ nhân quả khác, t nh ng ặc

tính này sang nh ng ặc tính khác của sự vật, hiện tƣợng ấy.

Nội dung là phạm trù chỉ t ng thể tất cả các mặt, yếu tố tạo nên sự vật,

hiện tƣợng. Hình th c là phạm trù chỉ phương thức tồn tại, biểu hiện và

phát triển của sự vật, hiện tƣợng ấy; là hệ thống các mối liên hệ tương ối

bền v ng gi a các yếu tố cấu thành nội dung của sự vật, hiện tƣợng và không

chỉ là cái biểu hiện ra bên ngoài, mà còn là cái thể hiện cấu trúc bên trong

của sự vật, hiện tƣợng.

Nội dung và hình thức của sự vật, hiện tƣợng tồn tại thống nhất chặt

chẽ trong mối liên hệ phụ thuộc lẫn nhau, nhƣng nội dung gi vai trò quyết

ịnh. Hình thức xuất hiện trong sự quy ịnh của nội dung và sau khi xuất hiện,

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 431.

lOMoARcPSD| 36084623

109

hình thức tồn tại tương ối ộc lập và có ảnh hƣởng tới nội dung, gây ra các

hệ quả nhất ịnh. Khi hình thức phù hợp với nội dung, nó là ộng cơ thúc ẩy

nội dung phát triển, còn khi không phù hợp, hình thức cản trở sự phát triển

ó của nội dung. Cùng một nội dung, trong quá trình phát triển, có thể thể

hiện ƣới nhiều hình thức và ngƣợc lại, cùng một hình thức có thể biểu

hiện cho một số nội dung khác nhau. Sự vật, hiện tƣợng phát triển thông

qua sự i mới không ng ng của nội dung và sự thay i theo chu kỳ của hình

thức. Lúc ầu, sự biến i diễn ra trong nội ung chƣa ảnh hƣởng ến hình thức

nhƣng khi sự biến i ó tiếp tục diễn ra tới giới hạn nhất ịnh, nội dung mới

xuất hiện thì hình thức an ầu trở nên chật hẹp, kìm hãm sự phát triển của

nội dung. Nội dung mới phá bỏ hình thức cũ và trong vỏ bao bọc của hình

thức mới ó thì nội dung mới sẽ tiếp tục phát triển.

Ý ơ ận.

Th nhất, hình thức của sự vật, hiện tƣợng do nội dung của nó quyết

ịnh, là kết quả nh ng thay i của nội ung và ể p ứng nh ng thay i ó thì sự

thay i hình thức phải dựa vào nh ng thay i thích hợp của nội dung quyết

ịnh nó; do vậy, muốn biến i sự vật, hiện tƣợng thì trƣớc hết phải t c ộng

làm thay i nội dung của nó. Th hai, hình thức chỉ thúc ẩy nội dung phát

triển khi nó phù hợp với nội ung n n ể thúc ẩy sự vật, hiện tƣợng phát triển

nhanh, cần chú ý theo dõi mối quan hệ gi a nội ung ang ph t triển với hình

thức t thay i, và khi gi a nội dung với hình thức xuất hiện sự không phù

hợp thì, trong nh ng iều kiện nhất ịnh, phải can thiệp vào tiến trình kh ch

quan em lại sự thay i cần thiết về hình thức ể nó trở nên phù hợp với nội

ung ã ph t triển và bảo ảm cho nội dung phát triển hơn n a, không bị hình

thức cũ kìm hãm. Th ba, một nội dung có thể có nhiều hình thức thể hiện

và ngƣợc lại nên cần sử dụng mọi hình thức có thể có, mới cũng nhƣ cũ

kể cả việc phải cải biến các hình thức vốn có, lấy hình thức này b sung,

thay thế cho hình thức kia ể làm cho bất kỳ hình thức nào cũng trở thành

công cụ phục vụ nội dung mới. V.I.Lênin kịch liệt ph ph n th i ộ chỉ th a

nhận các hình thức cũ ảo thủ, trì trệ, chỉ muốn làm theo hình thức cũ ồng

thời cũng ph ph n th i ộ phủ nhận vai trò của hình thức cũ trong hoàn cảnh

mới, chủ quan, nóng vội thay i hình thức cũ một cách tuỳ tiện vô căn cứ

* B n chất và hiệ ợng

Khi ã có ƣợc nhận thức kh ủ về các mặt, mối liên hệ tất yếu và c c ặc

tính riêng lẻ của sự vật, hiện tƣợng, thì nhận thức vẫn chƣa vƣơn tới sự

phản nh ầy ủ về bản chất của nó. Vì vậy, cùng với sự tích luỹ tri thức, xuất

hiện nhu cầu nhận thức các mối liên hệ phụ thuộc, qua lại lẫn nhau gi a các

mặt, gi a chính các mối liên hệ ó và ặt chúng trong sự thống nhất biện

Xem: V.I.Lênin, Toàn tập, Hà Nội, 2005. t. 41, tr. 112.

lOMoARcPSD| 36084623

110

chứng, coi chúng là các yếu tố của một thể thống nhất h u cơ. Giải quyết

thành công nhiệm vụ này dẫn nhận thức vƣơn tới sự phản nh ầy ủ bản chất

của sự vật, hiện tƣợng tương ứng.

B n chất là phạm trù chỉ t ng thể các mối liên hệ khách quan, tất nhi n

tương ối n ịnh n trong quy ịnh sự vận ộng, phát triển của ối tƣợng và thể

hiện mình qua các hiện tƣợng tương ứng của ối tƣợng. Hiệ ợng là phạm

trù chỉ nh ng biểu hiện của các mặt, mối liên hệ tất nhi n tương ối n ịnh ở

bên ngoài; là mặt dễ biến i hơn và là hình thức thể hiện của bản chất ối

tƣợng.

Bản chất và hiện tƣợng ều tồn tại khách quan trong mối liên hệ h u cơ

c i này không thể tồn tại thiếu cái kia. Về cơ ản, bản chất và hiện tƣợng có

xu hướng phù hợp với nhau, bởi mỗi ối tƣợng ều là sự thống nhất gi a bản

chất với hiện tƣợng và sự thống nhất ó ƣợc thể hiện ở chỗ, bản chất tồn tại

thông qua hiện tƣợng còn hiện tƣợng phải là sự thể hiện của bản chất; bản

chất “ ƣợc nh l n” nhờ hiện tƣợng (Hêghen). Tuy vậy “nếu hình thái biểu

hiện và bản chất sự vật trực tiếp ồng nhất với nhau, thì mọi khoa học sẽ trở

nên th a”

; trong nh ng iều kiện nhất ịnh, bản chất thể hiện ƣới hình thức

ã ị cải biến, xuyên tạc nh ng yếu tố thực sự của bản chất bằng cách b sung

vào hay bớt i t bản chất một vài tính chất, yếu tố do hoàn cảnh cụ thể và

các mối liên hệ ngẫu nhi n quy ịnh, làm hiện tƣợng phong phú hay nghèo

nàn hơn ản chất. Nhƣng ản chất luôn là c i tương ối n ịnh, ít biến i hơn

còn hiện tƣợng “ ộng” hơn thƣờng xuyên biến i. V.I.Lênin viết “không

phải chỉ riêng hiện tƣợng là tạm thời, chuyển ộng lƣu ộng, bị tách rời bởi

nh ng giới hạn chỉ có tính chất ƣớc lệ, mà b n chất của sự vật cũng nhƣ

thế”

. Bản chất gắn bó chặt chẽ với cái ph biến (là một trong số nh ng mối

liên hệ cơ ản nhất tạo thành cơ sở cho sự thống nhất về một hệ thống chỉnh

thể tất cả các cái riêng, là sợi chỉ ỏ xuyên suốt, xâu chuỗi tất cả chúng về

một mối), phản ánh cái chung tất yếu, cái chung quyết ịnh sự tồn tại và phát

triển của sự vật, hiện tƣợng; còn hiện tƣợng phản ánh cái cá biệt c i ơn

nhất. Bản chất cũng là t nh quy luật, bởi nói ến bản chất là nói ến t ng số

các quy luật quyết ịnh sự vận ộng và phát triển của sự vật, hiện tƣợng. T

y có thể hiểu không phải ngẫu nhiên mà V.I.Lênin nhấn mạnh về tính cùng

cấp ộ, có thể dùng lẫn cho nhau của các phạm tr “Quy luật” “Bản chất”

và “C i ph biến”.

Ý ơ ận.

Th nhất, bản chất chỉ thể hiện mình thông qua hiện tƣợng và hiện

tƣợng lại thƣờng biểu hiện bản chất ƣới hình thức ã ị cải biến nên trong

C.Mác: n, Tập 3: Toàn bộ quá trình s n xuấ n chủ P ần th 2, C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn

tập, Hà Nội, 2004. t. 25, phần II, tr. 540.

V.I.Lênin: Bút ký tri t h c, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1981, t. 29, tr. 268.

lOMoARcPSD| 36084623

111

mọi hoạt ộng, không thể chỉ nhận biết sự biểu hiện bên ngoài (hiện tƣợng),

mà cần i s u vào n trong ể tìm hiểu và làm sáng tỏ bản chất thƣờng giấu

mình sau hiện tƣợng; dựa vào các quy luật khách quan quy ịnh sự vận ộng,

phát triển của sự vật, hiện tƣợng. Th hai, bản chất là sự thống nhất gi a các

mặt, các mối liên hệ tất nhiên vốn có của sự vật, hiện tƣợng, bản chất là ịa

bàn thống lĩnh của các mâu thuẫn biện chứng và chúng ƣợc giải quyết trong

quá trình phát triển dẫn ến sự biến i của bản chất, tạo ra sự chuyển hóa của

ối tƣợng t dạng này sang dạng kh c n n c c phương ph p ã ƣợc áp dụng

vào hoạt ộng cũ trƣớc y cũng phải thay i bằng c c phương ph p khác, phù

hợp với bản chất ã thay i của ối tƣợng.

* Kh ă v ện th c

Khi ã nhận thức ƣợc bản chất và các mâu thuẫn vốn có của sự vật,

hiện tƣợng, chủ thể nhận thức ã có thể ph n o n ƣợc sự vật, hiện tƣợng ó

o sự phát triển của nh ng mâu thuẫn n trong nó quy ịnh, sẽ biến i theo

hướng nào nghĩa là ã có thể nhận thức ƣợc ồng thời cả hiện thực và khả

năng iến i của sự vật, hiện tƣợng ó. Biện chứng của sự liên hệ lẫn nhau gi

a quá khứ, hiện tại và tương lai ƣợc phản ánh trong các phạm tr “hiện

thực” và “khả năng”. Phạm trù kh ă phản ánh thời kỳ hình thành ối tƣợng,

khi nó mới chỉ tồn tại ƣới dạng tiền ề hay với tƣ c ch là xu hướng. Vì thế

kh ă là phạm trù phản ánh t ng thể các tiền ề của sự biến i, sự hình thành

của hiện thực mới, là cái có thể có nhƣng ngay lúc này chƣa có; hiện th c

là phạm trù phản ánh kết quả sinh thành, là sự thực hiện khả năng và là cơ

sở ể ịnh hình nh ng khả năng mới.

Một c ch ơn giản hơn kh ă là cái hiện chƣa xẩy ra nhƣng nhất ịnh

sẽ xẩy ra khi có iều kiện thích hợp. Hiện th c là c i ang có ang tồn tại gồm

tất cả các sự vật, hiện tƣợng vật chất ang tồn tại khách quan trong thực tế

và các hiện tƣợng chủ quan ang tồn tại trong ý thức, là sự thống nhất biện

chứng của bản chất và các hiện tƣợng thể hiện bản chất ó. Theo nghĩa này

hiện thực khách quan và hiện thực chủ quan ƣợc ng ể phân biệt các hiện

tƣợng vật chất với các hiện tƣợng tinh thần. Về thực chất, hiện thực là sự

thống nhất gi a bản chất của ối tƣợng với vô vàn các hiện tƣợng của nó,

tạo n n t nh x c ịnh ộng cho ối tƣợng trong một không gian, thời gian cụ

thể.

Mối liên hệ giữa kh ă v ện th c. Là nh ng mặt ối lập, khả năng và

hiện thực thống nhất biện chứng với nhau: chúng loại tr nhau theo nh ng

dấu hiệu căn ản nhất nhƣng không cô lập hoàn toàn với nhau. Sinh ra t

trong lòng hiện thực và ại diện cho tương lai ở thời hiện tại, khả năng làm

ộc lộ hết t nh tương ối của hiện thực. Thông qua tính tương ối ó mà hiện

thực hóa sự liên tục của các quá trình biến i. Mọi ối tƣợng ều bắt ầu phát

triển t sự chín muồi các tiền ề sinh thành của nó. Hiện thực bao chứa trong

lOMoARcPSD| 36084623

112

mình số lớn các khả năng nhƣng không phải tất cả ều ƣợc hiện thực hóa.

Sự hiện thực hóa t ng khả năng òi hỏi c c iều kiện tương ứng nhƣng rất có

thể thiếu iều kiện nhƣ thế. Trong xã hội, sự hiện thực hóa một khả năng

nào ó không t ch rời hoạt ộng thực tiễn, mà hoạt ộng ó chỉ có thể thành

công khi con ngƣời tính ến các khả năng vốn có ở hiện thực, ở c c xu hướng

biến i khách quan của nó. Mục ch phương tiện và c c phương thức của

hoạt ộng ó x t ến c ng cũng gắn với các hoàn cảnh kh ch quan tương ứng.

Đồng thời chính hoạt ộng thực tiễn nhƣ là qu trình chuyển hóa mục ch

khả năng thành sản phẩm của hoạt ộng (hiện thực) là sự thống nhất khả

năng và hiện thực. Dĩ nhi n mức ộ tự do và hiệu quả của hoạt ộng ó không

phải là vô hạn mà cũng ị các quy luật kh ch quan quy ịnh.

Các dạng kh ă . Hiện thực thƣờng có nhiều mặt, nhiều xu hướng

vận ộng, nhiều khả năng iến i. Chúng gi vai trò không ngang nhau trong

sự vận hành và phát triển hiện thực. Chẳng hạn, sự hiện thực hóa một số

khả năng này quy ịnh sự chuyển hóa ối tƣợng t trạng thái này sang trạng

thái khác vẫn trong khuôn kh chính bản chất ó sự hiện thực hóa nh ng khả

năng kh c lại òi hỏi sự biến i bản chất của ối tƣợng, biến nó thành ối tƣợng

khác. Trong quá trình thực hiện một số khả năng ối tƣợng chuyển t thấp l

n cao nhƣng ở nh ng khả năng kh c - thì lại hạ t cao xuống thấp. Có khả

năng li n quan ến biến i về chất, số khác lại li n quan ến biến i về lƣợng

của ối tƣợng. Một số khả năng gắn với cái tất nhi n trong ối tƣợng, số khác

- với cái ngẫu nhiên. Có khả năng ƣợc hiện thực hóa trong c c iều kiện ƣợc

tạo lập ở hiện tại, nhƣng một số khác lại chờ c c iều kiện ó ƣợc tạo ra ở

tương lai xa. Hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời làm thay i hiện thực khách

quan chính là thực hiện các khả năng nhất ịnh bằng cách tạo ra nh ng iều

kiện tương ứng.

Có nhiều cơ sở phân loại khả năng. Có thể chia các khả năng thành

hai nhóm phụ thuộc vào việc c i gì quy ịnh chúng: các thuộc tính và mối

liên hệ tất nhiên hay ngẫu nhiên. Nh ng khả năng ị quy ịnh bởi nh ng thuộc

tính và mối liên hệ tất nhiên của ối tƣợng ƣợc gọi là khả năng th c; còn nh

ng khả năng ị quy ịnh bởi các thuộc tính và mối liên hệ ngẫu nhiên, - là

khả năng hình th c. Khả năng thực trong nh ng iều kiện thích hợp tất yếu

ƣợc thực hiện, còn khả năng hình thức - có thể ƣợc thực hiện cũng có thể

không. Sự phân biệt khả năng thực và khả năng hình thức có ý nghĩa to lớn

ối với hoạt ộng thực tiễn: khi ặt ra mục ch x y ựng chương trình thực

hiện hành vi con ngƣời cần phải xuất phát t nh ng khả năng thực. Nh ng

khả năng hình thức không thể làm cơ sở cho hoạt ộng có kế hoạch.

Các khả năng chỉ ƣợc hiện thực hóa khi có c c iều kiện thích hợp. Phụ

thuộc vào mối liên hệ với nh ng iều kiện này nhƣ thế nào, khả năng ƣợc

chia ra thành khả năng c thể và khả năng trừ ợng. Loại thứ nhất là nh ng

khả năng mà ể thực hiện chúng hiện ã có ủ iều kiện, loại thứ hai là nh ng

lOMoARcPSD| 36084623

113

khả năng mà ở thời hiện tại còn chƣa có nh ng iều kiện thực hiện chúng

nhƣng iều kiện có thể xuất hiện khi ối tƣợng ạt tới một trình ộ phát triển

nhất ịnh. Để lập nh ng kế hoạch trƣớc mắt, xác ịnh cách thức giải quyết

các nhiệm vụ thực tiễn ã ch n muồi thì cần phải xuất phát t khả năng cụ

thể, chứ không thể căn cứ vào các khả năng tr u tƣợng.

Ý ơ ận.

Th nhất, khả năng và hiện thực tồn tại trong mối liên hệ không tách

rời nhau và luôn chuyển hóa cho nhau; do hiện thực ƣợc chuẩn bị bằng khả

năng còn khả năng hướng tới sự chuyển hóa thành hiện thực, nên trong

hoạt ộng nhận thức và hoạt ộng thực tiễn cần dựa vào hiện thực chứ không

thể dựa vào khả năng. Tuy nhi n vì khả năng iểu hiện khuynh hướng phát

triển của sự vật, hiện tƣợng trong tương lai n n khi ề ra kế hoạch, phải t nh

ến mọi khả năng ể kế hoạch ó s t với thực tiễn. Nhiệm vụ của hoạt ộng nhận

thức là phải x c ịnh ƣợc khả năng ph t triển của sự vật, hiện tƣợng và tìm

ra khả năng ấy trong chính bản thân nó, bởi khả năng nảy sinh v a do sự t

c ộng qua lại gi a các mặt bên trong, v a do sự t c ộng qua lại gi a sự vật,

hiện tƣợng với hoàn cảnh bên ngoài. Th hai, phát triển là qu trình mà

trong ó khả năng chuyển hóa thành hiện thực, còn hiện thực này trong quá

trình phát triển của mình lại sinh ra các khả năng mới, các khả năng mới ấy

trong iều kiện thích hợp lại chuyển hóa thành hiện thực, tạo thành quá trình

vô tận; do vậy sau khi ã x c ịnh ƣợc các khả năng ph t triển của sự vật,

hiện tƣợng, thì mới nên tiến hành lựa chọn và thực hiện khả năng. Th ba,

trong quá trình thực hiện khả năng ã lựa chọn, cần chú ý là trong một sự

vật, hiện tƣợng có thể chứa nhiều khả năng kh c nhau o vậy cần tính ến

mọi khả năng ể dự kiến c c phương n th ch hợp cho t ng trƣờng hợp có thể

xẩy ra. Th , cùng trong nh ng iều kiện nhất ịnh, ở cùng một sự vật, hiện

tƣợng có thể tồn tại một số khả năng và ngoài một số khả năng vốn có thì

khi có iều kiện mới b sung, ở sự vật, hiện tƣợng sẽ xuất hiện thêm một số

khả năng mới dẫn ến sự xuất hiện một sự vật, hiện tƣợng mới, phức tạp

hơn. Bởi vậy, trong hoạt ộng nhận thức và hoạt ộng thực tiễn phải lựa chọn

khả năng trong số hiện có trƣớc hết là chú ý ến khả năng gần, khả năng tất

nhiên vì chúng dễ chuyển hóa thành hiện thực hơn. Th ă , khả năng chỉ

chuyển hóa thành hiện thực khi có ầy ủ c c iều kiện cần thiết nên cần tạo ra

c c iều kiện ó ể nó chuyển hóa thành hiện thực. Cần tránh sai lầm, hoặc

tuyệt ối hóa vai trò của nhân tố chủ quan, hoặc xem thƣờng vai trò ấy trong

quá trình biến i khả năng thành hiện thực.

c. Các quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật

Quy luật là mối liên hệ ph bi n, khách quan, b n chất, bền vững, tất y

u giữ ố ợng và nhấ ị ộ ó ều kiện phù hợp. “Quy luật kh ch

quan” vốn thuộc biện chứng của sự tồn tại khách quan khác với “quy luật

lOMoARcPSD| 36084623

114

khoa học” vốn là sự khái quát nh ng liên hệ và quy luật khách quan rồi ƣợc

trình bày trong các lý thuyết khoa học bằng nh ng ph n o n ph biến. Do ó

về nguyên tắc, các quy luật khoa học chỉ gần úng với các quy luật khách

quan. Sự th a nhận tính khách quan của các quy luật tự nhiên và xã hội là

nguyên tắc phương ph p luận quan trọng ối với sự phát triển tri thức khoa

học. Khi nhận thức ƣợc các quy luật tự nhiên và xã hội con ngƣời tích cực

vận dụng chúng vào hoạt ộng thực tiễn, tức là nếu không thể “làm thay i”

chúng thì lại dựa trên chúng ể làm thay i tự nhiên và xã hội. Lênin viết:

“ch ng nào chúng ta chƣa iết ƣợc một quy luật của giới tự nhiên thì quy

luật ó trong khi tồn tại và t c ộng ộc lập và ở ngoài nhận thức của ta, biến

ta thành nh ng nô lệ của “t nh tất yếu m qu ng”. Khi chúng ta ã iết ƣợc

quy luật ó quy luật t c ộng nhƣ M c ã nhắc lại hàng ngàn lần) không lệ

thuộc vào ý chí của chúng ta và vào ý thức của chúng ta thì chúng ta trở

thành ngƣời chủ của giới tự nhi n”

Mọi quy luật ều thể hiện cái ph biến vốn có ở c c giai oạn vận ộng,

thể hiện sự thống nhất c c ối tƣợng a ạng. Do vậy, nh ng mối liên hệ ƣợc

phản ánh trong các quy luật cũng không mang t nh chất ơn nhất. Mặt kh c

iều ó không có nghĩa là nh ng mối liên hệ ph biến ƣợc phản ánh trong quy

luật ã th u tóm hết mọi ối tƣợng khách quan. Mức ộ chung của c c ối tƣợng

là khác nhau, do vậy các quy luật cũng có mức ộ ph biến khác nhau và một

c ch tương ối có thể chia tất cả các quy luật thành ba nhóm: quy luật riêng,

quy luật chung, và quy luật ph biến.

Việc nhận thức các quy luật khách quan, nhất là các quy luật ph biến,

có ý nghĩa thực tiễn to lớn, tạo iều kiện cho con ngƣời làm chủ tốt hơn tự

nhiên và xã hội. Dƣới y sẽ là nội dung nh ng quy luật ph biến của phép

biện chứng duy vật. Chúng khái quát cách thức, nguyên nhân và khuynh

hướng vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tƣợng, chúng phản ánh bản chất

biện chứng của thế giới khách quan vốn ƣợc con ngƣời rút ra t trong lịch

sử của giới tự nhiên và lịch sử của xã hội loài ngƣời. Các quy luật này ịnh

hướng việc nghiên cứu các quy luật ặc thù, mối liên hệ gi a chúng tạo ra cơ

sở khách quan cho mối liên hệ gi a triết học duy vật biện chứng với khoa

học chuyên ngành.

* Quy luật từ nhữ i về ợng d n nhữ i về chấ v ợc lại.

Quy luật này chỉ ra cách thức chung nhất của sự vận ộng và phát triển,

khi cho thấy sự thay i về chất chỉ xảy ra khi sự vật, hiện tƣợng ã tích luỹ

nh ng thay i về lƣợng ạt ến ngƣỡng nhất ịnh. Quy luật cũng chỉ ra tính

chất của sự vận ộng và phát triển, khi cho thấy sự thay i về lƣợng của sự

vật, hiện tƣợng diễn ra t t kết hợp với sự thay i nhảy vọt về chất làm cho

V. I. Lênin: Chủ d vật và chủ ệm phê phán, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ, M txcơva, 1980, t.

18, tr. 228 - 229

lOMoARcPSD| 36084623

115

sự vật, hiện tƣợng v a tiến ƣớc tuần tự, v a có nh ng ƣớc ột ph vƣợt bậc.

Ăngghen viết: "... trong giới tự nhiên thì nh ng sự biến i về chất - xảy ra

một c ch x c ịnh chặt chẽ ối với t ng trƣờng hợp cá biệt - chỉ có thể có ƣợc

do thêm vào hay bớt i một số lƣợng vật chất hay vận ộng”

Nội dung quy luật ƣợc vạch ra thông qua việc làm rõ các khái niệm,

phạm trù có liên quan.

Chất là khái niệm ng ể chỉ t nh quy ịnh khách quan vốn có của sự

vật, hiện tƣợng; là sự thống nhất h u cơ của các thuộc tính, yếu tố tạo nên

sự vật, hiện tƣợng làm cho sự vật, hiện tƣợng là nó mà không phải là sự

vật, hiện tƣợng khác (trả lời cho câu hỏi sự vật, hiện tƣợng ó là gì? và giúp

phân biệt nó với sự vật, hiện tƣợng kh c . Đặc iểm cơ ản của chất là nó thể

hiện tính n ịnh tương ối của sự vật, hiện tƣợng; nghĩa là khi nó chƣa

chuyển hóa thành sự vật, hiện tƣợng khác thì chất của nó vẫn chƣa thay i.

Mỗi sự vật, hiện tƣợng ều có quá trình tồn tại và phát triển qua nhiều giai

oạn, trong mỗi giai oạn ấy nó lại có chất riêng. Nhƣ vậy, mỗi sự vật, hiện

tƣợng không phải chỉ có một chất mà có nhiều chất.

Chất và sự vật có mối quan hệ chặt chẽ, không tách rời nhau. Trong

hiện thực khách quan không thể tồn tại sự vật không có chất và không thể

có chất nằm ngoài sự vật. Chất của sự vật ƣợc biểu hiện qua nh ng thuộc

tính của nó. Nhƣng không phải bất kỳ thuộc t nh nào cũng iểu hiện chất

của sự vật. Thuộc tính của sự vật có thuộc t nh cơ ản và thuộc t nh không

cơ ản. Nh ng thuộc t nh cơ ản ƣợc t ng hợp lại tạo thành chất của sự vật.

Ch nh chúng quy ịnh sự tồn tại, sự vận ộng và sự phát triển của sự vật, chỉ

khi nào chúng thay i hay mất i thì sự vật mới thay i hay mất i. Nhƣng

thuộc tính của sự vật chỉ bộc lộ qua các mối liên hệ cụ thể với các sự vật

khác. Bởi vậy, sự phân chia thuộc tính thành thuộc t nh cơ ản và thuộc t nh

không cơ ản cũng chỉ mang t nh tương ối. Trong mối liên hệ cụ thể này,

thuộc tính này là thuộc t nh cơ ản thể hiện chất của sự vật, trong mối liên

hệ cụ thể khác sẽ có thêm thuộc tính khác hay thuộc tính khác là thuộc t nh

cơ ản. Ví dụ: trong mối quan hệ với ộng vật thì các thuộc tính có khả năng

chế tạo, sử dụng công cụ, có tƣ uy là thuộc t nh cơ ản của con ngƣời còn

nh ng thuộc tính khác không là thuộc t nh cơ ản. Song trong quan hệ gi a

nh ng con ngƣời cụ thể với nhau thì nh ng thuộc tính của con ngƣời về

nhân dạng, về dấu vân tay,... lại trở thành thuộc t nh cơ ản.

Chất của sự vật không nh ng ƣợc quy ịnh bởi chất của nh ng yếu tố

tạo thành mà còn bởi phương thức liên kết gi a các yếu tố tạo thành, nghĩa

là ởi kết cấu của sự vật. Trong hiện thực các sự vật ƣợc tạo thành bởi các

yếu tố nhƣ nhau song chất của chúng lại khác. Ví dụ: kim cương và than

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 511.

lOMoARcPSD| 36084623

116

chì ều có cùng thành phần hóa học do các nguyên tố các bon tạo n n nhƣng

o phương thức liên kết gi a các nguyên tử các bon là khác nhau, vì thế chất

của chúng hoàn toàn kh c nhau. Kim cương rất cứng, còn than chì lại mềm.

Trong một tập thể nhất ịnh nếu phương thức liên kết gi a các cá nhân biến

i thì tập thể ó có thể trở nên v ng mạnh, hoặc sẽ trở thành yếu k m nghĩa là

chất của tập thể biến i.

T ó có thể thấy sự thay i về chất của sự vật phụ thuộc cả vào sự thay

i các yếu tố cấu thành sự vật lẫn sự thay i phương thức liên kết gi a các yếu

tố ấy.

L ợng là khái niệm ng ể chỉ t nh quy ịnh vốn có của sự vật, hiện

tƣợng về mặt quy mô trình ộ phát triển, các yếu tố biểu hiện ở số lƣợng

các thuộc tính, ở t ng số các bộ phận, ở ại lƣợng, ở tốc ộ và nhịp iệu vận

ộng và phát triển của sự vật, hiện tƣợng. Lƣợng còn biểu hiện ở k ch thƣớc

dài hay ngắn, số lƣợng lớn hay nhỏ, t ng số ít hay nhiều, trình ộ cao hay

thấp, tốc ộ vận ộng nhanh hay chậm, màu sắc ậm hay nhạt... Đặc iểm cơ

ản của lƣợng là tính khách quan vì nó là một dạng biểu hiện của vật chất,

chiếm một vị trí nhất ịnh trong không gian và tồn tại trong thời gian nhất

ịnh. Trong sự vật, hiện tƣợng có nhiều loại lƣợng kh c nhau; có lƣợng là

yếu tố quy ịnh n trong có lƣợng chỉ thể hiện yếu tố bên ngoài của sự vật,

hiện tƣợng; sự vật, hiện tƣợng càng phức tạp thì lƣợng của chúng cũng

phức tạp theo. Trong tự nhiên và phần nhiều trong xã hội lƣợng có thể o

ếm ƣợc; nhƣng trong một số trƣờng hợp của xã hội và nhất là trong tƣ uy

lƣợng khó o ƣợc bằng số liệu cụ thể mà chỉ có thể nhận biết ƣợc bằng

năng lực tr u tƣợng hóa. Sự phân biệt gi a chất và lƣợng chỉ có ý nghĩa

tương ối, tuỳ theo t ng mối quan hệ mà x c ịnh u là lƣợng và u là chất; c i

là lƣợng trong mối quan hệ này, lại có thể là chất trong mối quan hệ khác.

Mối quan hệ gi a các khái niệm cấu thành quy luật chỉ ra rằng, mỗi sự

vật, hiện tƣợng là một thể thống nhất gi a hai mặt chất và lƣợng, chúng t c

ộng biện chứng lẫn nhau theo cơ chế khi sự vật, hiện tƣợng ang tồn tại,

chất và lƣợng thống nhất với nhau ở một ộ; nhƣng cũng trong phạm vi ộ

ó chất và lƣợng ã t c ộng lẫn nhau làm cho sự vật, hiện tƣợng dần biến i

bắt ầu t lƣợng. Qu trình thay i của lƣợng diễn ra theo xu hướng hoặc tăng

hoặc giảm nhƣng không lập tức dẫn ến sự thay i về chất của sự vật, hiện

tƣợng; chỉ khi nào lƣợng thay i ến giới hạn nhất ịnh ến ộ) mới dẫn ến sự

thay i về chất. Nhƣ vậy, sự thay i về lƣợng tạo iều kiện cho chất i và kết

quả là sự vật, hiện tƣợng cũ mất i sự vật, hiện tƣợng mới ra ời.

Các khái niệm ộ iểm nút ƣớc nhảy, xuất hiện trong quá trình tác ộng

lẫn nhau gi a chất và lƣợng. Độ là khái niệm ng ể chỉ mối liên hệ thống

nhất và quy ịnh lẫn nhau gi a chất với lƣợng; là giới hạn tồn tại của sự vật,

hiện tƣợng mà trong ó sự thay i về lƣợng chƣa ẫn ến sự thay i về chất;

lOMoARcPSD| 36084623

117

sự vật, hiện tƣợng vẫn là nó chƣa chuyển hóa thành sự vật, hiện tƣợng kh

c. Điểm giới hạn mà tại ó sự thay i về lƣợng ạt tới chỗ phá vỡ ộ cũ làm

cho chất của sự vật, hiện tƣợng thay i, chuyển thành chất mới, thời iểm

mà tại ó ắt ầu xảy ra ƣớc nhảy, gọi là ểm nút. Độ ƣợc giới hạn bởi hai

iểm nút và sự thay i về lƣợng ạt tới iểm nút trên sẽ dẫn ến sự ra ời của chất

mới. Sự thống nhất gi a lƣợng mới với chất mới tạo ra ộ mới và ểm nút

mới. B ớc nh y là khái niệm ng ể chỉ giai oạn chuyển hóa cơ ản về chất

của sự vật, hiện tƣợng do nh ng thay i về lƣợng trƣớc ó g y ra là ƣớc

ngoặt cơ bản trong sự biến i về lƣợng. Bƣớc nhảy kết thúc một giai oạn

biến i về lƣợng, là sự gi n oạn trong quá trình vận ộng liên tục của sự vật,

hiện tƣợng.

Sự vật, hiện tƣợng mới xuất hiện là o ƣớc nhảy ƣợc thực hiện; trong

sự vật, hiện tƣợng mới ó lƣợng lại biến i ến iểm nút mới, lại xảy ra ƣớc

nhảy mới. Cứ nhƣ thế, sự vận ộng của sự vật, hiện tƣợng diễn ra, lúc thì

biến i tuần tự về lƣợng, lúc thì nhảy vọt về chất, tạo nên một ƣờng dài

thay thế nhau vô tận sự vật, hiện tƣợng cũ ằng sự vật, hiện tƣợng mới.

Quy luật lƣợng i - chất i còn nói lên chiều ngƣợc lại nghĩa là khi chất

mới ã khẳng ịnh mình, nó tạo ra lƣợng mới phù hợp ể có sự thống nhất mới

gi a chất với lƣợng. Bản thân chất mới ƣợc tạo thành cũng thúc ẩy sự thay

i tương ứng của lƣợng ể cho lƣợng này trở nên phù hợp hơn với chất mới

ó.

Nhƣ vậy, quy luật chỉ ra rằng quan hệ lƣợng - chất là quan hệ biện

chứng. Nh ng thay i về lƣợng chuyển thành nh ng thay i về chất và ngƣợc

lại; chất là mặt tương ối n ịnh lƣợng là mặt dễ biến i hơn. Lƣợng biến i,

mâu thuẫn với chất cũ ph vỡ ộ cũ chất mới hình thành với lƣợng mới;

lƣợng mới lại tiếp tục biến i ến ộ nào ó lại phá vỡ chất cũ ang kìm hãm

nó. Qu trình t c ộng qua lại lẫn nhau gi a lƣợng và chất tạo nên sự vận ộng

liên tục. Tùy vào sự vật, hiện tƣợng, tùy vào mâu thuẫn vốn có của chúng

và vào iều kiện trong ó diễn ra sự thay i về chất của sự vật, hiện tƣợng mà

có nhiều hình thức ƣớc nhảy.

Căn cứ vào quy mô và nhịp ộ của ƣớc nhảy có ƣớc nhảy toàn bộ

và ƣớc nhảy c c bộ. Bƣớc nhảy toàn bộ làm cho tất cả các mặt, các bộ

phận, các yếu tố... của sự vật, hiện tƣợng thay i. Bƣớc nhảy cục bộ chỉ

làm thay i một số mặt, một số yếu tố, một số bộ phận... của chúng. Sự phân

biệt ƣớc nhảy toàn bộ hay cục bộ chỉ có ý nghĩa tương ối, bởi chúng ều là

kết quả của qu trình thay i về lƣợng.

Căn cứ vào thời gian của sự thay i về chất và dựa tr n cơ chế của sự

thay i ó có ƣớc nhảy t c th i và ƣớc nhảy dần dần. Bƣớc nhảy tức thời

làm chất của sự vật, hiện tƣợng biến i mau chóng ở tất cả các bộ phận của

nó. Bƣớc nhảy dần dần là qu trình thay i về chất diễn ra bằng cách tích

lOMoARcPSD| 36084623

118

luỹ dần nh ng yếu tố của chất mới và loại bỏ dần các yếu tố của chất cũ

trong trƣờng hợp này sự vật, hiện tƣợng biến i chậm hơn.

T nh ng iều trình bày ở trên có thể khái quát lại nội ung cơ ản của

quy luật chuyển hóa nh ng thay i về lƣợng thành nh ng thay i về chất và

ngƣợc lại nhƣ sau: Mọi ối tƣợng ều là sự thống nhất của hai mặt ối lập

chất và lƣợng, nh ng sự thay i dần dần về lƣợng vƣợt quá giới hạn của ộ

sẽ dẫn ến sự thay i căn ản về chất của nó thông qua ƣớc nhảy, chất mới

ra ời tiếp tục t c ộng trở lại duy trì sự thay i của lƣợng.

Ý ơ ận

Th nhất, trong hoạt ộng nhận thức và hoạt ộng thực tiễn phải biết tích

luỹ về lƣợng ể có biến i về chất; không ƣợc nôn nóng cũng nhƣ không

ƣợc bảo thủ. Bƣớc nhảy làm cho chất mới ra ời, thay thế chất cũ là hình

thức tất yếu của sự vận ộng, phát triển của mọi sự vật, hiện tƣợng; nhƣng

sự thay i về chất do thực hiện ƣớc nhảy gây nên chỉ xảy ra khi lƣợng ã

thay i ến giới hạn, tức là ến iểm nút ến ộ nên muốn tạo ra ƣớc nhảy thì

phải thực hiện quá trình tích luỹ về lƣợng. Th hai khi lƣợng ã ạt ến iểm

nút thì thực hiện ƣớc nhảy là yêu cầu khách quan của sự vận ộng của sự

vật, hiện tƣợng; tƣ tƣởng nôn nóng thƣờng biểu hiện ở chỗ không chú ý

thỏa ng ến sự tích luỹ về lƣợng mà cho rằng, sự phát triển của sự vật, hiện

tƣợng chỉ là nh ng ƣớc nhảy liên tục; ngƣợc lại tƣ tƣởng bảo thủ thƣờng

biểu hiện ở chỗ không dám thực hiện ƣớc nhảy, coi sự phát triển chỉ là nh

ng thay i về lƣợng. Do vậy, cần khắc phục cả hai biểu hiện trên. Th ba, sự

t c ộng của quy luật này òi hỏi phải có th i ộ khách quan, khoa học và quyết

tâm thực hiện ƣớc nhảy; tuy ều có t nh kh ch quan nhƣng quy luật xã hội

chỉ diễn ra thông qua hoạt ộng có ý thức của con ngƣời; do vậy, khi thực

hiện ƣớc nhảy trong lĩnh vực xã hội, tuy vẫn phải tu n theo iều kiện khách

quan, nhƣng cũng phải chú ý ến iều kiện chủ quan. Nói cách khác, trong

hoạt ộng thực tiễn, không nh ng cần x c ịnh quy mô và nhịp iệu ƣớc nhảy

một cách khách quan, khoa học, chống gi o iều, rập khuôn, mà còn phải có

quyết tâm và nghị lực ể thực hiện ƣớc nhảy khi iều kiện ã chín muồi, chủ

ộng nắm bắt thời cơ thực hiện kịp thời ƣớc nhảy khi iều kiện cho phép,

chuyển thay i mang tính tiến hóa sang thay i mang tính cách mạng. Th ,

quy luật yêu cầu phải nhận thức ƣợc sự thay i về chất còn phụ thuộc vào

phương thức liên kết gi a các yếu tố tạo thành sự vật, hiện tƣợng; o ó phải

biết lựa chọn phương pháp phù hợp ể t c ộng vào phương thức liên kết ó tr

n cơ sở hiểu rõ bản chất, quy luật của chúng.

* Quy luật thống nhấ v ấu tranh các mặ ối lập

Quy luật thống nhấ v ấu tranh các mặ ối lập thể hiện bản chất, là

hạt nhân của phép biện chứng duy vật, bởi nó ề cập tới vấn ề cơ ản và quan

trọng nhất của phép biện chứng duy vật - vấn ề nguyên nhân, ộng lực của

lOMoARcPSD| 36084623

119

sự vận ộng, phát triển. Theo V.I.L nin “có thể ịnh nghĩa vắn tắt phép biện

chứng là học thuyết về sự thống nhất của các mặt ối lập. Nhƣ thế là nắm

ƣợc hạt nhân của phép biện chứng ...”

100

Nội dung của quy luật này cũng ƣợc vạch mở thông qua việc làm rõ

các khái niệm, phạm trù liên quan.

Trong phép biện chứng duy vật, mâu thu n biện ch ng là khái niệm ng

ể chỉ sự liên hệ t c ộng theo cách v a thống nhất, v a ấu tranh; v a òi hỏi, v

a loại tr , v a chuyển hóa lẫn nhau gi a các mặ ối lập. Yếu tố tạo thành mâu

thuẫn biện chứng là các mặt ối lập, các bộ phận, các thuộc t nh... có khuynh

hướng biến i tr i ngƣợc nhau nhƣng c ng tồn tại khách quan trong mỗi sự

vật, hiện tƣợng của tự nhiên, xã hội và tƣ duy. Trong mỗi mâu thuẫn, các

mặt ối lập v a thống nhất với nhau, v a ấu tranh lẫn nhau tạo nên trạng thái

n ịnh tương ối của sự vật, hiện tƣợng. Thống nhất gi a các mặt ối lập là

khái niệm ng ể chỉ sự liên hệ gi a chúng và ƣợc thể hiện ở, th nhất, các

mặt ối lập cần ến nhau, nương tựa vào nhau, làm tiền ề cho nhau tồn tại,

không có mặt này thì không có mặt kia; th hai, các mặt ối lập t c ộng ngang

nhau, cân bằng nhau thể hiện sự ấu tranh gi a cái mới ang hình thành với c

i cũ chƣa mất hẳn; th ba, gi a các mặt ối lập có sự tương ồng ồng nhất do

trong các mặt ối lập còn tồn tại nh ng yếu tố giống nhau. Do sự ồng nhất

này mà trong nhiều trƣờng hợp, khi mâu thuẫn xuất hiện và t c ộng ở iều

kiện phù hợp, các mặt ối lập chuyển hóa vào nhau. Đồng nhất không tách

rời với sự khác nhau, với sự ối lập, bởi mỗi sự vật, hiện tƣợng v a là bản

thân nó, v a là sự vật, hiện tƣợng ối lập với nó n n trong ồng nhất ã ao hàm

sự kh c nhau ối lập.

Đấu tranh gi a các mặt ối lập là khái niệm ng ể chỉ sự t c ộng qua lại

theo hướng bài tr , phủ ịnh lẫn nhau gi a chúng và sự t c ộng ó cũng không

t ch rời sự khác nhau, thống nhất ồng nhất gi a chúng trong một mâu thuẫn.

So với ấu tranh gi a các mặt ối lập thì thống nhất gi a chúng có tính tạm

thời tương ối có iều kiện nghĩa là sự thống nhất ó chỉ tồn tại trong trạng

th i ứng im tương ối của sự vật, hiện tƣợng; còn ấu tranh có tính tuyệt ối

nghĩa là ấu tranh phá vỡ sự n ịnh tương ối của chúng dẫn ến sự chuyển hóa

về chất của chúng. Tính tuyệt ối của ấu tranh gắn với sự tự thân vận ộng,

phát triển diễn ra không ng ng của sự vật, hiện tƣợng. Về vấn ề này,

V.I.Lênin, khi chú ý nhiều hơn ến tính tuyệt ối của " ấu tranh” ã viết: "Sự

phát triển là một cuộc " ấu tranh” gi a các mặt ối lập”

101

Mâu thuẫn tồn tại khách quan trong mọi lĩnh vực của thế giới và vô c

ng a ạng. Sự a ạng ó phụ thuộc vào ặc iểm của các mặt ối lập, vào iều kiện

mà trong ó sự t c ộng qua lại gi a các mặt ối lập triển khai vào trình ộ t

100

V.I.Lênin: Bút ký tri t h c, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1981, t. 29, tr. 240.

101

V.I.Lênin: Bút ký tri t h c, Toàn tập, Nxb. Tiến bộ M txcơva, 1981, t. 29, tr. 379

lOMoARcPSD| 36084623

120

chức của sự vật, hiện tƣợng mà trong ó m u thuẫn tồn tại. Mỗi loại mâu

thuẫn có ặc iểm ri ng và có vai trò kh c nhau ối với sự tồn tại và phát triển

của sự vật, hiện tƣợng.

Căn cứ vào sự tồn tại và phát triển của toàn bộ sự vật, hiện tƣợng, có

mâu thuẫn cơ ản và mâu thuẫn không cơ ản. Mâu thu ơ n tác ộng trong

suốt quá trình tồn tại của sự vật, hiện tƣợng; nó quy ịnh bản chất, sự phát

triển của chúng t khi hình thành ến lúc tiêu vong. Mâu thu ơ n ặc

trƣng cho một phương iện nào ó chỉ quy ịnh sự vận ộng, phát triển của

một hay một số mặt của sự vật, hiện tƣợng và chịu sự chi phối của mâu

thuẫn cơ ản.

Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn ối với sự tồn tại và phát triển của sự

vật, hiện tƣợng trong mỗi giai oạn nhất ịnh, có thể phân chia thành mâu

thuẫn chủ yếu và mâu thuẫn thứ yếu. Mâu thu n chủ y u luôn n i l n hàng

ầu ở mỗi giai oạn phát triển của sự vật, hiện tƣợng, có tác dụng quy ịnh ối

với các mâu thuẫn kh c trong c ng giai oạn ó của quá trình phát triển. Giải

quyết mâu thuẫn chủ yếu sẽ tạo iều kiện ể giải quyết các mâu thuẫn khác ở

c ng giai oạn, còn sự phát triển, chuyển hóa của sự vật, hiện tƣợng t hình

thức này sang hình thức khác phụ thuộc vào việc giải quyết mâu thuẫn chủ

yếu. Mâu thu n th y u là mâu thuẫn không óng vai trò quyết ịnh trong sự

vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tƣợng. Tuy vậy, ranh giới gi a mâu

thuẫn chủ yếu, thứ yếu chỉ là tương ối, tuỳ theo t ng hoàn cảnh cụ thể, có

mâu thuẫn trong iều kiện này là chủ yếu song trong iều kiện khác lại là thứ

yếu và ngƣợc lại.

Căn cứ vào quan hệ gi a các mặt ối lập với một sự vật, hiện tƣợng, có

mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài. Mâu thu n bên trong là sự t

c ộng qua lại gi a các mặt c c khuynh hướng... ối lập nằm trong chính mỗi

sự vật, hiện tƣợng; có vai trò quy ịnh trực tiếp quá trình vận ộng và phát

triển của sự vật, hiện tƣợng. Mâu thu n bên ngoài xuất hiện trong mối liên

hệ gi a các sự vật, hiện tƣợng với nhau; tuy cũng ảnh hƣởng ến sự tồn tại

và phát triển của chúng nhƣng phải thông qua mâu thuẫn bên trong mới

phát huy tác dụng. Các mâu thuẫn cơ ản và chủ yếu ều là nh ng mâu thuẫn

gi a các mặt, các bộ phận, yếu tố bên trong cấu thành sự vật hiện tƣợng nên

có thể gọi chúng là mâu thuẫn bên trong. Song c c ối tƣợng còn có nh ng

mối liên hệ và quan hệ với c c ối tƣợng khác thuộc về môi trƣờng tồn tại

của nó, nh ng mâu thuẫn loại này ƣợc gọi là các mâu thuẫn bên ngoài. Tuy

nhiên, sự ph n chia này cũng chỉ mang t nh tương ối, bởi trong quan hệ này

hoặc so với một số ối tƣợng này nó là n trong; nhƣng trong quan hệ khác,

so với một số ối tƣợng khác, nó lại là bên ngoài.

Căn cứ vào tính chất của lợi ch cơ ản là ối lập nhau trong mối quan

hệ gi a các giai cấp ở một giai oạn lịch sử nhất ịnh, trong xã hội có mâu

lOMoARcPSD| 36084623

121

thuẫn ối kháng và mâu thuẫn không ối kháng. Mâu thu ối kháng là mâu

thuẫn gi a các giai cấp, tập oàn ngƣời, lực lƣợng, xu hướng xã hội... có lợi

ch cơ ản ối lập nhau và không thể iều hoà ƣợc. Đó là m u thuẫn gi a các

giai cấp bóc lột và bị bóc lột, gi a giai cấp thống trị và giai cấp bị trị... Mâu

thu ối kháng là mâu thuẫn gi a các giai cấp, tập oàn ngƣời, lực lƣợng

xu hướng xã hội... có lợi ích cơ ản không ối lập nhau nên là mâu thuẫn cục

bộ, tạm thời.

Nói về vai trò của mâu thuẫn ối với sự vận ộng và phát triển,

Ph.Ăngghen nhấn mạnh nguy n nh n ch nh cũng là nguy n nh n cuối cùng

tạo nên nguồn gốc của sự vận ộng, phát triển của sự vật, hiện tƣợng là sự t

c ộng (theo hướng phủ ịnh, thống nhất) lẫn nhau gi a chúng và gi a các mặt

ối lập trong chúng. Có hai loại t c ộng dẫn ến vận ộng là t c ộng lẫn nhau

gi a các sự vật, hiện tƣợng (bên ngoài) và sự t c ộng lẫn nhau gi a các mặt

ối lập của cùng một sự vật, hiện tƣợng n trong ; nhƣng chỉ có sự t c ộng

lẫn nhau gi a các mặt ối lập (bên trong) mới làm cho sự vật, hiện tƣợng

phát triển.

Mối quan hệ gi a các khái niệm của quy luật chỉ ra rằng, mâu thuẫn gi

a các mặt ối lập trong sự vật, hiện tƣợng là nguyên nhân, giải quyết mâu

thuẫn ó là ộng lực của sự vận ộng, phát triển. Bởi vậy, sự vận ộng, phát

triển của sự vật, hiện tƣợng là tự thân. Khái quát lại, nội dung của quy luật

thống nhất và ấu tranh các mặt ối lập là: Mọi ối tƣợng ều bao gồm nh ng

mặt, nh ng khuynh hướng, lực lƣợng... ối lập nhau tạo thành nh ng mâu

thuẫn trong chính nó; sự thống nhất và ấu tranh gi a các mặt ối lập này là

nguy n nh n ộng lực bên trong của sự vận ộng và phát triển làm cho c i cũ

mất i và c i mới ra ời.

Ý ơng pháp luận.

Th nhất, th a nhận tính khách quan của mâu thuẫn trong sự vật, hiện

tƣợng; t ó giải quyết mâu thuẫn phải tuân theo quy luật iều kiện khách

quan. Muốn phát hiện mâu thuẫn, cần tìm ra thể thống nhất của các mặt ối

lập trong sự vật, hiện tƣợng; t ó tìm ra phương hướng, giải ph p úng cho

hoạt ộng nhận thức và thực tiễn. Th hai, phân tích mâu thuẫn cần bắt ầu t

việc xem xét quá trình phát sinh, phát triển của t ng loại mâu thuẫn; xem

xét vai trò, vị trí và mối quan hệ gi a các mâu thuẫn và iều kiện chuyển hóa

gi a chúng. Phải biết phân tích cụ thể một mâu thuẫn cụ thể và ề ra ƣợc

phương ph p giải quyết mâu thuẫn ó. Th ba, phải nắm v ng nguyên tắc giải

quyết mâu thuẫn bằng ấu tranh gi a các mặt ối lập không iều hoà mâu thuẫn

cũng không nóng vội hay bảo thủ, bởi giải quyết mâu thuẫn còn phụ thuộc

vào iều kiện ã ủ và chín muồi hay chƣa.

* Quy luật phủ ịnh của phủ ịnh

lOMoARcPSD| 36084623

122

Là một trong ba quy luật của phép biện chứng duy vật, quy luật phủ

ịnh của phủ ịnh chỉ ra khuynh hướng i lên), hình thức (xoáy ốc), kết quả

(sự vật, hiện tƣợng mới ra ời t sự vật, hiện tƣợng cũ của sự phát triển của

chúng thông qua sự thống nhất gi a t nh thay i với tính kế th a trong sự phát

triển; nghĩa là sự vật, hiện tƣợng mới ra ời t sự vật, hiện tƣợng cũ nó ph

t triển t thấp ến cao, t ơn giản ến phức tạp, t kém hoàn thiện ến hoàn thiện

hơn. Nội dung quy luật thể hiện qua các khái niệm và mối quan hệ gi a

chúng ƣới y.

Phủ ịnh biện ch ng là khái niệm ng ể chỉ sự phủ ịnh làm tiền ề, tạo

iều kiện cho sự phát triển. Phủ ịnh biện chứng làm cho sự vật, hiện tƣợng

mới ra ời thay thế sự vật, hiện tƣợng cũ và là yếu tố liên hệ gi a sự vật, hiện

tƣợng cũ với sự vật, hiện tƣợng mới. Phủ ịnh biện chứng là tự phủ ịnh, tự

phát triển của sự vật, hiện tƣợng; là “mắt x ch” trong “sợi dây chuyền” ẫn

ến sự ra ời của sự vật, hiện tƣợng mới, tiến bộ hơn so với sự vật, hiện tƣợng

cũ.

Phủ ịnh biện chứng có tính khách quan (sự vật, hiện tƣợng tự phủ ịnh

mình do mâu thuẫn bên trong nó gây ra), tính kế th a (loại bỏ các yếu tố

không phù hợp và cải tạo các yếu tố của sự vật, hiện tƣợng cũ còn phù hợp

ể ƣa vào sự vật, hiện tƣợng mới). Phủ ịnh biện chứng còn có tính ph biến

(diễn ra trong mọi lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tƣ uy ; t nh a ạng, phong

phú của phủ ịnh biện chứng thể hiện ở nội dung, hình thức của nó. Đặc iểm

cơ ản của phủ ịnh biện chứng là sau một số (ít nhất là hai) lần phủ ịnh, sự

vật, hiện tƣợng phát triển có tính chu kỳ theo ƣờng xoáy ốc mà thực chất

của sự phát triển ó là sự biến i trong ó giai oạn sau vẫn bảo tồn nh ng gì

tích cực ã ƣợc tạo ra ở giai oạn trƣớc. Với ặc iểm này, phủ ịnh biện chứng

không chỉ khắc phục hạn chế của sự vật, hiện tƣợng cũ; mà còn gắn chúng

với sự vật, hiện tƣợng mới; gắn sự vật, hiện tƣợng ƣợc khẳng ịnh với sự

vật, hiện tƣợng bị phủ ịnh. Vì vậy, phủ ịnh biện chứng là vòng khâu tất yếu

của sự liên hệ và sự phát triển.

K thừa biện ch ng là khái niệm ng ể chỉ việc sự vật, hiện tƣợng mới

ra ời vẫn gi lại có chọn lọc và cải tạo yếu tố còn thích hợp ể chuyển sang

chúng; loại bỏ các yếu tố không còn thích hợp của sự vật, hiện tƣợng cũ

ang g y cản trở cho sự phát triển của sự vật, hiện tƣợng mới. Đặc iểm của

kế th a biện chứng là duy trì các yếu tố tích cực của sự vật, hiện tƣợng bị

phủ ịnh ƣới dạng vƣợt bỏ, các yếu tố chọn gi lại sẽ ƣợc cải tạo, biến i ể

phù hợp với sự vật, hiện tƣợng mới. Giá trị của sự kế th a biện chứng chịu

sự quy ịnh bởi vai trò của yếu tố phù hợp ƣợc kế th a; do vậy, việc gi lại

yếu tố tích cực của sự vật, hiện tƣợng bị phủ ịnh làm cho sự vật, hiện tƣợng

mới có chất giàu có hơn phát triển cao hơn tiến bộ hơn. Kế th a biện chứng

ối lập với k thừa siêu hình – là việc ối tƣợng gi lại nguyên si nh ng gì bản

th n nó ã có ở giai oạn phát triển trƣớc, không tự mình rũ ỏ nh ng yếu tố ã

lOMoARcPSD| 36084623

123

tỏ ra lạc hậu hết thời, không còn phù hợp, thậm ch còn ng ng ƣờng ngăn

cản sự phát triển tiếp theo của chính nó, của ối tƣợng mới.

Kế th a biện chứng ảm bảo mối dây liên hệ thông suốt bền chặt gi a ối

tƣợng mới với ối tƣợng cũ gi a nó với quá khứ của chính nó. Trong trƣờng

hợp này nh ng yếu tố còn tỏ ra phù hợp với ối tƣợng mới t ối tƣợng cũ

nhƣng vẫn cần phải chịu sự cải tạo mạnh mẽ cho phù hợp với bản chất mà

ối tƣợng mới ang tạo lập và nh ng yếu tố mới hẳn mà ối tƣợng mới ang ra

sức xây dựng, b sung, là nội dung của khâu trung gian, của cái trung giới

(Hêghen), của ƣớc chuyển, của sự qu ộ t cũ sang mới. Trong cái trung

giới chứa ựng cả nh ng yếu tố cũ lỗi thời ang ần mất i và nh ng yếu tố

mới ang xuất hiện ang trƣởng thành và sẽ dần ƣợc khẳng ịnh.

Do vậy, ng xoáy ốc là khái niệm ng ể chỉ sự vận ộng của nh ng nội

dung mang tính kế th a có trong sự vật, hiện tƣợng mới nên không thể i

theo ƣờng thẳng, mà diễn ra theo ƣờng tròn không nằm trên một mặt phẳng

tựa nhƣ ƣờng xoáy trôn ốc. Đƣờng xoáy ốc là hình thức diễn ạt rõ nhất ặc

trƣng của quá trình phát triển biện chứng ở tính kế th a qua khâu trung

gian, tính lặp lại nhƣng không quay lại và tính tiến lên của sự phát triển.

V.I.L nin lƣu ý chúng ta: "Sự phát triển hình

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

124

nhƣ iễn lại nh ng giai oạn ã qua nhƣng ƣới một hình thức khác, ở một

trình ộ cao hơn "phủ ịnh của phủ ịnh” ; sự phát triển có thể nói là theo

ƣờng trôn ốc chứ không theo ƣờng thẳng”

102

. Nhƣ vậy, sự phát triển ƣờng

nhƣ lặp lại nhƣng tr n cơ sở mới cao hơn là ặc iểm quan trọng nhất của

quy luật phủ ịnh của phủ ịnh. Mỗi vòng mới của ƣờng xoáy ốc thể hiện

trình ộ phát triển cao hơn và sự nối tiếp nhau các vòng của ƣờng xoáy ốc

thể hiện tính vô tận của sự phát triển t thấp ến cao.

Quy luật phủ ịnh của phủ ịnh coi sự phát triển của sự vật, hiện tƣợng

là do mâu thuẫn bên trong của chúng quy ịnh. Mỗi lần phủ ịnh là kết quả

của sự ấu tranh và chuyển hóa gi a nh ng mặt ối lập trong sự vật, hiện

tƣợng. Phủ ịnh lần thứ nhất làm cho sự vật, hiện tƣợng cũ chuyển thành

sự vật, hiện tƣợng ối lập với nó, phủ ịnh lần thứ hai dẫn ến sự ra ời của sự

vật, hiện tƣợng mới mang nhiều nội dung tích cực của sự vật, hiện tƣợng

cũ nhƣng cũng ã mang không t nội dung ối lập với sự vật, hiện tƣợng ó.

Kết quả là, về hình thức, sự vật, hiện tƣợng mới ra ời do phủ ịnh của phủ

ịnh) sẽ lại trở về sự vật, hiện tƣợng xuất ph t chƣa ị phủ ịnh lần nào

nhƣng về nội dung, không phải trở lại chúng giống y nhƣ cũ mà chỉ là

ƣờng nhƣ lặp lại chúng, bởi ã tr n cơ sở cao hơn. Phủ ịnh biện chứng chỉ

là một giai oạn trong quá trình phát triển vì chỉ thông qua phủ ịnh của phủ

ịnh mới dẫn ến sự ra ời của sự vật, hiện tƣợng mới và nhƣ vậy, phủ ịnh

của phủ ịnh mới hoàn thành ƣợc một chu kỳ phát triển ồng thời lại tạo ra

iểm xuất phát của chu kỳ phát triển tiếp theo. Số lƣợng các lần phủ ịnh

trong một chu kỳ phát triển có thể nhiều hơn hai tuỳ theo tính chất của quá

trình phát triển cụ thể nhƣng t nhất cũng phải qua hai lần mới dẫn ến sự

ra ời của sự vật, hiện tƣợng mới hoàn thành ƣợc một chu kỳ phát triển.

Mỗi lần phủ ịnh biện chứng thực hiện xong sẽ mang thêm nh ng yếu tố tích

cực mới; do vậy, sự phát triển thông qua nh ng lần phủ ịnh biện chứng sẽ

tạo ra xu hướng phát triển không ng ng của sự vật, hiện tƣợng. Do có sự

kế th a nên phủ ịnh biện chứng không phải là phủ ịnh sạch trơn không loại

bỏ tất cả các yếu tố của sự vật, hiện tƣợng cũ mà là iều kiện cho sự phát

triển, duy trì và gìn gi , lặp lại một số yếu tố tích cực của sự vật, hiện tƣợng

mới sau khi ã ƣợc chọn lọc, cải tạo cho phù hợp và do vậy, sự phát triển

của các sự vật, hiện tƣợng có quỹ ạo tiến l n nhƣ ƣờng xoáy ốc.

Tóm lại, quy luật phủ ịnh của phủ ịnh phản ánh mội liên hệ, sự kế th

a thông qua khâu trung gian gi a cái bị phủ ịnh và cái phủ ịnh; do có kế th

a nên phủ ịnh biện chứng không phải là sự phủ ịnh sạch trơn mà là iều kiện

cho sự phát triển nó lƣu gi nội dung tích cực của các giai oạn trƣớc, lặp

lại một số ặc iểm chủ yếu của c i an ầu tr n cơ sở mới cao hơn; o vậy, sự

102

V.I.Lênin: , Hà Nội, 2005. t. 26, tr. 65

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

125

phát triển có tính chất tiến lên không hẳn theo ƣờng thẳng mà theo ƣờng

xoáy trôn ốc.

Ý ơ ận.

Th nhất, quy luật này chỉ ra khuynh hướng tiến lên của sự vận ộng

của sự vật, hiện tƣợng; sự thống nhất gi a tính tiến bộ và tính kế th a của

sự phát triển; sau khi ã trải qua các mắt xích chuyển hóa, có thể x c ịnh ƣợc

kết quả cuối cùng của sự phát triển. Th hai, quy luật này giúp nhận thức

úng về xu hướng của sự phát triển ó là quá trình diễn ra quanh co, phức

tạp, không hề ều ặn thẳng tắp, không va vấp, không có nh ng ƣớc thụt lùi.

Th ba, quy luật này giúp nhận thức ầy ủ hơn về sự vật, hiện tƣợng mới ra

ời phù hợp với quy luật phát triển, biểu hiện giai oạn cao về chất trong sự

phát triển. Trong tự nhiên, sự xuất hiện của sự vật, hiện tƣợng mới diễn ra

tự ph t; nhƣng trong xã hội, sự xuất hiện mới ó gắn với việc nhận thức và

hành ộng có ý thức của con ngƣời. Th , tuy sự vật, hiện tƣợng mới thắng

sự vật, hiện tƣợng cũ nhƣng trong thời gian nào ó sự vật, hiện tƣợng cũ

còn mạnh hơn; vì vậy, cần ủng hộ sự vật, hiện tƣợng mới, tạo iều kiện cho

nó phát triển hợp quy luật; biết kế th a có chọn lọc nh ng yếu tố tích cực và

hợp lý của sự vật, hiện tƣợng cũ làm cho nó ph hợp với xu thế vận ộng và

phát triển của sự vật, hiện tƣợng mới.

III. LÝ LUẬN NHẬN THỨC

1. Các nguyên tắc của lý luận nhận thức duy vật biện chứng

Một là, thừa nhận th giới vật chất tồn tại khách quan bên ngoài và ộc

lập với ý th i. Đ y là nguyên tắc nền tảng của lý luận nhận thức của

chủ nghĩa uy vật biện chứng. Chủ nghĩa uy vật biện chứng khẳng ịnh, thế

giới vật chất tồn tại kh ch quan ộc lập với ý thức, với cảm giác của con

ngƣời và loài ngƣời nói chung, mặc ngƣời ta có thể chƣa iết ến chúng.

Trong tác phẩm Chủ d vật và chủ ệm phê phán, V.I.Lênin

viết: “Chủ nghĩa uy vật nói chung th a nhận rằng tồn tại thực tại khách

quan (vật chất) là không phụ thuộc vào ý thức, cảm giác, kinh nghiệm, v.v.,

của loài ngƣời. Chủ nghĩa uy vật lịch sử th a nhận rằng tồn tại xã hội không

phụ thuộc vào ý thức xã hội của loài ngƣời. Trong hai trƣờng hợp ó ý thức

chỉ là phản ánh của tồn tại, nhiều lắm cũng chỉ là một phản ánh gần úng ăn

khớp, chính xác một cách lý tƣởng ”

103

Hai là, công nhận c m giác, tri giác, ý th c nói chung là hình nh chủ

quan của th giới khách quan. Theo chủ nghĩa uy vật biện chứng, các cảm

giác của chúng ta (và mọi tri thức ều là sự phản nh ều là hình ảnh chủ

quan của hiện thực kh ch quan: “Cảm giác là một hình ảnh chủ quan c a thế

103

V.I.Lênin, , tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980,tr. 404.

lOMoARcPSD| 36084623

ủ

Toàn tập

126

giới kh ch quan”

104

. Nhƣng không phải sự phản ánh thụ ộng, cứng ờ của

hiện thực khách quan giống nhƣ sự phản ánh vật lý của c i gương trong

quan niệm của chủ nghĩa uy vật trƣớc M c. Đó chính là quan niệm trực

quan của chủ nghĩa uy vật si u hình không nh gi úng mức vai trò tích cực

của chủ thể, của nhân cách và hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời trong phản

ánh.

Ba là, lấy th c tiễn làm tiêu chuẩ ể kiểm tra hình ú nh sai của

c m giác, ý th c nói chung. Theo chủ nghĩa uy vật biện chứng, thực tiễn là

tiêu chuẩn ể kiểm tra hình ảnh úng hình ảnh sai của cảm giác, ý thức nói

chung; là tiêu chuẩn ể kiểm tra chân lý. Tất nhiên, “… thực tiễn mà chúng

ta dùng làm tiêu chuẩn trong lý luận về nhận thức, phải bao gồm cả thực

tiễn của nh ng sự quan sát, nh ng sự phát hiện về thi n văn học…”

105

. Do

vậy “Quan iểm về ời sống, về thực tiễn, phải là quan iểm thứ nhất và cơ

ản của lý luận về nhận thức”

111

2. Nguồn gốc, bản chất của nhận thức

Triết học Mác - Lênin th a nhận sự tồn tại khách quan của thế giới và

cho rằng thế giới kh ch quan là ối tƣợng của nhận thức. Không phải ý thức

của con ngƣời sản sinh ra thế giới mà thế giới vật chất tồn tại kh ch quan

ộc lập với ý thức con ngƣời là nguồn gốc "duy nhất và cuối cùng" của nhận

thức. Triết học Mác - Lênin khẳ ịnh kh ă ận th c th giới củ i.

V.I.L nin ã chỉ rõ chỉ có nh ng cái mà con ngƣời chƣa iết chứ không có cái

gì không thể biết: "Dứt khoát là không có và không thể có bất kỳ sự khác

nhau nào về nguyên tắc gi a hiện tƣợng và vật tự nó. Chỉ có sự khác nhau

gi a c i ã ƣợc nhận thức và c i chƣa ƣợc nhận thức"

106

Triết học Mác - Lênin cho rằng nhận th c là quá trình ph n ánh hiện

th c khách quan vào bộ ó i; là quá trình tạo thành tri th c về th giới

khách quan trong bộ ó i: "Tri giác và biểu tƣợng của chúng ta là hình

ảnh của các sự vật ó"

107

; "Cảm giác của chúng ta, ý thức của chúng ta chỉ

là hình ảnh của thế giới n ngoài và ĩ nhi n là nếu không có cái bị phản ánh

thì không thể có cái phản nh nhƣng c i ị phản ánh tồn tại ộc lập với cái

phản ánh"

114

. Điều này thể hiện quan niệm duy vật về nhận thức, chống lại

quan niệm duy tâm về nhận thức. Nhận thức là một quá trình phức tạp, quá

104

V.I.Lênin, Toàn tập, tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980, tr.138.

105

V.I.Lênin, Toàn tập, tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980,tr. 164.

111

V.I.Lênin,

Toàn tập, tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980,tr.167.

106

V.I.Lênin, Toàn tập, tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980, tr.117.

107

V.I.Lênin, Toàn tập, tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980, tr.126.

114

V.I.Lênin, , tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980, tr.74.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

127

trình nảy sinh và giải quyết mâu thuẫn chứ không phải quá trình máy móc

giản ơn thụ ộng và nhất thời: "Nhận thức là sự tiến gần mãi mãi và vô tận

của tƣ uy ến khách thể.

lOMoARcPSD| 36084623

ủ

Toàn tập

128

Phản ánh c a thế giới tự nhi n trong tƣ tƣởng con ngƣời phải ƣợc hiểu

không phải một cách

“

chết cứng”, "trừu tƣợng", không phải không vận

ộng, không mâu thuẫn, mà là trong quá trình vĩnh viễn của vận ộng, của

sự nảy sinh mâu thuẫn và sự giải quyết nh ng mâu thuẫn ó"

108

Nhận th c là một quá trình biện ch ng có vậ ộng và phát triển, là qu

trình i t chƣa iết ến biết, t biết ít tới biết nhiều hơn t biết chƣa ầy ủ ến

ầy ủ hơn. Đ y là một quá trình, không phải nhận thức một lần là xong, mà

có phát triển, có b sung và hoàn thiện: "Trong lý luận nhận thức cũng nhƣ

trong tất cả nh ng lĩnh vực khác của khoa học, cần suy luận một cách biện

chứng nghĩa là ng giả ịnh rằng nhận thức của chúng ta là bất di bất dịch

và có sẵn, mà phải phân tích xem sự hiểu biết nảy sinh ra t sự không hiểu

biết nhƣ thế nào, sự hiểu biết không ầy ủ và không chính xác trở thành ầy

ủ hơn và ch nh x c hơn nhƣ thế nào"

109

Trong quá trình nhận thức của con ngƣời luôn luôn nảy sinh quan hệ

biện chứng gi a nhận thức kinh nghiệm và nhận thức lý luận; nhận thức

thông thƣờng và nhận thức khoa học. Nhận thức kinh nghiệm là nhận thức

dựa trên sự quan sát trực tiếp các sự vật, hiện tƣợng hay các thí nghiệm

thực nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức kinh nghiệm là nh ng tri thức

kinh nghiệm thông thƣờng hoặc tri thức thực nghiệm khoa học. Tri thức

kinh nghiệm óng vai trò quan trọng trong ời sống thƣờng ngày của con

ngƣời. Tuy nhiên, tri thức kinh nghiệm còn hạn chế vì nó mới em lại sự

hiểu biết về các mặt riêng lẻ, bề ngoài của sự vật và còn rời rạc

110

. Tri thức

kinh nghiệm chƣa chỉ ra ƣợc tính tất yếu, mối quan hệ bản chất của các sự

vật, hiện tƣợng. Do vậy Ph.Ăngghen ã khẳng ịnh: “Sự quan sát dựa vào

kinh nghiệm tự nó không bao giờ có thể chứng minh ƣợc ầy ủ tính tất

yếu”

118

. Nhận thức lý luận là nhận thức sự vật, hiện tƣợng một cách gián

tiếp dựa trên các hình thức tƣ uy tr u tƣợng nhƣ kh i niệm ph n o n suy

luận ể khái quát tính bản chất, quy luật, tính tất yếu của các sự vật, hiện

tƣợng. Nhận thức thông thƣờng là nhận thức ƣợc hình thành một cách tự

phát, trực tiếp trong hoạt ộng hàng ngày và trong của con ngƣời. Nhận thức

khoa học là nhận thức ƣợc hình thành chủ ộng, tự giác của chủ thể nhằm

108

V.I.Lênin, Toàn tập, tập 29, Nxb Tiến bộ M. 1981, tr.207 – 208.

109

V.I.Lênin, Toàn tập, tập 18, Nxb Tiến bộ M. 1980, tr.117.

110

Xem: Hội ồng Trung ƣơng chỉ ạo biên soạn giáo trình quốc gia các bộ môn khoa học Mác-Lênin, tƣ

tƣởng Hồ Chí Minh; Giáo trình Tri t h c Mác - Lênin; NxbCTQG,H.1999; tr.362.

118

C.M c và

Ph.Ăngghen: , NxbCTQG,H.1994; tập 20; tr.781.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

129

phản ánh nh ng mối liên hệ bản chất, tất nhiên, mang tính quy luật của ối

tƣợng nghiên cứu.

Nhận th ộng biện ch ng giữa chủ thể nhận th c và khách

thể nhận th ơ ở hoạt ộng th c tiễn củ i.

Bản chất c a nhận thức là quá trình phản ánh tích cực, sáng tạo thế giới vật

chất khách quan bởi con ngƣời. Vì thế, chủ thể nhận thức chính là con

ngƣời. Nhƣng ó là con ngƣời hiện thực ang sống ang hoạt ộng thực tiễn

và ang nhận thức trong nh ng iều kiện lịch sử - xã hội cụ thể nhất ịnh, tức

là con ngƣời ó phải thuộc về một giai cấp, một dân tộc nhất ịnh, có ý thức,

lợi ích, nhu cầu, cá tính, tình cảm,v.v..Các yếu tố ó gi n tiếp hay trực tiếp

ều tham gia vào quá trình nhận thức của chủ thể. Con ngƣời là chủ thể nhận

thức cũng ị giới hạn bởi iều kiện lịch sử có tính chất lịch sử - xã hội. Theo

triết học Mác - L nin con ngƣời chỉ trở thành chủ thể nhận thức khi con

ngƣời ó là thành vi n của xã hội, tham gia vào hoạt ộng của cộng ồng nhằm

cải tạo khách thể. Vì thế, chủ thể nhận thức không chỉ là nh ng c nh n con

ngƣời (với tƣ c ch là thành viên của xã hội) mà còn là nh ng tập oàn ngƣời

cụ thể, một dân tộc cụ thể là loài ngƣời nói chung. Nếu chủ thể nhận thức

trả lời câu hỏi: ai nhận thức, thì khách thể nhận thức trả lời câu hỏi: c i gì

ƣợc nhận thức? Theo triết học Mác - Lênin, khách thể nhận thức không

ồng nhất với toàn bộ hiện thực khách quan mà chỉ là một bộ phận, một lĩnh

vực của hiện thực khách quan, nằm trong miền hoạt ộng nhận thức và trở

thành ối tƣợng nhận thức của chủ thể nhận thức. Vì thế, khách thể nhận

thức không chỉ là thế giới vật chất mà có thể còn là tƣ duy, tâm lý, tƣ

tƣởng, tinh thần, tình cảm, v.v.. Khách thể nhận thức cũng có t nh lịch sử -

xã hội cũng ị chế ƣớc bởi iều kiện lịch sử - xã hội cụ thể. Bởi lẽ o iều

kiện lịch sử - xã hội mà một bộ phận nào ó của hiện thực khách quan mới

trở thành khách thể nhận thức. Khách thể nhận thức luôn luôn thay i trong

lịch sử cùng với sự phát triển của hoạt ộng thực tiễn cũng nhƣ sự mở rộng

năng lực nhận thức của con ngƣời. Khách thể nhận thức cũng không ồng

nhất với ối tƣợng nhận thức. Đối tƣợng nhận thức là một khía cạnh, một

phương iện, một mặt nào ó của hiện thực khách quan mà chủ thể nhận thức

tập trung vào nghiên cứu, tìm hiểu. Nhƣ vậy, khách thể nhận thức rộng hơn

ối tƣợng nhận thức.

Hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời ch nh là là cơ sở của mối quan hệ

gi a chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức. Chính vì vậy, hoạt ộng thực

tiễn là cơ sở ộng lực, mục ch của nhận thức và là tiêu chuẩn ể kiểm tra

chân lý. T trên chúng ta có thể thấy, nhận th c là quá trình ph n ánh hiện

th c khách quan một cách tích c c, chủ ộng, sáng tạo bởi ơ ở th

c tiễn mang tính lịch sử c thể.

lOMoARcPSD| 36084623

ủ

130

Downloaded by Lan Nhii (attahinectorl@outlook.dk)

3. Thực tiễn và vai trò của thực tiễn ối với nhận thức

* Phạm trù th c tiễn n n trình ày 4 tr. 135 trƣớc 3 này, tức là i chỗ

cho mục 3 và 4 cho nhau, thì sự trình bày trên lớp sẽ tự nhi n hơn

Thực tiễn, theo tiếng Hy Lạp c là “Practica” - nghĩa en là hoạt ộng

tích cực. Các nhà triết học duy tâm cho hoạt ộng nhận thức, hoạt ộng của ý

thức, hoạt ộng của tinh thần nói chung là hoạt ộng thực tiễn. Các nhà triết

học tôn giáo thì cho hoạt ộng sáng tạo ra vũ trụ của thƣợng ế là hoạt ộng

thực tiễn. Các nhà triết học duy vật trƣớc triết học duy vật biện chứng có

nhiều óng góp cho quan iểm duy vật về nhận thức nhƣng chƣa một ại biểu

nào hiểu úng ƣợc bản chất của thực tiễn cũng nhƣ vai trò của thực tiễn ối

với nhận thức. Không phải ngẫu nhiên mà trong luận ề số 1 của Luận c ơ

về Feuerbach (P ơ ắc), C.Mác viết: “Khuyết iểm chủ yếu của toàn bộ chủ

nghĩa uy vật t trƣớc ến nay - kể cả chủ nghĩa uy vật của Feuerbach - là

sự vật, hiện thực, cái cảm gi c ƣợc, chỉ ƣợc nhận thức dƣới hình thức khách

thể hay hình thức tr c quan, chứ không ƣợc nhận thức là hoạ ộng c m giác

của con ng i, là th c tiễn‟‟

111

.Chính vì vậy cũng trong Luận c ơ về

Feuerbach, C.M c cũng khẳng ịnh lại “Điểm cao nhất mà chủ nghĩa uy vật

tr c quan, tức là chủ nghĩa uy vật không quan niệm tính cảm giác là hoạt

ộng thực tiễn vƣơn tới ƣợc là sự trực quan về nh ng cá nhân riêng biệt

trong “xã hội công n”

112

. Theo quan iểm của triết học Mác - Lênin, th c

tiễn là toàn bộ những hoạ ộng vật chất - c m tính, có tính lịch sử - xã hội

của con ng i nhằm c i tạo t nhiên và xã hội ph c v nhân loại ti n bộ.

T quan niệm trên về thực tiễn có thể thấy thực tiễn gồm nh ng ặc

trƣng sau:

Th nhất, thực tiễn không phải toàn bộ hoạt ộng của con ngƣời mà chỉ

là nh ng hoạt ộng vật chất - cảm t nh nhƣ lời của C.M c ó là nh ng hoạt

ộng vật chất cảm gi c ƣợc của con ngƣời. Nghĩa là con ngƣời có thể quan

sát trực quan ƣợc các hoạt ộng vật chất này. Hoạt ộng vật chất - cảm tính

là nh ng hoạt ộng mà con ngƣời phải sử dụng lực lƣợng vật chất, công cụ

vật chất t c ộng vào c c ối tƣợng vật chất ể làm biến i chúng. Tr n cơ sở ó

con ngƣời mới làm biến i ƣợc thế giới khách quan phục vụ cho mình.

Th hai, hoạt ộng thực tiễn là nh ng hoạt ộng mang tính lịch sử - xã

hội của con ngƣời. Nghĩa là thực tiễn là hoạt ộng chỉ diễn ra trong xã hội,

với sự tham gia của ông ảo ngƣời trong xã hội. Trong hoạt ộng thực tiễn

con ngƣời truyền lại cho nhau nh ng kinh nghiệm t thế hệ này qua thế hệ

kh c. Cũng vì vậy, hoạt ộng thực tiễn luôn bị giới hạn bởi nh ng iều kiện

111

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, H.1995, tập 3, tr.9.

112

C.M c và Ph.Ăngghen , Nxb Chính trị quốc gia, H.1995, tập 3, tr.12.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

131

lịch sử - xã hội cụ thể. Đồng thời, thực tiễn có trải qua c c giai oạn lịch sử

phát triển cụ thể của nó.

Th ba, thực tiễn là hoạt ộng có tính mục ch nhằm cải tạo tự nhiên và

xã hội phục vụ con ngƣời. Khác với hoạt ộng có tính bản năng tự phát của

ộng vật nhằm thích nghi thụ ộng với thế giới, con ngƣời

lOMoARcPSD| 36084623

132

bằng và thông qua hoạt ộng thực tiễn, chủ ộng t c ộng cải tạo thế giới ể thỏa

mãn nhu cầu của mình, thích nghi một cách chủ ộng, tích cực với thế giới.

Nhƣ vậy, nói tới thực tiễn là nói tới hoạt ộng có tính tự giác cao của con

ngƣời, khác với hoạt ộng bản năng thụ ộng thích nghi của ộng vật.

Nếu cắt theo chiều dọc, thực tiễn bao giờ cũng ao gồm mục ch

phương tiện và kết quả. Mục ch ƣợc nảy sinh t nhu cầu và lợi ích, nhu

cầu x t ến c ng ƣợc nảy sinh t iều kiện khách quan. Lợi ích chính là cái

thoả mãn nhu cầu. Để ạt mục ch con ngƣời trong hoạt ộng thực tiễn của

mình phải lựa chọn phương tiện (công cụ ể thực hiện. Kết quả của hoạt

ộng thực tiễn phụ thuộc vào nhiều nhân tố nhƣng trƣớc kết là phụ thuộc

vào mục ch ặt ra và phương tiện mà con ngƣời sử dụng ể thực hiện mục

ch.

Dù xem xét theo chiều dọc hay chiều ngang thì thực tiễn là hoạt ộng

thể hiện tính mục ch t nh tự giác cao của con ngƣời - chủ ộng t c ộng làm

biến i tự nhiên, xã hội, phục vụ con ngƣời, khác với nh ng hoạt ộng mang

tính bản năng thụ ộng của ộng vật, nhằm thích nghi với hoàn cảnh. Rõ ràng,

hoạt ộng thực tiễn là hoạt ộng cơ ản, ph biến của con ngƣời và xã hội loài

ngƣời, là phương thức cơ ản của mối quan hệ gi a con ngƣời với thế giới.

Nghĩa là con ngƣời quan hệ với thế giới bằng và thông qua hoạt ộng thực

tiễn. Không có hoạt ộng thực tiễn thì bản th n con ngƣời và xã hội loài

ngƣời không thể tồn tại và phát triển.

Thực tiễn tồn tại dƣới nhiều hình thức khác nhau, ở nh ng lĩnh vực kh

c nhau nhƣng gồm nh ng hình thức cơ ản: Hoạt ộngsản xuất vật chất; hoạt

ộng chính trị - xã hội và hoạt ộng thực nghiệm khoa học. Trong ó hoạt ộng

sản xuất vật chất là hình thức thực tiễn có sớm nhất, cơ ản nhất, quan trọng

nhất. Bởi lẽ, ngay t khi con ngƣời mới xuất hiện tr n tr i ất với tƣ c ch là

ngƣời, con ngƣời ã phải tiến hành sản xuất vật chất dù là giản ơn ể tồn tại.

Sản xuất vật chất biểu thị mối quan hệ của con ngƣời với tự nhi n và là

phương thức tồn tại cơ ản của con ngƣời và xã hội loài ngƣời. Không có

sản xuất vật chất, con ngƣời và xã hội loài ngƣời không thể tồn tại và phát

triển. Sản xuất vật chất còn là cơ sở cho sự tồn tại của của các hình thức

thực tiễn kh c cũng nhƣ tất cả các hoạt ộng sống khác của con ngƣời.

Hoạt ộng chính trị - xã hội là hoạt ộng thực tiễn thể hiện tính tự giác

cao của con ngƣời nhằm biến i, cải tạo xã hội, phát triển các thiết chế xã

hội, các quan hệ xã hội,v.v.. tạo ra môi trƣờng xã hội thuận lợi cho con

ngƣời phát triển. Hoạt ộng chính trị - xã hội bao gồm các hoạt ộng nhƣ ấu

tranh giai cấp; ấu tranh giải phóng dân tộc; ấu tranh cho hòa bình, dân chủ,

tiến bộ xã hội; ấu tranh cải tạo các quan hệ chính trị - xã hội, nhằm tạo ra

môi trƣờng xã hội dân chủ, lành mạnh, thuận lợi cho con ngƣời phát triển.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

133

Thiếu hình thức hoạt ộng thực tiễn này, con ngƣời và xã hội loài ngƣời

cũng không thể phát triển bình thƣờng.

Hoạt ộng thực nghiệm khoa học là hình thức ặc biệt của hoạt ộng thực

tiễn. Bởi lẽ, trong hoạt ộng thực nghiệm khoa học con ngƣời chủ ộng tạo

ra nh ng iều kiện không có sẵn trong tự nhi n cũng nhƣ xã hội ể tiến hành

thực nghiệm khoa học theo mục ch mà mình ã ề ra. Trên cơ sở ó vận dụng

nh ng thành tựu khoa học, kỹ thuật, công nghệ vào sản xuất vật chất, vào

cải tạo chính trị - xã hội, cải tạo các quan hệ chính trị - xã hội phục vụ con

ngƣời. Ngày nay, khi mà cách mạng khoa học công nghệ phát triển nhƣ vũ

ão “khi mà tri thức xã hội ph biến [wissen knowle ge] ã chuyển hóa ến

mức ộ nào thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp”

113

thì hình thức hoạt ộng thực

tiễn này ngày càng óng vai trò quan trọng.

Ba hình thức thực tiễn này có quan hệ biện chứng t c ộng, ảnh hƣởng

qua lại lẫn nhau. Trong ó sản xuất vật chất óng vai trò quan trọng, quyết

ịnh hai hình thức thực tiễn kia. Tuy nhiên, hai hình thức thực tiễn kia là

hoạt ộng chính trị - xã hội, hoạt ộng thực nghiệm khoa học có ảnh hƣởng

quan trọng tới sản xuất vật chất.

Nhƣ vậy, thực tiễn là cầu nối con ngƣời với tự nhiên, xã hội nhƣng

ồng thời thực tiễn cũng t ch con ngƣời khỏi thế giới tự nhi n ể “làm chủ”

tự nhi n. Nói kh c i, thực tiễn “tách” con ngƣời khỏi tự nhi n là ể khẳng ịnh

con ngƣời với tƣ c ch là chủ thể trong quan hệ với tự nhiên, nhƣng muốn

“t ch” con ngƣời khỏi tự nhi n thì trƣớc hết phải “nối” con ngƣời với tự

nhi n ã. Cầu nối này chính là hoạt ộng thực tiễn.

* Vai trò của th c tiễ ối với nhận th c

Th c tiễ ơ ở ộng l c của nhận th c

Bằng và thông qua hoạt ộng thực tiễn con ngƣời t c ộng vào thế giới

khách quan, buộc chúng phải bộc lộ nh ng thuộc tính, nh ng quy luật ể con

ngƣời nhận thức. Chính thực tiễn cung cấp nh ng tài liệu, vật liệu cho nhận

thức của con ngƣời. Không có thực tiễn thì không có nhận thức, không có

khoa học, không có lý luận, bởi lẽ tri thức của con ngƣời x t ến c ng ều ƣợc

nảy sinh t thực tiễn.

Thực tiễn luôn ề ra nhu cầu, nhiệm vụ và phương hướng phát triển của

nhận thức, vì thế nó luôn thúc ẩy cho sự ra ời của các ngành khoa học. Thực

tiễn có tác dụng rèn luyện các giác quan của con ngƣời, làm cho chúng

phát triển tinh tế hơn hoàn thiện hơn tr n cơ sở ó giúp qu trình nhận thức

của con ngƣời hiệu quả hơn úng ắn hơn. Ch nh vì vậy, Ph.Ăngghen ã

113

C.M c và Ph.Ăngghen , Nxb Chính trị quốc gia, H., 1995, tập 46, phần II, tr.372.

lOMoARcPSD| 36084623

134

khẳng ịnh: "Chính việc ngƣời ta biến i tự nhi n… là cơ sở chủ yếu nhất và

trực tiếp nhất của tƣ uy con ngƣời và trí tuệ con ngƣời ã ph t triển song

song với việc ngƣời ta ã học cách cải biến tự nhiên"

114

Hoạt ộng thực tiễn còn là cơ sở chế tạo ra các công cụ phương tiện,

máy móc mới hỗ trợ con ngƣời trong quá trình nhận thức, chẳng hạn nhƣ

k nh hiển vi k nh thi n văn hàn thử biểu m y vi t nh v.v. ã mở rộng khả

năng của các khí quan nhận thức của con ngƣời. Nhƣ vậy, thực tiễn chính

là nền tảng cơ sở ể nhận thức của con ngƣời nảy sinh, tồn tại, phát triển.

Không nh ng vậy, thực tiễn còn là ộng lực thúc ẩy nhận thức phát triển.

Th c tiễn là m í ủa nhận th c

Nhận thức của con ngƣời ngay t khi con ngƣời mới xuất hiện trên tr

i ất với tƣ c ch là ngƣời ã ị quy ịnh bởi nh ng nhu cầu thực tiễn. Bởi lẽ,

muốn sống, muốn tồn tại con ngƣời phải sản xuất và cải tạo tự nhiên và

xã hội. Chính nhu cầu sản xuất vật chất và cải tạo tự nhiên, xã hội buộc con

ngƣời phải nhận thức thế giới xung quanh. Nhận thức của con ngƣời là

nhằm phục vụ thực tiễn soi ƣờng, dẫn dắt, chỉ ạo thực tiễn chứ không phải

ể trang trí, hay phục vụ cho nh ng ý tƣởng viển vông. Nếu không vì thực

tiễn, nhận thức sẽ mất phương hướng, bế tắc. Mọi tri thức khoa học - kết

quả của nhân thức chỉ có ý nghĩa khi nó ƣợc áp dụng vào ời sống thực tiễn

một cách trực tiếp hay gián tiếp ể phục vụ con ngƣời.

Th c tiễn là tiêu chuẩ ể kiểm tra chân lý

Tri thức của con ngƣời là kết quả của quá trình nhận thức, tri thức ó

có thể phản nh úng hoặc không úng hiện thực khách quan. Không thể lấy

tri thức ể kiểm tra tri thức cũng không thể lấy sự hiển nhiên, hay sự tán

thành của số ông hoặc sự có lợi, có ích ể kiểm tra sự úng sai của tri thức.

Theo triết học Mác - Lênin, thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất ể

kiểm tra chân lý, bác bỏ sai lầm. Dựa vào thực tiễn, ngƣời ta có thể chứng

minh, kiểm nghiệm chân lý. Bởi lẽ, chỉ có thực tiễn mới có thể vật chất ho

ƣợc tri thức, hiện thực ho ƣợc tƣ tƣởng, qua ó mới khẳng ịnh ƣợc chân

lý hoặc phủ ịnh một sai lầm nào ó. C.M c ã khảng ịnh: "Vấn ề tìm hiểu xem

tƣ uy của con ngƣời có thể ạt tới tính chân lý khách quan không, hoàn

toàn không phải là một vấn ề lý luận mà là một vấn ề thực tiễn"

115

Có nhiều hình thức thực tiễn khác nhau, do vậy cũng có nhiều hình

thức kiểm tra chân lý khác nhau, có thể bằng thực nghiệm khoa học, có thể

áp dụng lý luận xã hội vào quá trình cải biến xã hội, v.v..Tuy nhiên,

114

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, tập 20, S d, tr.720.

115

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, H. 1995, tập 3, tr.9.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập, t. 29, Nxb Tiến bộ

135

thực tiễn là tiêu chuẩn của chân lý v a có tính chất tuyệt ối, v a có tính chất

tương ối. Tính tuyệt ối của thực tiễn với tƣ c ch ti u chuẩn chân lý thể hiện

ở chỗ, thực tiễn là tiêu chuẩn khách quan duy nhất ể kiểm tra, khảng ịnh

chân lý, bác bỏ sai lầm. Thực tiễn trong mỗi giai oạn lịch sử cụ thể sẽ chứng

minh ƣợc chân lý, bác bỏ ƣợc sai lầm. T nh tương ối của thực tiễn với tƣ

c ch ti u chuẩn chân lý thể hiện ở chỗ, thực tiễn có quá trình vận ộng, biến

i, phát triển o ó "không ao giờ có thể xác nhận hoặc bác bỏ một cách hoàn

toàn một biểu tƣợng nào ó của con ngƣời, dù biểu tƣợng ấy là thế nào

chăng n a"

116

. Vì vậy, nếu xem xét thực tiễn trong không gian càng rộng,

trong thời gian càng dài, trong chỉnh thể thì càng r u là ch n lý u là sai

lầm. Triết học Mác - Lênin yêu cầu quan iểm về ời sống, về thực tiễn phải

là quan iểm thứ nhất và cơ ản của lý luận về nhận thức và khẳng ịnh “con

ngƣời chứng minh bằng thực tiễn của mình sự óng ấu khách quan của nh

ng ý niệm, khái niệm tri thức của mình, của khoa học, của mình”

117

T vai trò của thực tiễn ối với nhận thức, chúng ta rút ra nguyên tắc

thực tiễn trong nhận thức và hoạt ộng. Nguyên tắc này yêu cầu xem xét sự

vật luôn phải gắn với nhu cầu thực tiễn. Coi trọng t ng kết thực tiễn, ể b

sung, hoàn thiện, phát triển nhận thức, lý luận cũng nhƣ chủ trương ƣờng

lối, chính sách. Do vậy, nguyên tắc này có ý nghĩa to lớn trong việc chống

bệnh gi o iều, chủ quan, duy ý chí. Nếu không quán triệt tốt nguyên tắc

thực tiễn thì dễ mắc phải bệnh bệnh gi o iều. Bệnh gi o iều là khuynh hướng

tƣ tƣởng và hành ộng cƣờng iệu lý luận coi nhẹ thực tiễn, tách lý luận khỏi

thực tiễn, thiếu quan iểm lịch sử - cụ thể. Ở nƣớc ta có hai loại gi o iều ó

là gi o iều lý luận và gi o iều kinh nghiệm. Gi o iều lý luận biểu hiện ở việc

học tập lý luận tách rời với thực tiễn, xa rời cuộc sống rơi vào ệnh sách

vở v.v.. Gi o iều kinh nghiệm biểu hiện ở việc áp dụng dập khuôn, máy

móc kinh ngiệm của ngành khác vào ngành mình, của ịa phương kh c vào

ịa phương mình của nƣớc kh c vào nƣớc mình,v.v.. không t nh ến nh ng

iều kiện thực tiễn lịch sử - cụ thể. Để khắc phục và ngăn ng a có hiệu quả

cả hai loại gi o iều này, chúng ta phải t ng ƣớc quán triệt tốt nguyên tắc

thực tiễn; tăng cƣờng t ng kết thực tiễn, v.v..

4. Các giai oạn cơ bản của quá trình nhận thức

Các nhà triết học dù thuộc trƣờng ph i nào ều th a nhận quá trình nhận

thức bao gồm nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính. Tuy nhiên, việc x c

ịnh vai trò, vị trí, mối quan hệ lẫn nhau gi a nhận thức cảm tính và nhận

thức lý tính rất kh c nhau. V.I.L nin ã kh i qu t con ƣờng biện chứng của

quá trình nhận thức nhƣ sau: "T trực quan sinh ộng ến tƣ duy tr u tƣợng,

116

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 18, Nxb Tiến bộ, M., 1980, tr.168.

117

V.I.Lênin, , M., 1981, tr.203.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập, t. 29, Nxb Tiến bộ

136

và từ d ừ ợ n th c tiễn - ó là con ƣờng biện chứng của sự nhận thức

chân lý, của sự nhận thức thực tại khách quan”

118

Trực quan sinh ộng và tƣ uy tr u tƣợng là hai giai oạn nhận thức có

nh ng thuộc tính khác nhau, kế tiếp nhau, b sung cho nhau trong quá trình

nhận thức thống nhất của con ngƣời về thế giới. Thực tiễn ở y v a là cơ sở

ộng lực, mục ch của quá trình nhận thức, v a là mắt khâu kiểm tra chân lý

khách quan. Thực tiễn ở y v a là yếu tố kết thúc một vòng khâu của sự

nhận thức, v a là iểm bắt ầu của vòng khâu mới của sự nhận thức. Cứ thế,

sự nhận thức của con ngƣời là một quá trình không có iểm cuối.

Nhận th c c m tính

Đ y là giai oạn ầu tiên của quá trình nhận thức, gắn liền với thực tiễn.

Ở giai oạn này, nhận thức của con ngƣời phản ánh trực tiếp khách thể thông

qua c c gi c quan ƣợc diễn ra ƣới ba hình thức: cảm giác, tri giác và biểu

tƣợng. C m giác là hình thức ầu tiên, giản ơn nhất của quá trình nhận thức

ở giai oạn cảm t nh ƣợc nảy sinh do sự t c ộng trực tiếp của khách thể lên

các giác quan của con ngƣời ƣa lại cho con ngƣời nh ng thông tin trực

tiếp, giản ơn nhất về một thuộc tính riêng lẻ của sự vật. Cảm giác chính là

hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Thế giới khách quan là nguồn

gốc, nội dung khách quan của cảm gi c o ó là nguồn gốc của mọi hiểu biết

của con ngƣời.

Tri giác là một hình thức nhận thức của giai oạn trực quan sinh ộng

(nhận thức cảm tính). Tri giác là kết quả của sự t c ộng trực tiếp của sự vật

ồng thời lên nhiều giác quan của con ngƣời. Do ó có thể nói, tri giác là t

ng hợp của nhiều cảm giác. Vì vậy, tri giác cho ta hình ảnh về sự vật trọn

vẹn hơn cảm gi c. Nhƣng tri gi c vẫn là hình ảnh trực tiếp, cảm tính về sự

vật. T tri giác, nhận thức chuyển lên hình thức cao hơn là iểu tƣợng.

Biể ợng là hình thức cao nhất và phức tạp nhất của nhận thức cảm

tính. Khác với cảm giác và tri giác, biểu tƣợng là hình ảnh sự vật ƣợc tái

hiện trong óc nhờ trí nhớ, khi sự vật không trực tiếp t c ộng vào giác quan

của con ngƣời. Nhƣng iểu tƣợng vẫn giống tri giác ở chỗ, nó vẫn là hình

ảnh cảm tính về sự vật, mặc tương ối hoàn chỉnh. Cho nên, biểu tƣợng

chƣa phải là hình thức của nhận thức lý t nh. Nó nhƣ là khâu trung gian

chuyển t nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính.

Nhƣ vậy là, ở giai oạn nhận thức cảm tính, nhận thức chƣa em lại nh

ng hiểu biết sâu sắc, khái quát trong tính chỉnh thể về sự vật. Nhận thức

cảm t nh chƣa ph n iệt ƣợc cái riêng và cái chung, bản chất và hiện tƣợng,

118

V.I.Lênin, , M., 1981, tr.179.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập, t. 29, Nxb Tiến bộ

137

nguyên nhân và kết quả, v.v. của sự vật. Để hiểu ƣợc bản chất sự vật sâu

sắc hơn hoàn chỉnh hơn nhận thức phải chuyển lên hình thức cao hơn là

nhận thức lý t nh tƣ uy tr u tƣợng).

Nhận th c lý tính

Bắt nguồn t trực quan sinh ộng thông qua tƣ uy tr u tƣợng, con

ngƣời phản ánh sự vật một cách gián tiếp kh i qu t hơn ầy ủ hơn ƣới các

hình thức: Khái niệm, ph n o n và suy lý.

Khái niệm là hình thức cơ ản của tƣ uy tr u tƣợng, phản ánh khái

quát, gián tiếp một, hoặc một số thuộc tính chung có tính bản chất nào ó

của một nhóm sự vật, hiện tƣợng ƣợc biểu thị bằng một t hay một cụm t .

Chẳng hạn: Thủ ô T quốc, Dân tộc, v.v. Khái niệm ƣợc hình thành tr n cơ

sở hoạt ộng thực tiễn và hoạt ộng nhận thức của con ngƣời. Nó là kết quả

của sự t ng hợp, khái quát biện chứng nh ng tài liệu thu nhận ƣợc trong

hoạt ộng thực tiễn. Do ó kh i niệm "là chủ quan trong tính tr u tƣợng của

chúng, trong sự tách rời của chúng nhƣng là khách quan trong chỉnh thể,

trong quá trình, trong kết cuộc, trong khuynh hướng, trong nguồn gốc"

119

Hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời ngày càng a ạng, phong phú và

luôn luôn vận ộng, phát triển, vì vậy, khái niệm ể phản nh úng thực tiễn

cũng phải luôn phát triển, biến i cho phù hợp. Mỗi khái niệm ều nằm trong

mối liên hệ với các khái niệm khác và tham gia vào quá trình nhận thức

tiếp theo của con ngƣời: "nh ng khái niệm của con ngƣời không bất ộng,

mà luôn luôn vận ộng, chuyển hoá t cái nọ sang cái kia; không nhƣ vậy,

chúng không phản nh ời sống sinh ộng"

120

P là hình thức liên hệ các khái niệm, phản ánh mối liên hệ gi a

các sự vật hiện tƣợng của thế giới trong ý thức con ngƣời. Ph n o n là một

hình thức của tƣ uy tr u tƣợng, bằng cách liên kết các khái niệm lại ể

khẳng ịnh hay phủ ịnh một thuộc tính hay một mối liên hệ nào ó của sự vật.

Ph n o n ƣợc biểu hiện ƣới hình thức ngôn ng thành một mệnh ề, bao gồm

lƣợng t , chủ t , hệ t và vị t . Trong ó hệ t óng vai trò quan trọng nhất vì

nó biểu thị mối quan hệ của sự vật ƣợc phản ánh. Ví dụ: Một số sinh vi n

là ngƣời Hà Nội. “Một số” là lƣợng t ối lập với nó là lƣợng t “Tất cả”

"Sinh vi n” là chủ t ; "là" ối lập với nó “không là - ở y là hệ t - ặc trƣng

cho ph n o n về mặt chất, “ngƣời Hà Nội” là vị t . Căn cứ vào lƣợng và

chất của ph n o n ơn nhƣ ở phân chia ở trên, logic học hình thức nghiên

cứu bốn kiểu phán o n ơn cơ ản. Song, dựa vào nội dung và mức ộ ph quát

119

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 29, Nxb Tiến bộ, M., 1981, tr. 223-224.

120

V.I.Lênin, , M., 1981, tr. 267.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập, t. 29, Nxb Tiến bộ

138

của tri thức về ối tƣợng logic biện chứng ph n chia ph n o n thành a loại

cơ ản là: ph n o n ơn nhất ph n o n ặc th và ph n o n ph biến.

lOMoARcPSD| 36084623

139

Suy lý (suy luận và chứng minh) là nh ng hình thức của tƣ uy tr u

tƣợng, trong ó c c ph n o n ã li n kết với nhau theo quy tắc: phán o n cuối

cùng (kết luận ƣợc suy ra t nh ng ph n o n ã iết làm tiền ề. Có hai loại suy

luận chính: quy nạp và diễn dịch. Quy nạp là loại hình suy luận trong ó t

tiền ề là nh ng tri thức về riêng t ng ối tƣợng ngƣời ta khái quát thành tri

thức chung cho cả lớp ối tƣợng, tức là tƣ duy vận ộng t c i ơn nhất ến cái

chung, cái ph biến. Diễn dịch là loại hình suy luận trong ó t tiền ề là tri

thức chung về cả lớp ối tƣợng ngƣời ta rút ra kết luận là tri thức về riêng t

ng ối tƣợng hay bộ phận ối tƣợng, tức là tƣ uy vận ộng t c i chung ến c i

t chung hơn ến cái ơn nhất (cái riêng). Trong quá trình nhận thức của con

ngƣời, hai loại suy luận này có liên hệ chặt chẽ với nhau, b sung cho nhau.

Suy lý là phương thức quan trọng ể tƣ uy của con ngƣời i t c i ã iết ến

cái chƣa iết một cách gián tiếp, rút ngắn thời gian trong việc phát hiện tri

thức mới. Tính chân thực của tri thức thu nhận ƣợc nhờ suy lý, phụ thuộc

vào tính chân thực của c c ph n o n tiền ề và sự tuân thủ chặt chẽ úng ắn

các quy tắc lôgíc của chủ thể suy lý.

Nhƣ vậy, nhận thức lý tính khác với nhận thức cảm tính ở chỗ nó ã

phản ánh, khái quát, tr u tƣợng, gián tiếp sự vật, hiện tƣợng trong tính tất

yếu, chỉnh thể toàn diện. Vì vậy, nhận thức lý tính có thể phản ảnh ƣợc mối

liên hệ bản chất, tất nhiên, bên trong của sự vật, phản ánh sự vật, hiện tƣợng

sâu sắc hơn nhận thức cảm t nh. Đồng thời nó luôn hàm chứa nguy cơ xa

rời hiện thực. Do ó nhận thức lý tính phải ƣợc gắn liền với thực tiễn và

ƣợc kiểm tra bởi thực tiễn. Đ y cũng là thực chất ƣớc chuyển t tƣ uy tr

u tƣợng ến thực tiễn.

Nhận thức cảm tính và nhận thức lý t nh là hai giai oạn khác nhau về

chất nhƣng lại thống nhất với nhau, liên hệ, b sung cho nhau trong quá

trình nhận thức của con ngƣời. Nhận thức cảm t nh là cơ sở cho nhận thức

lý tính, không có nhận thức cảm tính thì không có nhận thức lý tính. Ngƣợc

lại, nhờ có nhận thức lý t nh mà con ngƣời mới i s u nhận thức ƣợc bản

chất của sự vật, hiện tƣợng. Trong thực tiễn, cần tr nh cƣờng iệu hóa, tuyệt

ối hoá vai trò của nhận thức cảm tính, hạ thấp và phủ nhận vai trò của nhận

thức lý t nh. Nhƣ vậy sẽ rơi vào chủ nghĩa uy cảm. Đồng thời, cần phải

tránh cƣờng iệu hóa thái quá vai trò của nhận thức lý tính, của trí tuệ dẫn

ến hạ thấp hoặc phủ nhận vai trò của nhận thức cảm tính, của cảm gi c rơi

vào chủ nghĩa uy lý cực oan.

S thống nhất giữa tr ộ d ừ ợng và th c tiễn.

Một vòng khâu của quá trình nhận thức ƣợc bắt ầu t trực quan sinh

ộng ến tƣ uy tr u tƣợng và t tƣ uy tr u tƣợng ến thực tiễn. Trong ó thực

tiễn v a là cơ sở, v a là khâu kết thúc và ồng thời có vai trò kiểm tra tính

chân thực các kết quả nhận thức. Quá trình nhận thức thông qua các vòng

lOMoARcPSD| 36084623

140

khâu nhận thức này ể ngày càng tiến s u hơn vào bản chất của các sự vật,

hiện tƣợng. Kết thúc vòng kh u này cũng ồng thời là sự bắt ầu của một

vòng khâu mới của sự nhận thức sâu sắc hơn toàn diện hơn. Cứ thế, nhận

thức của con ngƣời là vô tận. Mỗi nấc thang mà con ngƣời ạt ƣợc trong

quá trình nhận thức ều là kết quả của cả nhận thức cảm tính và cả nhận

thức lý t nh ƣợc thực hiện tr n cơ sở của hoạt ộng thực tiễn.

Vòng khâu của nhận thức t trực quan sinh ộng ến tƣ uy tr u tƣợng

và t tƣ uy tr u tƣợng ến thực tiễn ƣợc lặp i lặp lại nhƣng s u hơn về bản

chất. Đó cũng ch nh là qu trình giải quyết nh ng mâu thuẫn không ng ng

nảy sinh trong nhận thức. Đó là m u thuẫn gi a chƣa iết và biết, gi a biết ít

và biết nhiều, gi a chân lý và sai lầm, v.v.. Cứ mỗi khi mâu thuẫn ƣợc giải

quyết, thì nhận thức của con ngƣời lại tiến gần tới ch n lý hơn.

5. Tính chất của chân lý

* Quan niệm về chân lý

Chân lý là một vấn ề ƣợc ề cập nhiều trong lịch sử triết học, tuy nhi n

chƣa có ại biểu triết học nào trƣớc và ngoài triết học duy vật biện chứng

có quan niệm hoàn chỉnh úng ắn về ch n lý. Theo quan iểm triết học Mác

- Lênin, chân lý là tri thức phù hợp với hiện thực khách quan mà con ngƣời

phản nh và ƣợc thực tiễn kiểm nghiệm. Chân lý phải ƣợc hiểu nhƣ một

quá trình, bởi lẽ bản thân sự vật có quá trình vận ộng, biến i, phát triển và

sự nhận thức về nó cũng phải ƣợc vận ộng, biến i, phát triển. Cho nên,

nhận thức ch n lý cũng phải là một quá trình.

* Các tính chất của chân lý Tính khách quan.

Chân lý là tri thức chứ không phải bản thân hiện thực khách quan,

nhƣng tri thức ó phải phản nh úng hiện thực kh ch quan và ƣợc thực tiễn

kiểm nghiệm là úng. Cho n n theo nghĩa úng của t này, chân lý bao giờ

cũng là kh ch quan vì nội dung phản ánh của nó là khách quan, là phù hợp

với khách thể của nhận thức. V.I.Lênin nhấn mạnh: "Th a nhận chân lý

khách quan, tức là chân lý không phụ thuộc vào con ngƣời và loài

ngƣời"

121

chỉ phụ thuộc vào thực tại khách quan, không phụ thuộc vào t nh

ơn giản hay tính chặt chẽ của lôgíc, không phụ thuộc vào lợi ích hay sự quy

ƣớc v.v.. V.I.L nin cũng khảng ịnh “là ngƣời duy vật, có nghĩa là th a nhận

ch n lý kh ch quan”

122

í ơ ối và tính tuyệ ối.

T nh tương ối của chân lý thể hiện ở chỗ nh ng tri thức của chân lý

úng nhƣng chƣa hoàn toàn ầy ủ, nó mới phản nh úng một mặt, một bộ

121

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 18, Nxb Tiến bộ, M., 1980, tr.155.

122

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 18, Nxb Tiến bộ, M., 1980, tr.155.

lOMoARcPSD| 36084623

141

phận nào ó của hiện thực khách quan trong nh ng iều kiện giới hạn x c ịnh.

Tương ối ở y là o iều kiện lịch sử chế ƣớc, chứ không phải là phản ánh

sai. Tính tuyệt ối của chân lý thể hiện ở chỗ nh ng tri thức của chân lý phản

nh ầy ủ, toàn diện hiện thực khách quan ở một giai oạn lịch sử cụ thể x c

ịnh. Con ngƣời ngày càng tiến gần ến chân lý tuyệt ối chứ không thể ạt

chân lý tuyệt ối một cách trọn vẹn, toàn diện theo nghĩa en của t . Nhận

thức chân lý tuyệt ối phải thông qua một loạt c c ch n lý tương ối. V.I.Lênin

nhấn mạnh: "... theo bản chất của nó tƣ uy của con ngƣời có thể cung cấp

và ang cung cấp cho chúng ta chân lý tuyệt ối mà chân lý này chỉ là t ng số

nh ng chân lý tương ối. Mỗi giai oạn phát triển của khoa học lại em th m

nh ng hạt mới vào cái t ng số ấy của chân lý tuyệt ối, ..."

123

. Sự phân biệt gi

a tính tương ối và tính tuyệt ối của ch n lý cũng chỉ là tương ối. Đƣờng

ranh giới này có thể vƣợt qua ƣợc. Trong hoạt ộng thực tiễn cần chống cả

hai khuynh hướng; hoặc cƣờng iệu tuyệt ối hóa tính tuyệt ối phủ nhận t nh

tương ối của chân lý; hoặc tuyệt ối hóa t nh tương ối t ó phủ nhận tính

khách quan của chân lý.

Tính c thể.

Không có chân lý tr u tƣợng, chung chung, chân lý luôn là cụ thể. Bởi

lẽ, chân lý là tri thức phản nh úng hiện thực kh ch quan và ƣợc thực tiễn

kiểm nghiệm. Cho nên, chân lý luôn phản ánh sự vật, hiện tƣợng ở trong

một iều kiện cụ thể với nh ng hoàn cảnh lịch sử cụ thể trong một không

gian và thời gian x c ịnh. Thoát ly nh ng iều kiện cụ thể này sẽ không phản

nh úng ắn sự vật, hiện tƣợng. Triết học Mác Lênin khảng ịnh: “không có

ch n lý tr u tƣợng” “rằng chân lý luôn luôn là cụ thể”

124

. Vì chân lý luôn

cụ thể, nên phải quán triệt nguyên tắc lịch sử - cụ thể trong nhận thức và

hoạt ộng. Nguyên tắc này yêu cầu xem xét sự vật phải v a cụ thể (trong

không gian, thời gian x c ịnh) v a lịch sử (trong hoàn cảnh lịch sử iều kiện

lịch sử cụ thể). Nguyên tắc này chống gi o iều, rập khuôn, máy móc, xa rời

thực tế. V.I.L nin ã chỉ rõ nguyên tắc này òi hỏi “Xem x t mỗi vấn ề theo

quan iểm sau y: một hiện tƣợng nhất ịnh ã xuất hiện trong lịch sử nhƣ thế

nào, hiện tƣợng ó ã trải qua nh ng giai oạn phát triển chủ yếu nào và ứng

trên quan iểm của sự phát triển ó xem x t hiện nay nó ã trở thành nhƣ thế

nào”

133

CHƯƠNG III

123

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 18, Nxb Tiến bộ, M.,1980, tr.158.

124

V.I.Lênin, Toàn tập, t.42, Nxb Tiến bộ, M., 1977, tr.364.

133

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 39, Nxb Tiến bộ, M., 1977, tr.78.

lOMoARcPSD| 36084623

142

CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

Lịch sử tƣ tƣởng triết học trƣớc M c ã có nh ng tƣ tƣởng triết học xã

hội có giá trị, làm tiền ề iều kiện ể triết học mácxít kế th a, phát triển quan

niệm duy vật lịch sử. Tuy nhiên, do hạn chế lịch sử và các nguyên nhân

khác nhau, các nhà triết học duy tâm trƣớc M c ã i tìm nguyên nhân của sự

phát triển lịch sử ở tƣ tƣởng; coi cá nhân, anh hùng quyết ịnh sự phát triển

lịch sử. T ó họ quy tính tích cực của con ngƣời vào hoạt ộng tinh thần và

tìm biện pháp cải tạo xã hội ở lĩnh vực tinh thần. Đối với các nhà triết học

duy vật trƣớc Mác, khuyết iểm chung của họ là phương ph p tƣ uy si u

hình trong xem xét bản chất con ngƣời và xã hội. Họ quy bản chất con

ngƣời vào bản tính tự nhiên, tộc loại của các cá nhân riêng biệt. Phương

ph p tƣ uy si u hình ã ẫn ến tuyệt ối hoá vai trò của hoàn cảnh ịa lý trong

sự phát triển xã hội hoặc áp dụng quy luật tự nhiên, sinh học một c ch m y

móc vào ời sống xã hội. Đặc biệt, trong xem xét bản chất con ngƣời và xã

hội, các nhà triết học duy vật trƣớc M c ã thiếu tính thực tiễn, không xuất

phát t thực tiễn, không hiểu vai trò hoạt ộng thực tiễn có tính cách mạng

của con ngƣời.

C.M c và Ph.Ăngghen ã xuất phát t tiền ề nghiên cứu về lịch sử xã

hội là con ngƣời hiện thực. “Tiền ề ầu tiên của toàn bộ lịch sử nhân loại thì

ĩ nhi n là sự tồn tại của nh ng c nh n con ngƣời sống”

125

. Nghiên cứu về

cuộc sống của con ngƣời hiện thực c c nhà kinh iển phát hiện ra phương

thức tồn tại của con ngƣời chính là hoạt ộng thực tiễn của họ. Động lực

thúc ẩy con ngƣời hoạt ộng trong tiến trình lịch sử là nhu cầu và lợi ch mà

trƣớc hết là nhu cầu vật chất. Ph.Ăngghen nhấn mạnh rằng: “c i sự hiển

nhi n… là trƣớc hết con ngƣời cần phải ăn uống, ở và mặc nghĩa là phải

lao ộng trƣớc khi có thể ấu tranh ể giành quyền thống trị trƣớc khi có thể

hoạt ộng chính trị, tôn giáo, triết học…”

126

. Nhƣng “c nh n là thực thể xã

hội cho nên mọi biểu hiện sinh hoạt của nó là biểu hiện và sự khẳng ịnh

của sinh hoạt xã hội”

136

. C.Mác và Ph.Ăngghen viết : “Xã hội - cho dù nó

có hình thức gì i n a - là cái gì? Là sản phẩm của sự t c ộng qua lại gi a nh

ng con ngƣời”

127

. Con ngƣời, bằng hoạt ộng của mình ã làm n n lịch sử,

tạo ra xã hội.

Lôgic lý luận của C.M c và Ph.Ăngghen là ƣa thực tiễn vào triết

học, có quan niệm úng ắn về thực tiễn và vai trò của thực tiễn ối với ời sống

xã hội. T ó giải p ƣợc nh ng bí ẩn, bế tắc của mọi lý luận triết học cũ. Đặc

125

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 29.

126

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 19, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,1995, tr. 166.

136

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 42, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,, 2000, tr. 171.

127

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 27, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,1996, tr. 657.

lOMoARcPSD| 36084623

143

biệt, hai ông lý giải một cách khoa học trên lập trƣờng duy vật biện chứng

mối quan hệ gi a vật chất và ý thức; mối quan hệ gi a ý thức xã hội và tồn

tại xã hội; luận giải ƣợc vai trò của sản xuất vật chất và chỉ ra nh ng quy

luật vận ộng, phát triển của xã hội loài ngƣời, thực chất nó là nh ng quy

luật phản ánh hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời trong lịch sử. Lần ầu tiên

trong lịch sử tƣ tƣởng triết học, chủ nghĩa uy vật lịch sử ã chỉ ra nh ng quy

luật, nh ng ộng lực phát triển xã hội. Đ y là một ph t minh vĩ ại của C.M c

em lại một cuộc cách mạng trong triết học về xã hội.

I. HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI

Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là một nội ung cơ ản của chủ

nghĩa uy vật lịch sử, vạch ra nh ng quy luật cơ ản của sự vận ộng phát

triển xã hội là phương ph p luận khoa học ể nhận thức, cải tạo xã hội. Ngày

nay, thế giới ang có nh ng biến i to lớn, sâu sắc nhƣng lý luận hình thái

kinh tế - xã hội vẫn gi nguyên giá trị khoa học và giá trị thời ại. Đ y là cơ

sở thế giới quan phương ph p luận khoa học chỉ ạo cho c c ch nh ảng và

nhà nƣớc xã hội chủ nghĩa vận dụng sáng tạo trong x c ịnh cương lĩnh

ƣờng lối, chủ trương ch nh s ch x y ựng chủ nghĩa xã hội; là cơ sở khoa

học của việc x c ịnh con ƣờng phát triển qu ộ lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua

chế ộ tƣ ản chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.

Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội của Chủ nghĩa M c - Lênin bao

gồm một hệ thống c c quan iểm cơ ản: Sản xuất vật chất là cơ sở, nền tảng

của sự vận ộng, phát triển xã hội; biện chứng gi a lực lƣợng sản xuất và

quan hệ sản xuất; biện chứng gi a cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng

của xã hội; sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch

sử - tự nhiên. Hệ thống quan iểm lý luận khoa học này ã phản ánh bản chất

và quy luật vận ộng, phát triển của lịch sử xã hội loài ngƣời.

1. Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội

Để tồn tại và phát triển con ngƣời phải tiến hành sản xuất. Đó là hoạt

ộng ặc trƣng ri ng có của con ngƣời và xã hội loài ngƣời. S n xuất là hoạt

ộng không ng ng sáng tạo ra giá trị vật chất và tinh thần nhằm mục ch thoả

mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con ngƣời. Quá trình sản xuất diễn ra

trong xã hội loài ngƣời chính là sự sản xuất xã hội - sản xuất và tái sản xuất

ra ời sống hiện thực. Ph.Ăngghen khẳng ịnh: "Theo quan iểm duy vật về

lịch sử, nhân tố quyết ịnh trong lịch sử xét ến cùng là sự sản xuất và tái sản

xuất ra ời sống hiện thực. Cả Mác và tôi chƣa ao giờ khẳng ịnh gì hơn.

Nếu nhƣ có ai xuy n tạc c u ó khiến cho nó có nghĩa là chỉ có nhân tố kinh

lOMoARcPSD| 36084623

144

tế là nhân tố duy nhất quyết ịnh, thì họ ã iến c u ó thành một câu trống rỗng

vô nghĩa”

128

S s n xuất xã hội, tức là sản xuất và tái sản xuất ra ời sống hiện thực,

bao gồm a phương iện không tách rời nhau là sản xuất vật chất, sản xuất

tinh thần và sản xuất ra bản th n con ngƣời. Mỗi phương iện có vị tr vai

trò kh c nhau trong ó sản xuất vật chất gi vai trò là cơ sở của sự tồn tại và

phát triển của xã hội loài ngƣời và x t ến cùng quyết ịnh toàn bộ sự vận

ộng, phát triển của ời sống xã hội. Cùng với sản xuất vật chất con ngƣời

tiến hành sản xuất tinh thần. Sản xuất tinh thần là hoạt ộng sáng tạo ra các

giá trị tinh thần nhằm thoả mãn nhu cầu tồn tại và phát triển của con ngƣời

và xã hội. Đồng thời, cùng với hai phương diện sản xuất cơ ản nói trên, xã

hội còn phải sản xuất ra bản thân con ngƣời. Sự sản xuất ra bản th n con

ngƣời ở phạm vi c nh n gia ình là việc sinh ẻ và nuôi dạy con c i ể duy trì

nòi giống. Ở phạm vi xã hội là sự tăng trƣởng dân số, phát triển con ngƣời

với tính cách là thực thể sinh học - xã hội.

S n xuất vật chất là qu trình mà trong ó con ngƣời sử dụng công cụ

lao ộng t c ộng trực tiếp hoặc gián tiếp vào tự nhiên, cải biến các dạng vật

chất của giới tự nhi n ể tạo ra của cải xã hội, nhằm thoả mãn nhu cầu tồn

tại và phát triển của con ngƣời.

S n xuất vật chấ ơ ở của sự tồn tại và phát triển xã hội loài ngƣời.

Vai trò của sản xuất vật chất ƣợc thể hiện trƣớc hết, sản xuất vật chất là

tiền ề trực tiếp tạo ra “tƣ liệu sinh hoạt của con ngƣời” nhằm duy trì sự tồn

tại và phát triển của con ngƣời nói chung cũng nhƣ t ng cá thể ngƣời nói

riêng.

Sản xuất vật chất là tiền ề của mọi hoạt ộng lịch sử của con ngƣời.

Hoạt ộng sản xuất vật chất là cơ sở hình thành nên quan hệ kinh tế - vật

chất gi a ngƣời với ngƣời, t ó hình thành n n c c quan hệ xã hội khác -

quan hệ gi a ngƣời với ngƣời về chính trị, pháp luật ạo ức, tôn giáo... Sản

xuất vật chất ã tạo ra c c iều kiện phương tiện bảo ảm cho hoạt ộng tinh

thần của con ngƣời và duy trì, phát triển phương thức sản xuất tinh thần

của xã hội. C.Mác chỉ rõ: "Việc sản xuất ra nh ng tƣ liệu sinh hoạt vật chất

trực tiếp... tạo ra một cơ sở t ó mà ngƣời ta phát triển các thể chế nhà nƣớc

c c quan iểm pháp quyền, nghệ thuật và thậm chí cả nh ng quan niệm tôn

giáo của con ngƣời ta"

129

. Nhờ sự sản xuất ra của cải vật chất ể duy trì sự

tồn tại và phát triển của mình, con ngƣời ồng thời sáng tạo ra toàn bộ ời

sống vật chất và ời sống tinh thần của xã hội với tất cả sự phong phú, phức

tạp của nó.

128

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 37, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1997, tr. 641.

129

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 19, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 500.

lOMoARcPSD| 36084623

145

Sản xuất vật chất là iều kiện chủ yếu sáng tạo ra bản thân con ngƣời.

Nhờ hoạt ộng sản xuất vật chất mà con ngƣời hình thành nên ngôn ng ,

nhận thức tƣ uy tình cảm ạo ức… Sản xuất vật chất là iều kiện cơ ản,

quyết ịnh nhất ối với sự hình thành, phát triển phẩm chất xã hội của con

ngƣời. Ph.Ăngghen khẳng ịnh rằng, trên một ý nghĩa cao nhất "lao ộng ã

s ng tạo ra bản th n con ngƣời"

130

. Nhƣ vậy, nhờ lao ộng sản xuất mà con

ngƣời v a tách khỏi tự nhiên, v a hoà nhập với tự nhiên, cải tạo tự nhiên,

sáng tạo ra mọi giá trị vật chất và tinh thần, ồng thời sáng tạo ra chính bản

th n con ngƣời.

Nguyên lý về vai trò của sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và

phát triển xã hội loài ngƣời có ý nghĩa phương ph p luận quan trọng. Để

nhận thức và cải tạo xã hội, phải xuất phát t ời sống sản xuất, t nền sản

xuất vật chất xã hội. X t ến cùng, không thể dùng tinh thần ể giải th ch ời

sống tinh thần; ể phát triển xã hội phải bắt ầu t phát triển ời sống kinh tế -

vật chất.

2. Biện chứng giữa lực lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất

P ươn t ức sản xuất

Ở mỗi giai oạn lịch sử con ngƣời tiến hành sản xuất theo một cách

thức nhất ịnh, tức là có một cách sinh sống, cách sản xuất riêng của mình

ó là phương thức sản xuất. P ơ c s n xuất là cách thức con ngƣời tiến

hành quá trình sản xuất vật chất ở nh ng giai oạn lịch sử nhất ịnh của xã hội

loài ngƣời. Phương thức sản xuất là sự thống nhất gi a lực lƣợng sản xuất

với một trình ộ nhất ịnh và quan hệ sản xuất tương ứng. Lực lƣợng sản

xuất và quan hệ sản xuất là các khái niệm chỉ hai mối quan hệ “song tr ng”

của nền sản xuất vật chất xã hội ó là quan hệ gi a con ngƣời với tự nhiên

và quan hệ gi a ngƣời với ngƣời trong quá trình sản xuất vật chất. “Ngƣời

ta không thể sản xuất ƣợc nếu không kết hợp với nhau theo một c ch nào ó

ể hoạt ộng chung và ể trao i hoạt ộng với nhau. Muốn sản xuất ƣợc ngƣời

ta phải có nh ng mối liên hệ và quan hệ nhất ịnh với nhau; và quan hệ của

họ với giới tự nhiên, tức là việc sản xuất”

131

. Do vậy, phương thức sản xuất

là cách thức con ngƣời thực hiện ồng thời sự t c ộng gi a con ngƣời với tự

nhiên và sự tác ộng gi a ngƣời với ngƣời ể sáng tạo ra của cải vật chất phục

vụ nhu cầu con ngƣời và xã hội ở nh ng giai oạn lịch sử nhất ịnh.

* L ợng s n xuất là sự kết hợp gi a ộng với ệu s n xuất, tạo

ra sức sản xuất và năng lực thực tiễn làm biến i c c ối tƣợng vật chất của

giới tự nhiên theo nhu cầu nhất ịnh của con ngƣời và xã hội. Về cấu trúc,

lực lƣợng sản xuất ƣợc xem xét trên cả hai mặt ó là mặt kinh tế - kỹ thuật

130

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 20, S d, tr. 641.

131

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 6, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội , 1993, tr . 552.

lOMoARcPSD| 36084623

146

(tƣ liệu sản xuất) và mặt kinh tế - xã hội ngƣời lao ộng). Lực lƣợng sản

xuất chính là sự kết hợp gi a “lao ộng sống” với “lao ộng vật hóa” tạo ra

sức sản xuất, là toàn bộ nh ng năng lực thực tiễn dùng trong sản xuất của

xã hội ở các thời kỳ nhất ịnh. Nhƣ vậy, lực lƣợng sản xuất là một hệ thống

gồm các yếu tố ngƣời lao ộng và tƣ liệu sản xuất) cùng mối quan hệ

phương thức kết hợp), tạo ra thuộc tính ặc biệt (sức sản xuất ể cải biến giới

tự nhiên, sáng tạo ra của cải vật chất theo mục ch của con ngƣời. Đ y là

sự thể hiện năng lực thực tiễn cơ ản nhất - năng lực hoạt ộng sản xuất vật

chất của con ngƣời.

N ộng là con ngƣời có tri thức, kinh nghiệm, kỹ năng lao ộng và

năng lực sáng tạo nhất ịnh trong quá trình sản xuất của xã hội. Ngƣời lao

ộng là chủ thể sáng tạo ồng thời là chủ thể tiêu dùng mọi của cải vật chất

xã hội. Đ y là nguồn lực cơ ản, vô tận và ặc biệt của sản xuất. Ngày nay,

trong nền sản xuất xã hội, t trọng lao ộng cơ ắp ang có xu thế giảm trong

ó lao ộng có trí tuệ và lao ộng trí tuệ ngày càng tăng l n.

ệu s n xuất là iều kiện vật chất cần thiết ể t chức sản xuất, bao gồm

tƣ liệu lao ộng và ối tƣợng lao ộng. Đố ợ ộng là nh ng yếu tố vật chất

của sản xuất mà lao ộng con ngƣời ng tƣ liệu lao ộng t c ộng lên, nhằm

biến i chúng cho phù hợp với mục ch sử dụng của con ngƣời. ệ ộng

là nh ng yếu tố vật chất của sản xuất mà con ngƣời dựa vào ó ể t c ộng l n

ối tƣợng lao ộng nhằm biến i ối tƣợng lao ộng thành sản phẩm p ứng yêu

cầu sản xuất của con ngƣời. Tƣ liệu lao ộng gồm công cụ lao ộng và

phương tiện lao ộng. P ơ ệ ộng là nh ng yếu tố vật chất của sản xuất,

cùng với công cụ lao ộng mà con ngƣời sử dụng ể t c ộng l n ối tƣợng lao

ộng trong quá trình sản xuất vật chất. Công c ộng là nh ng phương tiện

vật chất mà con ngƣời trực tiếp sử dụng ể t c ộng vào ối tƣợng lao ộng

nhằm biến i chúng nhằm tạo ra của cải vật chất phục vụ nhu cầu con ngƣời

và xã hội. Công cụ lao ộng là yếu tố vật chất "trung gian", "truyền dẫn" gi

a ngƣời lao ộng và ối tƣợng lao ộng trong tiến hành sản xuất. Đ y ch nh là

"kh quan" của bộ óc, là tri thức ƣợc vật thể hóa do con ngƣời sáng tạo ra

và ƣợc con ngƣời sử dụng làm phương tiện vật chất của quá trình sản xuất.

Công cụ lao ộng gi vai trò quyết ịnh ến năng suất lao ộng và chất lƣợng

sản phẩm. Ngày nay trong iều kiện cuộc cách mạng khoa học và công nghệ

hiện ại ang ph t triển, công cụ lao ộng ƣợc tin học hoá, tự ộng hoá và trí

tuệ ho càng có vai trò ặc biệt quan trọng. Công cụ lao ộng là yếu tố ộng

nhất, cách mạng nhất trong lực lƣợng sản xuất, là nguyên nhân sâu xa của

mọi biến i kinh tế xã hội trong lịch sử; là thƣớc o trình ộ t c ộng, cải biến

tự nhiên của con ngƣời và tiêu chuẩn ể phân biệt các thời ại kinh tế khác

nhau. Chính vì vậy, C.Mác khẳng ịnh: “Nh ng thời ại kinh tế khác nhau

lOMoARcPSD| 36084623

147

không phải ở chỗ chúng sản xuất ra cái gì mà là ở chỗ chúng sản xuất bằng

cách nào, với nh ng tƣ liệu lao ộng nào”

132

Đặc trƣng chủ yếu của lực lƣợng sản xuất là mối quan hệ gi a ngƣời

lao ộng và công cụ lao ộng. Trong lực lƣợng sản xuất ngƣời lao ộng là

nhân tố hàng ầu gi vai trò quyết ịnh. Sở ĩ nhƣ vậy là vì ngƣời lao ộng là

chủ thể sáng tạo và sử dụng công cụ lao ộng. Suy ến cùng, các tƣ liệu sản

xuất chỉ là sản phẩm lao ộng của con ngƣời ồng thời giá trị và hiệu quả

thực tế của c c tƣ liệu sản xuất phụ thuộc vào trình ộ sử dụng của ngƣời

lao ộng. Hơn n a, trong quá trình sản xuất, nếu nhƣ công cụ lao ộng bị hao

phí và di chuyển dần giá trị vào sản phẩm, thì ngƣời lao ộng do bản chất

sáng tạo của mình trong qu trình lao ộng họ không chỉ sáng tạo ra giá trị

ủ ắp hao ph lao ộng, mà còn sáng tạo ra giá trị mới lớn hơn gi trị bỏ ra

an ầu. Ngƣời lao ộng là nguồn gốc của mọi sáng tạo trong sản xuất vật

chất, nguồn gốc của sự phát triển sản xuất. Cùng với ngƣời lao ộng, công

cụ lao ộng là yếu tố cơ ản, quan trọng không thể thiếu ƣợc ặc biệt trình

ộ phát triển của công cụ lao ộng là một nhân tố quyết ịnh năng suất lao ộng

xã hội. Lực lƣợng sản xuất là kết quả năng lực thực tiễn của con ngƣời

nhƣng ản thân năng lực thực tiễn này bị quy ịnh bởi nh ng iều kiện khách

quan mà trong ó con ngƣời sống và hoạt ộng. Vì vậy, lực lƣợng sản xuất

luôn có tính khách quan. Tuy nhiên, quá trình phát triển lực lƣợng sản xuất

là kết quả của sự thống nhất biện chứng gi a khách quan và chủ quan.

Sự phát triển của lực lƣợng sản xuất là phát triển ở cả tính chất và

trình ộ. Tính chất của lực lƣợng sản xuất nói lên tính chất cá nhân hoặc

tính chất xã hội hoá trong việc sử dụng tƣ liệu sản xuất. Trình ộ của lực

lƣợng sản xuất là sự phát triển của ngƣời lao ộng và công cụ lao ộng. Trình

ộ của lực lƣợng sản xuất ƣợc thể hiện ở trình ộ của công cụ lao ộng; trình

ộ t chức lao ộng xã hội; trình ộ ứng dụng khoa học vào sản xuất; trình ộ,

kinh nghiệm kỹ năng của ngƣời lao ộng và ặc biệt là trình ộ ph n công lao

ộng xã hội. Trong thực tế, tính chất và trình ộ phát triển của lực lƣợng sản

xuất là không tách rời nhau.

Nghiên cúu sự phát triển của lực lƣợng sản xuất trong lịch sử, Các

Mác khẳng ịnh: "Tri thức xã hội ph biến [Wissen knowle ge] ã chuyển

hóa ến mức ộ nào thành lực lƣợng sản xuất trực tiếp"

133

. Ngày nay, trên thế

giới ang iễn ra cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện ại, khoa h ở

thành l ợng s n xuất tr c ti p. Khoa học sản xuất ra của cải ặc biệt hàng

ho ặc biệt. Đó là nh ng phát minh sáng chế, nh ng bí mật công nghệ, trở

thành nguyên nhân của mọi biến i trong lực lƣợng sản xuất. Hiện nay,

132

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 23, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, tr. 269.

133

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 46 - Phần II, Nxb Chính trị quốc gia- Sự thật, Hà Nội, 2006, tr.

372.

lOMoARcPSD| 36084623

148

khoảng cách t phát minh, sáng chế ến ứng dụng vào sản xuất ã ƣợc rút

ngắn làm cho năng suất lao ộng, của cải xã hội tăng nhanh. Khoa học kịp

thời giải quyết nh ng mâu thuẫn, nh ng yêu cầu do sản xuất ặt ra; có khả

năng ph t triển “vƣợt trƣớc” và th m nhập vào tất cả các yếu tố của sản

xuất, trở thành mắt khâu bên trong của quá trình sản xuất. Tri thức khoa

học ƣợc kết tinh, “vật ho ” vào ngƣời lao ộng ngƣời quản lý, công cụ lao

ộng và ối tƣợng lao ộng. Sự phát triển của khoa học ã k ch th ch sự phát

triển năng lực làm chủ sản xuất của con ngƣời.

Trong thời ại ngày nay, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4 ang ph

t triển, cả ngƣời lao ộng và công cụ lao ộng ƣợc trí tuệ hoá, nền kinh tế

của nhiều quốc gia phát triển ang trở thành nền kinh tế tri thức. Đó là nền

kinh tế mà trong ó sự sản sinh, ph cập và sử dụng tri thức của con ngƣời

óng vai trò quyết ịnh nhất ối với sự phát triển kinh tế, t ó tạo ra của cải vật

chất và nâng cao chất lƣợng cuộc sống con ngƣời. Đặc trƣng của kinh tế

tri thức là công nghệ cao, công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo ƣợc ứng

dụng rộng rãi trong sản xuất và trong ời sống xã hội. Lực lƣợng sản xuất

phát triển trong mối quan hệ biện chứng với quan hệ sản xuất.

* Quan hệ s n xuất là t ng hợp các quan hệ kinh tế - vật chất gi a

ngƣời với ngƣời trong quá trình sản xuất vật chất. Đ y ch nh là một quan

hệ vật chất quan trọng nhất – quan hệ kinh tế, trong các mối quan hệ vật

chất gi a ngƣời với ngƣời. Quá trình sản xuất vật chất chính là t ng thể các

yếu tố trong một quá trình thống nhất, gồm sản xuất, phân phối, trao i và

tiêu dùng của cải vật chất. Quan hệ sản xuất bao gồm quan hệ về sở h u ối

với tƣ liệu sản xuất, quan hệ trong t chức quản lý và trao i hoạt ộng với

nhau, quan hệ về phân phối sản phẩm lao ộng. Quan hệ sở h u về tƣ liệu

sản xuất là quan hệ gi a các tập oàn ngƣời trong việc chiếm h u, sử dụng c

c tƣ liệu sản xuất xã hội. Đ y là quan hệ quy ịnh ịa vị kinh tế - xã hội của

các tập oàn ngƣời trong sản xuất, t ó quy ịnh quan hệ quản lý và phân phối.

Quan hệ sở h u về tƣ liệu sản xuất là quan hệ xuất ph t cơ ản, trung tâm

của quan hệ sản xuất, luôn có vai trò quyết ịnh các quan hệ khác. Bởi vì,

lực lƣợng xã hội nào nắm phương tiện vật chất chủ yếu của quá trình sản

xuất thì sẽ quyết ịnh việc quản lý quá trình sản xuất và phân phối sản phẩm.

Quan hệ về t chức quản lý sản xuất là quan hệ gi a các tập oàn ngƣời

trong việc t chức sản xuất và ph n công lao ộng. Quan hệ này có vai trò

quyết ịnh trực tiếp ến quy mô, tốc ộ, hiệu quả của nền sản xuất; có khả năng

ẩy nhanh hoặc kìm hãm sự phát triển của nền sản xuất xã hội. Ngày nay,

khoa học t chức quản lý sản xuất hiện ại có tầm quan trọng ặc biệt trong

nâng cao hiệu quả quá trình sản xuất.

Quan hệ về phân phối sản phẩm lao ộng là quan hệ gi a các tập oàn

ngƣời trong việc phân phối sản phẩm lao ộng xã hội, nói lên cách thức và

lOMoARcPSD| 36084623

149

quy mô của cải vật chất mà các tập oàn ngƣời ƣợc hƣởng. Quan hệ này có

vai trò ặc biệt quan trọng, kích thích trực tiếp lợi ích con ngƣời; là "chất

xúc tác" kinh tế thúc ẩy tốc ộ, nhịp iệu sản xuất, làm năng ộng hoá toàn bộ

ời sống kinh tế xã hội. Hoặc ngƣợc lại, nó có thể làm trì trệ, kìm hãm quá

trình sản xuất.

Các mặt trong quan hệ sản xuất có mối quan hệ h u cơ t c ộng qua

lại, chi phối, ảnh hƣởng lẫn nhau. Trong ó quan hệ về sở h u tƣ liệu sản

xuất gi vai trò quyết ịnh bản chất và tính chất của quan hệ sản xuất. Quan

hệ sản xuất hình thành một cách khách quan, là quan hệ ầu tiên, cơ ản chủ

yếu, quyết ịnh mọi quan hệ xã hội.

b. Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trìn ộ phát triển của

lực lượng sản xuất

Mối quan hệ biện chứng gi a lực lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất

quy ịnh sự vận ộng, phát triển của c c phương thức sản xuất trong lịch sử.

L ợng s n xuất và quan hệ s n xuất là hai mặt của mộ ơ th c s n xuấ

ó ộng biện ch ng trong ó lực lƣợng sản xuất quyết ịnh quan hệ sản xuất,

còn quan hệ sản xuất t c ộng trở lại to lớn ối với lực lƣợng sản xuất. Nếu

quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của lực lƣợng sản xuất thì

thúc ẩy lực lƣợng sản xuất phát triển ngƣợc lại, nếu không phù hợp sẽ kìm

hãm sự phát triển của lực lƣợng sản xuất. Đ y là quy luậ ơ n nhất của sự

vận ộng và phát triển xã hội.

* Vai trò quy ịnh của l ợng s n xuấ ối với quan hệ s n xuất

Sự vận ộng và phát triển của phương thức sản xuất bắt ầu t sự biến i

của lực lƣợng sản xuất. Lực lƣợng sản xuất là nội dung của quá trình sản

xuất có t nh năng ộng, cách mạng thƣờng xuyên vận ộng và phát triển;

quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của quá trình sản xuất có tính n ịnh

tương ối. Trong sự vận ộng của mâu thuẫn biện chứng ó lực lƣợng sản

xuất quyết ịnh quan hệ sản xuất. Cơ sở khách quan quy ịnh sự vận ộng,

phát triển không ng ng của lực lƣợng sản xuất là do biện chứng gi a sản

xuất và nhu cầu con ngƣời; o t nh năng ộng và cách mạng của sự phát triển

công cụ lao ộng; do vai trò của ngƣời lao ộng là chủ thể sáng tạo, là lực

lƣợng sản xuất hàng ầu; do tính kế th a khách quan của sự phát triển lực

lƣợng sản xuất trong tiến trình lịch sử.

Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình ộ phát triển của lực lƣợng

sản xuất là òi hỏi khách quan của nền sản xuất. Lực lƣợng sản xuất vận

ộng, phát triển không ng ng sẽ mâu thuẫn với t nh “ ứng im” tương ối của

quan hệ sản xuất. Quan hệ sản xuất t chỗ là “hình thức phù hợp” “tạo ịa

àn” ph t triển của lực lƣợng sản xuất trở thành “xiềng x ch” kìm hãm sự

phát triển của lực lƣợng sản xuất. Đòi hỏi tất yếu của nền sản xuất xã hội

lOMoARcPSD| 36084623

150

là phải xoá bỏ quan hệ sản xuất cũ thiết lập quan hệ sản xuất mới phù hợp

với trình ộ của lực lƣợng sản xuất ã ph t triển.

C.M c ã n u tƣ tƣởng về vai trò của sự phát triển lực lƣợng sản xuất ối với

việc thay i các quan hệ xã hội: “Nh ng quan hệ xã hội ều gắn liền mật thiết

với nh ng lực lƣợng sản xuất. Do có nh ng lực lƣợng sản xuất mới loài

ngƣời thay i phương thức sản xuất của mình và o thay i phương thức sản

xuất, cách kiếm sống của mình, loài ngƣời thay i tất cả nh ng quan hệ xã

hội của mình. Cái cối xay quay bằng tay ƣa lại xã hội có lãnh chúa, cái cối

xay chạy bằng hơi nƣớc ƣa lại xã hội có nhà tƣ bản công nghiệp”

134

Lực lƣợng sản xuất quyết ịnh sự ra ời của một kiểu quan hệ sản xuất

mới trong lịch sử, quyết ịnh ến nội dung và tính chất của quan hệ sản xuất.

Con ngƣời bằng năng lực nhận thức và thực tiễn, phát hiện và giải quyết

mâu thuẫn, thiết lập sự phù hợp mới làm cho quá trình sản xuất phát triển

ạt tới một nấc thang cao hơn.

* S ộng trở lại của quan hệ s n xuấ ối với l ợng s n xuất

Do quan hệ sản xuất là hình thức xã hội của quá trình sản xuất có t nh

ộc lập tương ối n n t c ộng mạnh mẽ trở lại ối với lực lƣợng sản xuất. Vai

trò của quan hệ sản xuất ối với lực lƣợng sản xuất ƣợc thực hiện thông qua

sự phù hợp biện chứng gi a quan hệ sản xuất với trình ộ phát triển của lực

lƣợng sản xuất.

Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình ộ phát triển của lực lƣợng

sản xuất là òi hỏi khách quan của nền sản xuất. S phù hợp của quan hệ sản

xuất với lực lƣợng sản xuất là một trạng th i trong ó quan hệ sản xuất là

“hình thức phát triển” của lực lƣợng sản xuất và “tạo ịa àn ầy ủ” cho lực

lƣợng sản xuất phát triển

135

. Sự phù hợp bao gồm sự kết hợp úng ắn gi a

các yếu tố cấu thành lực lƣợng sản xuất; sự kết hợp úng ắn gi a các yếu tố

cấu thành quan hệ sản xuất; sự kết hợp úng ắn gi a lực lƣợng sản xuất với

quan hệ sản xuất. Sự phù hợp bao gồm cả việc tạo iều kiện tối ƣu cho việc

sử dụng và kết hợp gi a ngƣời lao ộng và tƣ liệu sản xuất; tạo iều kiện hợp

lý cho ngƣời lao ộng sáng tạo trong sản xuất và hƣởng thụ thành quả vật

chất, tinh thần của lao ộng.

Nếu quan hệ sản xuất “ i sau” hay “vƣợt trƣớc” trình ộ phát triển của

lực lƣợng sản xuất ều là không phù hợp. Sự phù hợp không có nghĩa là ồng

nhất tuyệt ối mà chỉ là tương ối trong ó chứa ựng cả sự khác biệt. Sự phù

hợp diễn ra trong sự vận ộng phát triển, là một quá trình thƣờng xuyên nảy

sinh mâu thuẫn và giải quyết mâu thuẫn.

134

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 187.

135

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 13, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, tr. 15.

lOMoARcPSD| 36084623

151

Sự phù hợp của quan hệ sản xuất với lực lƣợng sản xuất quy ịnh

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 13, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nộ

152

mục ch xu hướng phát triển của nền sản xuất xã hội; hình thành hệ thống

ộng lực thúc ẩy sản xuất phát triển; em lại năng suất, chất lƣợng, hiệu quả

của nền sản xuất.

Sự t c ộng của quan hệ sản xuất ối với lực lƣợng sản xuất diễn ra theo

hai chiều hướng ó là thúc ẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của lực lƣợng sản

xuất. Khi quan hệ sản xuất phù hợp với lực lƣợng sản xuất thì nền sản xuất

phát triển úng hướng, quy mô sản xuất ƣợc mở rộng; nh ng thành tựu khoa

học công nghệ ƣợc áp dụng nhanh chóng; ngƣời lao ộng nhiệt tình hăng h

i sản xuất, lợi ích của ngƣời lao ộng ƣợc ảm bảo và thúc ẩy lực lƣợng sản

xuất phát triển. Nếu quan hệ sản xuất không phù hợp thì sẽ kìm hãm, thậm

chí phá hoại lực lƣợng sản xuất. Tuy nhiên, sự kìm hãm ó chỉ diễn ra trong

nh ng giới hạn, với nh ng iều kiện nhất ịnh.

Trạng thái vận ộng của mâu thuẫn biện chứng gi a lực lƣợng sản xuất

và quan hệ sản xuất diễn ra là t phù hợp ến không phù hợp, rồi ến sự phù

hợp mới ở trình ộ cao hơn. Con ngƣời bằng năng lực nhận thức và thực

tiễn, phát hiện và giải quyết mâu thuẫn, thiết lập sự phù hợp mới làm cho

quá trình sản xuất phát triển ạt tới một nấc thang cao hơn. C.Mác khẳng

ịnh: "Tới một giai oạn phát triển nào ó của chúng, các lực lƣợng sản xuất

vật chất của xã hội mâu thuẫn với nh ng quan hệ sản xuất hiện có... trong ó

t trƣớc tới nay các lực lƣợng sản xuất vẫn phát triển. T chỗ là các hình

thức phát triển của lực lƣợng sản xuất, nh ng quan hệ ấy trở thành nh ng

xiềng xích của các lực lƣợng sản xuất. Khi ó bắt ầu thời ại một cuộc cách

mạng xã hội"

136

Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của lực lƣợng

sản xuất là quy luật ph biến t c ộng trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân

loại. Sự t c ộng biện chứng gi a lực lƣợng sản xuất với quan hệ sản xuất

làm cho lịch sử xã hội loài ngƣời là lịch sử kế tiếp nhau của các phương

thức sản xuất, t phương thức sản xuất cộng sản nguyên thu qua phương

thức sản xuất chiếm h u nô lệ phương thức sản xuất phong kiến, phương

thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa và ang ph t triển ến phương thức sản xuất

cộng sản chủ nghĩa.

Trong xã hội xã hội chủ nghĩa o nh ng iều kiện khách quan và chủ

quan quy ịnh, quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của

lực lƣợng sản xuất có nh ng ặc iểm t c ộng riêng. Sự phù hợp gi a quan hệ

sản xuất với trình ộ phát triển của lực lƣợng sản xuất òi hỏi tất yếu thiết

lập chế ộ công h u về tƣ liệu sản xuất chủ yếu. Phương thức sản xuất xã

136

i, 1993, tr. 15.

lOMoARcPSD| 36084623

153

hội chủ nghĩa ần dần loại tr ối kháng xã hội. Sự phù hợp không diễn ra

“tự ộng” òi hỏi trình ộ tự giác cao trong nhận thức và vận dụng quy luật.

Quan hệ biện chứng gi a lực lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất trong xã

hội xã hội chủ nghĩa có thể bị “ iến dạng” o nhận thức và vận dụng không

úng quy luật.

* Ý i sống xã hội

Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ phát triển của lực lƣợng

sản xuất có ý nghĩa phương ph p luận rất quan trọng. Trong thực tiễn, muốn

phát triển kinh tế phải bắt ầu t phát triển lực lƣợng sản xuất, trƣớc hết là

phát triển lực lƣợng lao ộng và công cụ lao ộng. Muốn xoá bỏ một quan hệ

sản xuất cũ thiết lập một quan hệ sản xuất mới phải căn cứ t trình ộ phát

triển của lực lƣợng sản xuất, không phải là kết quả của mệnh lệnh hành

chính, của mọi sắc lệnh t trên ban xuống, mà t tính tất yếu kinh tế, yêu cầu

khách quan của quy luật kinh tế, chống tuỳ tiện, chủ quan, duy tâm, duy ý

chí.

Nhận thức úng ắn quy luật này có ý nghĩa rất quan trọng trong quán

triệt, vận dụng quan iểm ƣờng lối, ch nh s ch là cơ sở khoa học ể nhận

thức sâu sắc sự i mới tƣ duy kinh tế của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong

quá trình cách mạng Việt Nam ặc biệt trong sự nghiệp i mới toàn diện ất

nƣớc hiện nay Đảng Cộng sản Việt Nam luôn luôn quan t m hàng ầu ến

việc nhận thức và vận dụng úng ắn sáng tạo quy luật này ã em lại hiệu quả

to lớn trong thực tiễn. Nền kinh tế thị trƣờng ịnh hướng xã hội chủ nghĩa

là mô hình kinh tế t ng quát, là sự vận dụng quy luật quan hệ sản xuất phù

hợp với trình ộ phát triển của lực lƣợng sản xuất trong phát triển kinh tế ở

Việt Nam hiện nay.

3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng của

xã hội

Mỗi xã hội trong lịch sử là một t ng thể các quan hệ xã hội, bao gồm

các quan hệ vật chất và các quan hệ tinh thần nhất ịnh. Sự liên hệ và t c ộng

lẫn nhau gi a nh ng quan hệ vật chất với các quan hệ tinh thần của xã hội

ƣợc phản ánh trong quy luật về mối quan hệ biện chứng gi a cơ sở hạ tầng

và kiến trúc thƣợng tầng của xã hội. Đ y là quy luật cơ bản t c ộng ở mọi

hình thái kinh tế - xã hội trong lịch sử.

a. Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc t ượng tầng của xã hội ơ ở

hạ tầng là toàn bộ nh ng quan hệ sản xuất của một xã hội trong sự vận ộng

hiện thực của chúng hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội ó.

Cơ sở hạ tầng ƣợc hình thành một cách khách quan trong quá trình

sản xuất vật chất của xã hội. Đ y là toàn ộ các quan hệ sản xuất tồn tại trên

thực tế mà trong quá trình vận ộng của nó hợp thành một cơ cấu kinh tế

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 13, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nộ

154

hiện thực. C.Mác chỉ r : “Toàn ộ nh ng quan hệ sản xuất ấy hợp thành cơ

cấu kinh tế của xã hội, tức là c i cơ sở hiện thực tr n ó ựng lên một kiến

trúc thƣợng tầng pháp lý và chính trị và nh ng hình thái ý thức xã hội nhất

ịnh tương ứng với cơ sở hiện thực ó"

137

. Các quan hệ sản xuất là các quan

hệ cơ ản ầu tiên, chủ yếu, quyết ịnh mọi quan hệ xã hội khác.

Cấu trúc của cơ sở hạ tầng bao gồm: Quan hệ sản xuất thống trị, quan

hệ sản xuất tàn ƣ quan hệ sản xuất mầm mống. Mỗi quan hệ sản xuất có

một vị tr vai trò kh c nhau. Trong ó quan hệ sản xuất thống trị ặc trƣng

cho cơ sở hạ tầng của xã hội ó.

Ki ú ợng tầng là toàn bộ nh ng quan iểm tƣ tƣởng xã hội với nh

ng thiết chế xã hội tương ứng cùng nh ng quan hệ nội tại của thƣợng tầng

hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất ịnh.

Cấu trúc của kiến trúc thƣợng tầng bao gồm toàn bộ nh ng quan iểm

tƣ tƣởng về chính trị, pháp quyền ạo ức, tôn giáo, nghệ thuật, triết học…

cùng nh ng thiết chế xã hội tương ứng nhƣ nhà nƣớc ảng phái, giáo hội c

c oàn thể và t chức xã hội khác. Các yếu tố về quan iểm tƣ tƣởng và thiết

chế xã hội có quan hệ với nhau, cùng với nh ng quan hệ nội tại trong các

yếu tố ó hợp thành kiến trúc thƣợng tầng của xã hội.

Mỗi yếu tố của kiến trúc thƣợng tầng có ặc iểm và quy luật phát triển

riêng. Các yếu tố của kiến trúc thƣợng tầng tồn tại trong mối liên hệ t c ộng

qua lại lẫn nhau và ều nảy sinh tr n cơ sở hạ tầng, phản ánh nh ng cơ sở hạ

tầng nhất ịnh. Song, không phải tất cả các yếu tố của kiến trúc thƣợng tầng

ều liên hệ nhƣ nhau ối với cơ sở hạ tầng của nó. Một số bộ phận nhƣ kiến

trúc thƣợng tầng chính trị và pháp lý có mối liên hệ trực tiếp với cơ sở hạ

tầng, còn các yếu tố kh c nhƣ triết học, nghệ thuật tôn gi o ạo ức, v.v. lại

có liên hệ gián tiếp với cơ sở hạ tầng sinh ra nó.

Trong xã hội có ối kháng giai cấp, kiến trúc thƣợng tầng cũng mang

tính chất ối kh ng. T nh ối kháng của kiến trúc thƣợng tầng phản nh t nh

ối kháng của cơ sở hạ tầng và ƣợc biểu hiện ở sự xung ột, sự ấu tranh về

tƣ tƣởng của các giai cấp ối kh ng. Song ặc trƣng của kiến trúc thƣợng

tầng là sự thống trị về chính trị và tƣ tƣởng của giai cấp thống trị. Thực tế

cho thấy, trong kiến trúc thƣợng tầng của các xã hội có ối kháng giai cấp,

ngoài bộ phận chủ yếu có vai trò là công cụ của giai cấp thống trị còn có

nh ng yếu tố, bộ phận ối lập với nó ó là nh ng tƣ tƣởng quan iểm và các t

chức chính trị của giai cấp bị thống trị, bị bóc lột.

137

i, 1995, tr. 15.

lOMoARcPSD| 36084623

155

Bộ phận có quyền lực mạnh nhất trong kiến trúc thƣợng tầng của xã

hội có ối kháng giai cấp là nhà nƣớc - công cụ quyền lực chính trị ặc biệt

của giai cấp thống trị. Chính nhờ có nhà nƣớc mà tƣ tƣởng của giai cấp

thống trị mới trở thành một sức mạnh thống trị toàn bộ ời sống xã hội. Giai

cấp nào thống trị về mặt kinh tế và nắm gi chính quyền nhà nƣớc thì hệ tƣ

tƣởng, cùng nh ng thể chế của giai cấp ấy cũng gi ịa vị thống trị. Nó quy

ịnh và t c ộng trực tiếp ến xu hướng của toàn bộ ời sống tinh thần xã hội và

cả tính chất ặc trƣng cơ ản của toàn bộ kiến trúc thƣợng tầng.

b. Quy luật về mối quan hệ biện chứng giữ cơ sở hạ tầng và kiến

trúc t ượng tầng của xã hội

Mối quan hệ biện chứng gi a cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng

là một quy luậ ơ n của sự vận ộng phát triển lịch sử xã hội. Cơ sở hạ tầng

và kiến trúc thƣợng tầng là hai mặt cơ ản của xã hội gắn bó h u cơ có quan

hệ biện chứng trong ó cơ sở hạ tầng quyết ịnh kiến trúc thƣợng tầng, còn

kiến trúc thƣợng tầng t c ộng trở lại to lớn, mạnh mẽ ối với cơ sở hạ tầng.

Thực chất là sự hình thành, vận ộng và phát triển của c c quan iểm tƣ tƣởng

cùng với nh ng thể chế chính trị - xã hội tương ứng x t ến cùng phụ thuộc

vào quá trình sản xuất và tái sản xuất các quan hệ kinh tế.

* Vai trò quy ịnh củ ơ ở hạ tầ ối với ki ú ợng tầng

Chủ nghĩa uy vật lịch sử khẳng ịnh ơ ở hạ tầng quy ịnh ki n ú

ợng tầng. Bởi vì, quan hệ vật chất quyết ịnh quan hệ tinh thần; tính tất yếu

kinh tế x t ến cùng quyết ịnh tính tất yếu chính trị - xã hội.

Trong ời sống hiện thực của xã hội, kiến trúc thƣợng tầng luôn ƣợc

biểu hiện ra một cách phong phú, phức tạp và ôi khi ƣờng nhƣ không trực

tiếp gắn với cơ sở hạ tầng. Nhƣng ó chỉ là nh ng biểu hiện bề ngoài, còn

trong thực tế tất cả nh ng hiện tƣợng của kiến trúc thƣợng tầng ều có

nguyên nhân sâu xa trong nh ng iều kiện kinh tế - vật chất của xã hội. Bất

kỳ một hiện tƣợng nào thuộc kiến trúc thƣợng tầng nhƣ chính trị, pháp

luật ảng phái, triết học ạo ức v.v. ều không thể giải th ch ƣợc t chính bản

thân nó mà tất cả x t ến cùng phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng o cơ sở hạ tầng

quyết ịnh. Bởi vậy, vai trò quyết ịnh của cơ sở hạ tầng ối với kiến trúc

thƣợng tầng thể hiện trƣớc hết ở chỗ cơ sở hạ tầng với t nh c ch là cơ cấu

kinh tế hiện thực của xã hội sẽ quyết ịnh kiểu kiến trúc thƣợng tầng của xã

hội ấy. Cơ sở hạ tầng không chỉ sản sinh ra một kiểu kiến trúc thƣợng tầng

tương ứng - tức là quyết ịnh nguồn gốc, mà còn quyết ịnh ến cơ cấu, tính

chất và sự vận ộng, phát triển của kiến trúc thƣợng tầng.

Nếu cơ sở hạ tầng có ối kh ng hay không ối kháng, thì kiến trúc thƣợng

tầng của nó cũng có tính chất nhƣ vậy. Trong xã hội có ối kháng giai cấp,

giai cấp nào chiếm ịa vị thống trị về kinh tế thì cũng chiếm ịa vị thống trị

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 13, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nộ

156

trong ời sống chính trị, tinh thần của xã hội; mâu thuẫn trong lĩnh vực kinh

tế quyết ịnh tính chất mâu thuẫn trong lĩnh vực tƣ tƣởng của xã hội. Bởi

vậy cơ sở hạ tầng nhƣ thế nào thì cơ cấu, tính chất của kiến trúc thƣợng

tầng là nhƣ thế ấy.

Nh ng biến i căn ản của cơ sở hạ tầng sớm hay muộn sẽ dẫn ến sự

biến i căn ản trong kiến trúc thƣợng tầng. Sự biến i ó iễn ra trong t ng

hình thái kinh tế - xã hội cũng nhƣ khi chuyển t một hình thái kinh tế - xã

hội này sang một hình thái kinh tế - xã hội khác. C.Mác khẳng ịnh: “Cơ sở

kinh tế thay i thì toàn bộ cái kiến trúc thƣợng tầng ồ sộ cũng ị ảo lộn ít

nhiều nhanh chóng"

138

. Nguyên nhân của nh ng biến i ó x t cho c ng là o

sự phát triển của lực lƣợng sản xuất. Tuy nhiên, sự phát triển của lực lƣợng

sản xuất chỉ trực tiếp gây ra sự biến i của cơ sở hạ tầng và ến lƣợt nó, sự

biến i của cơ sở hạ tầng làm cho kiến trúc thƣợng tầng biến i một c ch căn

ản. Sự biến i của cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng diễn ra rất phức

tạp trong quá trình chuyển t một hình thái kinh tế - xã hội lỗi thời sang một

hình thái kinh tế - xã hội mới, tiến bộ hơn. Trong xã hội có ối kháng giai

cấp, sự biến i ó tất yếu phải thông qua ấu tranh giai cấp và cách mạng xã

hội.

Sự thay i của cơ sở hạ tầng ƣa tới sự thay i của kiến trúc thƣợng

tầng. Nhƣng sự thay i của kiến trúc thƣợng tầng iễn ra rất phức tạp có

nh ng ộ phận của kiến trúc thƣợng tầng thay i nhanh chóng c ng với sự

thay i của cơ sở hạ tầng nhƣ ch nh trị luật ph p v.v.. Có nh ng nh n tố ri

ng lẻ của kiến trúc thƣợng tầng thay i chậm hơn nhƣ tôn gi o nghệ thuật

v.v.. Cũng có nh ng nh n tố nào ó của kiến trúc thƣợng tầng cũ vẫn ƣợc kế

th a ể x y ựng kiến trúc thƣợng tầng mới.

* S ộng trở lại của ki ú ợng tầ ối vớ ơ ở hạ tầng

Kiến trúc thƣợng tầng là sự phản nh cơ sở hạ tầng o cơ sở hạ tầng

quyết ịnh nhƣng có sự tác ộng trở lại to lớn ối với kiến trúc thƣợng tầng.

Bởi vì kiến trúc thƣợng tầng có t nh ộc lập tương ối so với cơ sở hạ tầng.

Lĩnh vực ý thức, tinh thần khi ra ời, tồn tại thì có quy luật vận ộng nội tại

của nó. Vai trò của kiến trúc thƣợng tầng chính là vai trò tích cực, tự giác

của ý thức tƣ tƣởng. Vai trò của kiến trúc thƣợng tầng còn do sức mạnh

vật chất của bộ máy t chức - thể chế luôn có t c ộng một c ch mạnh mẽ trở

lại cơ sở hạ tầng.

Kiến trúc thƣợng tầng củng cố, hoàn thiện và bảo vệ cơ sở hạ tầng

sinh ra nó; ngăn chặn cơ sở hạ tầng mới ấu tranh xoá bỏ tàn ƣ cơ sở hạ

138

i. 1995, tr. 15.

lOMoARcPSD| 36084623

157

tầng cũ; ịnh hướng, t chức, xây dựng chế ộ kinh tế của kiến trúc thƣợng

tầng. Thực chất vai trò kiến trúc thƣợng tầng là vai trò bảo vệ duy trì, củng

cố lợi ích kinh tế của giai cấp thống trị xã hội. Mặt khác, kiến trúc thƣợng

tầng trong các xã hội có giai cấp còn ảm bảo sự thống trị về chính trị và tƣ

tƣởng của giai cấp gi ịa vị thống trị về kinh tế. Nếu giai cấp thống trị không

xác lập ƣợc sự thống trị về chính trị và tƣ tƣởng cơ sở kinh tế của nó

không thể ứng v ng ƣợc.

T c ộng của kiến trúc thƣợng tầng ối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo

hai chiều hướng. Kiến trúc thƣợng tầng t c ộng cùng chiều với sự phát triển

của cơ sở hạ tầng sẽ thúc ẩy cơ sở hạ tầng phát triển và nếu t c ộng ngƣợc

chiều với sự phát triển của cơ sở hạ tầng, của cơ cấu kinh tế nó sẽ kìm hãm

sự phát triển của cơ sở hạ tầng, của kinh tế. Nghĩa là khi kiến trúc thƣợng

tầng phản nh úng t nh tất yếu kinh tế, các quy luật kinh tế khách quan sẽ

thúc ẩy kinh tế phát triển. Và ngƣợc lại, khi kiến trúc thƣợng tầng không

phản nh úng t nh tất yếu kinh tế, các quy luật kinh tế khách quan sẽ kìm

hãm sự phát triển của kinh tế và ời sống xã hội.

Trong các bộ phận của kiến trúc thƣợng tầng thì kiến trúc thƣợng tầng

về chính trị có vai trò quan trọng nhất trong ó nhà nƣớc có vai trò t c ộng

to lớn ối với cơ sở hạ tầng. Nhà nƣớc là t chức ặc biệt của quyền lực chính

trị nhà nƣớc không chỉ dựa trên hệ tƣ tƣởng, mà còn dựa trên nh ng hình

thức nhất ịnh của sự kiểm soát xã hội. Nhà nƣớc sử dụng sức mạnh của

bạo lực ể tăng cƣờng sức mạnh kinh tế của giai cấp thống trị và củng cố v

ng chắc ịa vị của quan hệ sản xuất thống trị. Với ý nghĩa ó Ph.Ăngghen

khẳng ịnh: “Bạo lực (tức là quyền lực nhà nƣớc) cũng là một sức mạnh

kinh tế"

139

. Và chỉ r t c ộng ngƣợc lại của quyền lực nhà nƣớc ối với sự

phát triển kinh tế theo hai chiều hướng cơ bản, nếu t c ộng c ng hướng với

sự phát triển kinh tế sẽ thúc ẩy kinh tế phát triển nhanh hơn; nếu t c ộng

ngƣợc lại hướng phát triển kinh tế sẽ kìm hãm sự phát triển của kinh tế; và

nó có thể ngăn cản một vài hướng phát triển nào ấy của nền kinh tế thúc

ẩy sự phát triển ó theo nh ng hướng khác - trong trƣờng hợp này theo

Ph.Ăngghen rốt cuộc nó cũng dẫn ến một trong hai trƣờng hợp trên.

Tuy nhiên, trong thực tiễn của ời sống xã hội, không phải chỉ có quyền

lực nhà nƣớc mới có sự t c ộng to lớn ến cơ sở hạ tầng, mà các bộ phận

khác của kiến trúc thƣợng tầng nhƣ triết học ạo ức, tôn giáo, nghệ thuật

… cũng ều t c ộng mạnh mẽ ến cơ sở hạ tầng bằng nh ng hình thức khác

nhau, với c c cơ chế kh c nhau. Song thƣờng thƣờng nh ng sự t c ộng ó

phải thông qua nhà nƣớc, pháp luật, các thể chế tương ứng và chỉ qua ó

139

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 37, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1997, tr. 683.

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 13, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nộ

158

chúng mới ph t huy ƣợc hiệu lực ối với cơ sở hạ tầng cũng nhƣ ối với toàn

xã hội.

Sự vận ộng của quy luật này ƣới chủ nghĩa xã hội có nh ng ặc iểm ri

ng. Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa

lOMoARcPSD| 36084623

không hình thành tự phát trong lòng xã hội cũ. Để xác lập cơ sở hạ tầng xã

hội chủ nghĩa òi hỏi tất yếu phải xoá bỏ cơ sở hạ tầng cũ thông qua cuộc

cách mạng xã hội chủ nghĩa. Sự thiết lập kiến trúc thƣợng tầng chính trị xã

hội chủ nghĩa là tiền ề cho sự hình thành, phát triển của cơ sở hạ tầng xã

hội chủ nghĩa. Kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa có mầm mống nảy

sinh ngay t cuộc ấu tranh của giai cấp vô sản và quần chúng lao ộng nhằm

chống lại giai cấp thống trị bóc lột, lật trật tự xã hội cũ. Song sự hình

thành và vai trò của nó ƣợc phát huy một c ch ầy ủ, chủ yếu t khi giai cấp

vô sản giành ƣợc chính quyền. Kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa chỉ

có thể ƣợc củng cố, phát triển dựa trên cơ sở hạ tầng xã hội chủ nghĩa và

trong ch nh sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Bởi vậy, xây dựng và

hoàn thiện kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa phải xuất phát t nh ng

òi hỏi khách quan của sự phát triển kinh tế - xã hội. Đồng thời, phải tích

cực chủ ộng ấu tranh khắc phục mọi tàn ƣ tƣ tƣởng lạc hậu của xã hội cũ

và nh ại mọi m mƣu chống phá của các thế lực th ịch.

Trong thời kỳ qu ộ lên chủ nghĩa xã hội, việc xây dựng cơ sở hạ tầng

và kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa phải ƣợc tiến hành t ng ƣớc với

nh ng hình thức, quy mô thích hợp. Cơ sở hạ tầng còn mang tính chất qu ộ

với một kết cấu kinh tế nhiều thành phần an xen nhau của nhiều loại hình

kinh tế - xã hội. Vì vậy, phát triển kinh tế nhiều thành phần theo ịnh hướng

xã hội chủ nghĩa là vấn ề có tính quy luật ể phát triển cơ sở hạ tầng xã hội

chủ nghĩa. Đồng thời, phải biết ph t huy cao ộ vai trò của kiến trúc thƣợng

tầng trong phát triển kinh tế và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Để xây dựng cơ

sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa cần phải tr nh khuynh

hướng chủ quan duy ý chí, nôn nóng bất chấp các quy luật khách quan.

Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa khi ã ph t

triển một c ch ầy ủ và hoàn thiện sẽ có bản chất ƣu việt, tốt ẹp nhất trong

lịch sử. Cơ sở hạ tầng xã hội chủ nghĩa không còn m u thuẫn ối kháng,

trong kết cấu kinh tế không bao hàm sự ối lập về lợi ích căn ản. Đặc trƣng

của kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ nghĩa là sự nhất trí về chính trị và tinh

thần trong toàn xã hội. T nh ƣu việt của kiến trúc thƣợng tầng xã hội chủ

nghĩa ƣợc biểu hiện ở hệ tƣ tƣởng của giai cấp công nhân, là hệ tƣ tƣởng

tiến bộ và cách mạng nhất trong lịch sử. Nó còn ƣợc biểu hiện ở vai trò của

nhà nƣớc và pháp luật xã hội chủ nghĩa; ở sự phát triển các hình thái ý thức

xã hội một c ch phong phú a ạng chứa ựng ầy ủ các giá trị của chủ nghĩa

xã hội.

* Ý i sống xã hội

Quy luật về mối quan hệ biện chứng gi a cơ sở hạ tầng và kiến trúc

thƣợng tầng là cơ sở khoa học cho việc nhận thức một c ch úng ắn mối

quan hệ giữa kinh t và chính trị. Kinh tế và chính trị t c ộng biện chứng

lOMoARcPSD| 36084623

160

trong ó kinh tế quyết ịnh chính trị, chính trị t c ộng trở lại to lớn, mạnh mẽ

ối với kinh tế. Thực chất của vai trò kiến trúc thƣợng tầng là vai trò hoạt

ộng tự giác tích cực của các giai cấp ảng phái vì lợi ích kinh tế sống còn

của mình. Sự t c ộng của kiến trúc thƣợng tầng ối với cơ sở hạ tầng trƣớc

hết và chủ yếu thông qua ƣờng lối, chính sách của ảng nhà nƣớc. Chính

vì vậy V.I Lênin viết: "Chính trị là sự biểu hiện tập trung của kinh tế ...

Chính trị không thể không chiếm ịa vị hàng ầu so với kinh tế"

140

Trong nhận thức và thực tiễn, nếu tách rời hoặc tuyệt ối hoá một yếu

tố nào gi a kinh tế và chính trị ều là sai lầm. Tuyệt ối hoá kinh tế, hạ thấp

hoặc phủ nhận yếu tố chính trị là rơi vào quan iểm duy vật tầm thƣờng,

duy vật kinh tế sẽ dẫn ến vô chính phủ, bất chấp k cương ph p luật và

không tránh khỏi thất bại vỡ. Nếu tuyết ối hoá về chính trị, hạ thấp hoặc

phủ ịnh vai trò của kinh tế sẽ dẫn ến duy tâm, duy ý chí, nôn nóng, chủ

quan ốt ch y giai oạn và cũng không tr nh khỏi thất bại.

Trong quá trình lãnh ạo cách mạng Đảng Cộng sản Việt Nam ã rất

quan t m ến nhận thức và vận dụng quy luật này. Trong thời kỳ i mới ất

nƣớc Đảng Cộng sản Việt Nam chủ trương i mới toàn diện cả kinh tế và

chính trị trong ó i mới kinh tế là trung t m ồng thời i mới chính trị t ng

ƣớc thận trọng v ng chắc bằng nh ng hình thức, ƣớc i th ch hợp; giải quyết

tốt mối quan hệ gi a i mới - n ịnh - phát triển, gi v ng ịnh hướng xã hội

chủ nghĩa.

4. Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình

lịch sử - tự nhiên

a. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội

Trên lập trƣờng duy vật lịch sử c c nhà kinh iển mácxít khẳng ịnh, nh

ng quan hệ vật chất của xã hội là quan hệ cơ ản quyết ịnh các quan hệ xã

hội khác và chỉ ra cấu trúc hiện thực của một xã hội cụ thể thông qua phạm

trù hình thái kinh tế - xã hội.

Hình thái kinh t - xã hội là một phạm tr cơ ản của chủ nghĩa uy vật

lịch sử ng ể chỉ xã hội ở t ng nấc thang lịch sử nhất ịnh với một kiểu

quan hệ sản xuất ặc trƣng cho xã hội ó ph hợp với một trình ộ nhất ịnh

của lực lƣợng sản xuất và một kiến trúc thƣợng tầng tương ứng ƣợc xây

dựng trên nh ng quan hệ sản xuất ấy.

Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội chỉ ra kết cấu xã hội trong mỗi giai

oạn lịch sử nhất ịnh bao gồm ba yếu tố cơ ản, ph biến: Lực lƣợng sản

xuất: quan hệ sản xuất cơ sở hạ tầng); kiến trúc thƣợng tầng.

140

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 42, Nxb Tiến bộ, M., 1977, tr. 349.

lOMoARcPSD| 36084623

L ợng s n xuất là nền tảng vật chất của xã hội, tiêu chuẩn khách quan ể

phân biệt các thời ại kinh tế khác nhau, yếu tố x t ến cùng quyết ịnh sự vận

ộng, phát triển của hình thái kinh tế - xã hội. Quan hệ s n xuất là quan hệ

kh ch quan cơ ản, chi phối và quyết ịnh mọi quan hệ xã hội ồng thời là

tiêu chuẩn quan trọng nhất ể phân biệt bản chất các chế ộ xã hội khác nhau.

Ki ú ợng tầng là sự thể hiện các mối quan hệ gi a ngƣời với ngƣời

trong lĩnh vực tinh thần, tiêu biểu cho bộ mặt tinh thần của ời sống xã hội.

Đ y là sự tr u tƣợng hoá, khái quát hóa nh ng mặt, nh ng yếu tố chung

nhất, ph biến nhất của mọi xã hội ở bất kỳ giai oạn lịch sử nào. Phạm trù

hình thái kinh tế - xã hội không chỉ mang tính tr u tƣợng, mà còn mang

tính cụ thể, cho phép xem xét xã hội ở t ng quốc gia, dân tộc, trong t ng giai

oạn lịch sử cụ thể với các tiêu chí có thể x c ịnh ƣợc với một quan hệ sản

xuất ặc trƣng một trình ộ phát triển lực lƣợng sản xuất nhất ịnh và một

kiểu kiến trúc thƣợng tầng tiêu biểu cho bộ mặt tinhh thần của xã hội ó. Và

nhƣ vậy em lại một nhận thức sâu sắc cho con ngƣời em lại tính cụ thể

trong tƣ uy về lịch sử xã hội. Sau khi tr u tƣợng hóa t ng mặt, t ng yếu tố

cơ ản của lịch sử xã hội, phạm trù hình thái kinh tế - xã hội em lại một sự

nhận thức t ng hợp và sâu sắc về xã hội loài ngƣời ở t ng giai oạn lịch sử

nhất ịnh.

b. Tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội lo i n ười

Ba yếu tố cơ bản: lực lƣợng sản xuất, quan hệ sản xuất cơ sở hạ tầng)

và kiến trúc thƣợng tầng t c ộng biện chứng, tạo nên sự vận ộng, phát triển

của lịch sử xã hội, thông qua sự t c ộng t ng hợp của hai quy luật cơ ản là

quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình ộ của lực lƣợng sản xuất và

quy luật về mối quan hệ biện chứng gi a cơ sở hạ tầng và kiến trúc thƣợng

tầng của xã hội.

Sự vận ộng phát triển của xã hội bắt ầu t sự phát triển của lực lƣợng

sản xuất mà trƣớc hết là sự biến i, phát triển của công cụ sản xuất và sự

phát triển về tri thức, kinh nghiệm, kỹ năng của ngƣời lao ộng. Mỗi sự phát

triển của lực lƣợng sản xuất ều tạo khả năng iều kiện và ặt ra yêu cầu

khách quan cho sự biến i của quan hệ sản xuất. Sự phù hợp biện chứng gi

a quan hệ sản xuất với trình ộ phát triển của lực lƣợng sản xuất là yêu cầu

khách quan của nền sản xuất xã hội. Khi lực lƣợng sản xuất phát triển về

chất òi hỏi phải xoá bỏ quan hệ sản xuất cũ thiết lập quan hệ sản xuất mới

về chất. Sự phát triển về chất của quan hệ sản xuất, tất yếu dẫn ến sự thay

i về chất của cơ sở hạ tầng xã hội. Khi cơ sở hạ tầng xã hội biến i về chất

dẫn ến sự biến i, phát triển căn ản (nhanh hay chậm, ít hoặc nhiều) của

kiến trúc thƣợng tầng xã hội. Hình thái kinh tế - xã hội cũ mất i hình th i

kinh tế - xã hội mới, tiến bộ hơn ra ời. Cứ nhƣ vậy lịch sử xã hội loài ngƣời

là một tiến trình nối tiếp nhau t thấp ến cao của các hình thái kinh tế - xã

lOMoARcPSD| 36084623

162

hội: Cộng sản nguyên thu - chiếm h u nô lệ - phong kiến - tƣ ản chủ nghĩa

- xã hội chủ nghĩa. Trong ó thống nhất gi a quy luật chung cơ ản ph biến

với quy luật ặc thù và quy luật riêng của lịch sử. Chính vì vậy, C.Mác viết:

"Tôi coi sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch

sử - tự nhiên"

141

Ti n trình lịch sử xã hộ i là kết quả của sự thống nhất gi a lôgíc

và lịch sử. Xu hướng cơ ản xu hướng chung của sự vận ộng, phát triển

lịch sử loài ngƣời là do sự chi phối của quy luật khách quan (thống nhất gi

a cái chung với c i ặc thù và cái riêng) x t ến cùng là sự phát triển của lực

lƣợng sản xuất. Lôgíc của toàn bộ tiến trình lịch sử loài ngƣời là sự kế tiếp

nhau của các hình thái kinh tế - xã hội t thấp ến cao. Đó là con ƣờng tất

yếu của tiến bộ lịch sử. Mặt khác, sự phát triển của xã hội loài ngƣời còn

mang tính lịch sử. Các hình thái kinh tế - xã hội nhƣ nh ng trạng thái khác

nhau về chất trong tiến trình lịch sử, với nh ng iều kiện về không gian, thời

gian cụ thể, với các tiêu chí về sự phát triển của lực lƣợng sản xuất, kiểu

quan hệ sản xuất, kiểu kiến trúc thƣợng tầng của mỗi xã hội cụ thể.

S thống nhất giữa lôgíc và lịch sử trong tiến trình lịch sử - tự nhiên

của xã hội loài ngƣời bao hàm cả s phát triển tuần t ối với lịch sử phát

triển toàn thế giới và s phát triể “ ỏ qua” một hay vài hình thái kinh tế -

xã hội ối với một số quốc gia, dân tộc cụ thể.

Sự phát triển phong phú, nhiều vẻ a ạng, phức tạp của các hình thái

kinh tế - xã hội cụ thể của c c giai oạn xã hội, các quốc gia, dân tộc cụ thể.

Bao gồm cả nh ng ƣớc quanh co, thậm chí nh ng ƣớc thụt lùi lớn, khả

năng rút ngắn, bỏ qua nh ng giai oạn phát triển lịch sử nhất ịnh. Theo V.I.L

nin: “T nh quy luật chung của sự phát triển lịch sử toàn thế giới ã không

loại tr mà trái lại còn bao hàm một số giai oạn phát triển mang nh ng ặc

iểm về hình thức hoặc về trật tự của sự phát triển ó”

152

. Bản chất của việc

"bỏ qua" một hay vài hình thái kinh tế - xã hội sự phát triển rút ngắn xã hội.

Đó là rút ngắn c c giai oạn ƣớc i của nền văn minh loài ngƣời, cốt lõi là

sự tăng trƣởng nhảy vọt của lực lƣợng sản xuất.

Thực tiễn lịch sử ã chứng minh toàn bộ lịch sử xã hội loài ngƣời phát

triển tuần tự qua tất cả c c giai oạn của các hình thái kinh tế - xã hội ã có.

Nhƣng o ặc iểm về lịch sử, về không gian, thời gian, về sự tác ộng của

nhân tố khách quan và nhân tố chủ quan, có nh ng quốc gia phát triển tuần

tự nhƣng có nh ng quốc gia phát triển bỏ qua một hay vài hình thái kinh

tế - xã hội nào ó.

141

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 23, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, tr . 21.

152

V.I.Lênin,

Toàn tập, t. 45, Nxb Tiến bộ, M.,1974, tr. 431.

lOMoARcPSD| 36084623

Do quy luật phát triển không ều, trên thế giới thƣờng xuất hiện nh ng

trung tâm phát triển cao hơn ồng thời bên cạnh ó còn có nh ng vùng, nh ng

quốc gia, dân tộc ở trình ộ phát triển thấp, thậm chí rất thấp. Do sự giao

lƣu hợp tác quốc tế mà gi a các trung tâm, các khu vực, các quốc gia xuất

hiện khả năng một số nƣớc i sau có thể rút ngắn tiến trình lịch sử. Quy luật

kế th a sự phát triển lịch sử luôn luôn cho phép các quốc gia, dân tộc có thể

bỏ qua c c giai oạn phát triển không cần thiết ể vƣơn tới trình ộ tiên tiến

của nhân loại. Tuy nhiên việc phát triển bỏ qua một hay vài hình thái kinh

tế - xã hội, bên cạnh nh ng iều kiện khách quan của thời ại, còn phụ thuộc

vào nhân tố chủ quan của mỗi quốc gia, dân tộc.

Hình thái kinh t - xã hội cộng s n chủ ra ời là tất yếu khách quan

của lịch sử xã hội. Phát triển là xu hướng tất yếu cơ ản của lịch sử xã hội

loài ngƣời. Chủ nghĩa tƣ ản không phải là nấc thang phát triển cuối cùng

của xã hội loài ngƣời. Chính nh ng mâu thuẫn cơ ản trong lòng xã hội tƣ

ản ã quyết ịnh sự vận ộng phát triển của xã hội loài ngƣời. Nh ng tiền ề vật

chất cho sự vận ộng phát triển xã hội ã xuất hiện ngay trong lòng xã hội tƣ

ản. Đó là lực lƣợng sản xuất hiện ại với tính chất xã hội hóa cao và giai cấp

vô sản tiên tiến, cách mạng ã ph t triển cả về số lƣợng và chất lƣợng. Tiền

ề lý luận cho sự vận ộng phát triển xã hội ã xuất hiện ó là hệ tƣ tƣởng Mác

- Lênin khoa học và cách mạng. Sự thay thế hình thái kinh tế - xã hội tƣ

ản chủ nghĩa ằng hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa phải thông

qua ấu tranh giai cấp mà ỉnh cao là cách mạng xã hội.

c. Giá trị khoa học bền vữn v ý n các mạng

Lý luận hình thái kinh tế - xã hội ra ời em lại một cuộc cách mạng

trong toàn bộ quan niệm về lịch sử xã hội. Đ y là iểu hiện tập trung của

quan niệm duy vật biện chứng về lịch sử xã hội, bác bỏ quan niệm tr u

tƣợng, duy vật tầm thƣờng, duy tâm, phi lịch sử về xã hội trƣớc ó trở

thành hòn tảng của khoa học xã hội cơ sở phương ph p luận khoa học và

cách mạng cho sự phân tích lịch sử xã hội. Lý luận hình thái kinh tế - xã

hội ã giải quyết một cách khoa học về vấn ề phân loại các chế ộ xã hội và

phân kỳ lịch sử, thay thế các quan niệm uy t m si u hình trƣớc ó ã thống

trị trong khoa học xã hội. Chỉ ra ộng lực phát triển của lịch sử xã hội không

phải do một lực lƣợng tinh thần hoặc lực lƣợng siêu nhiên thần bí nào cả,

mà do hoạt ộng thực tiễn của con ngƣời trƣớc hết là thực tiễn sản xuất vật

chất ƣới sự t c ộng của các quy luật khách quan.

Muốn nhận thức và cải tạo xã hội cũ x y ựng xã hội mới phải nhận

thức và t c ộng cả ba yếu tố cơ ản: lực lƣợng sản xuất, quan hệ sản xuất

cơ sở hạ tầng) và kiến trúc thƣợng tầng. Xem nhẹ hoặc tuyệt ối hoá một

yếu tố nào cũng sai lầm x t ến cùng sự là bắt ầu t việc xây dựng, phát triển

lực lƣợng sản xuất.

lOMoARcPSD| 36084623

164

Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở khoa học cho việc xác

ịnh con ƣờng phát triển của Việt Nam ó là qu ộ lên chủ nghĩa xã hội, bỏ

qua chế ộ tƣ ản chủ nghĩa. Đ y ch nh là sự lựa chọn duy nhất úng ắn, có

khả năng và iều kiện ể thực hiện. Con ƣờng phát triển qu ộ lên chủ nghĩa

xã hội, bỏ qua chế ộ tƣ ản chủ nghĩa ở Việt Nam là phù hợp với tính quy

luật của việc “ ỏ qua” một hay vài hình thái kinh tế - xã hội trong sự phát

triển lịch sử.

Qu ộ lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua chế ộ tƣ ản chủ nghĩa ở Việt Nam

là phù hợp với quy luật phát triển rút ngắn trong lịch sử loài ngƣời. Bản

chất của sự phát triển rút ngắn xã hội là rút ngắn c c giai oạn, các ƣớc i

của nền văn minh loài ngƣời, cốt lõi là sự tăng trƣởng nhảy vọt của lực

lƣợng sản xuất. Qua quá trình t ng kết thực tiễn, phát triển lý luận Đảng

Cộng sản Việt Nam ã chỉ ra thực chất của việc bỏ qua chế ộ tƣ ản chủ

nghĩa qu ộ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay: “Con ƣờng i l n của

nƣớc ta là sự phát triển qu ộ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế ộ tƣ ản chủ

nghĩa tức là bỏ qua việc xác lập vị trí thống trị của quan hệ sản xuất và

kiến trúc thƣợng tầng tƣ ản chủ nghĩa nhƣng tiếp thu, kế th a nh ng thành

tựu của nhân loại ã ạt ƣợc ƣới chế ộ tƣ bản chủ nghĩa ặc biệt là về khoa

học công nghệ ể phát triển nhanh lực lƣợng sản xuất, xây dựng nền kinh

tế hiện ại”

142

Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở lí luận phương ph p luận

khoa học trong quán triệt quan iểm ƣờng lối của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Mô hình, mục tiêu chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam ƣợc x c ịnh với các tiêu

chí về lực lƣợng sản xuất, quan hệ sản xuất, kiến trúc thƣợng tầng. Đồng

thời x c ịnh c c phương hướng xây dựng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ qu

ộ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội là cơ sở lí luận phương ph p luận

khoa học và cách mạng trong ấu tranh bác bỏ nh ng quan iểm thù ịch, sai

trái, phiến diện về xã hội. Phê phán thuyết kỹ trị, thuyết hội tụ ã tuyệt ối

hóa yếu tố kinh tế - kỹ thuật, xoá nhoà sự khác nhau về bản chất của các

chế ộ xã hội nhằm chứng minh cho sự tồn tại vĩnh viễn của chế ộ tƣ ản.

Trong thời ại ngày nay có nhiều học giả cũng suy tƣ về con ƣờng và

quy luật phát triển của xã hội loài ngƣời. Một số học giả phương T y tìm

cách bác bỏ học thuyết hình thái kinh tế - xã hội của Mác bằng cách ƣa ra

c ch tiếp cận mới hoặc ặt ngƣợc lại vấn ề mà M c ã chứng minh. Điển hình

là Fukuyama với học thuyết “sự kết thúc của lịch sử” và Huntington với

học thuyết “sự xung ột gi a các nền văn minh”.

142

Đảng Cộng sản Việt Nam, Vă ệ Đại hộ Đ ng toàn quốc lần th IX .Nxb Chính trị quốc gia. H. 2001,

tr. 84.

lOMoARcPSD| 36084623

Học giả ngƣời Mỹ Francis Fukuyama có chuyên luận “Sự kết thúc

của lịch sử?” ăng tr n tạp ch “Lợi ích quốc gia”

143

(1988) và phát triển quan

iểm này ông ã viết và cho xuất bản cuốn “Sự kết thúc của lịch sử và con

ngƣời cuối c ng”

144

(1992). Ông cho rằng Liên Xô thất bại Đông u thay

i, chiến tranh Lạnh kết thúc, nh ng iều ó chứng tỏ sự cáo chung của chủ

nghĩa cộng sản và lịch sử phát triển của loài ngƣời chỉ còn một con ƣờng

duy nhất ó là kinh tế thị trƣờng và chính trị dân chủ của phương T y. ng

nói: “Nh ng gì chúng ta ang chứng kiến không chỉ là sự c o chung của Chiến

tranh Lạnh hay sự trôi qua của một giai oạn ặc biệt trong lịch sử sau Chiến

tranh thế giới lần thứ hai mà còn là sự c o chung của lịch sử theo nghĩa

rằng ó là iểm kết thúc trong cuộ tiến hóa tƣ tƣởng của loài ngƣời và sự ph

qu t hóa của n chủ tự o phương Tây với tƣ c ch là thể thức cuối c ng của

sự cai trị con ngƣời”

145

. Quan iểm sự kết thúc của lịch sử có nguồn gốc t

cách hiểu của Fukuyama về Hegel: nếu Hegel cho rằng con ngƣời bị thúc

ẩy bởi ộng lực dục vọng, khiến cho lịch sử tiến hoá không ng ng thì

Fukuyama cho rằng lịch sử sẽ d ng ở giai oạn tự do dân chủ, không còn bất

cứ một giai oạn nào khác cao hơn có thể thay thế. Fukuyama khẳng ịnh chế

ộ tự do dân chủ kiểu phương T y mặc chƣa phải là hoàn mỹ song là iểm

cuối cùng của sự phát triển hình thái ý thức con ngƣời cũng là hình thức

thống trị cuối cùng của nhân loại. Mặc ƣợc coi là tuyên ngôn thắng lợi

của chủ nghĩa tƣ ản, song luận iểm này của Fukuyama ã ị phê phán trên

khắp thế giới trong ó có cả ở Mỹ ặc biệt là sau sự kiện bộc lộ thực tế trái

ngƣợc lại với nh ng t n iều của Fukuyama nhƣ khủng bố 11/9 tại New

York, sự kiện khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2007 - 2008 hay phong

trào chiếm phố Wall năm 2011 … Có không t ngƣời phê phán luận iểm

của Fukuyama, chỉ ra nh ng thực tế chứng minh sự kết thúc của lịch sử là

có thật, song lịch sử ó là lịch sử của chủ nghĩa tƣ ản, vì dù có tạo ra sức

sản xuất nhƣ thế nào, dù có tự cải tạo mình nhƣ thế nào i n a thì chủ nghĩa

tƣ ản vẫn mang trong mình bản chất bóc lột, xâm chiếm và bất ình ẳng.

Tác giả Samuel Huntington ã cho ăng ài “Sự xung ột gi a các nền văn

minh?” tr n tạp ch “Ngoại giao” của Mỹ nhƣ ể phản hồi và b sung cho

quan iển của Fukuyama

146

. ng ã ph t triển quan iểm của mình trong cuốn

143

Francis Fukuyama. “The En of History?” The National Interest No. 16 Summer 1989 pp. 3 - 18.

144

Francis Fukuyama. “The En of History an the Last Man” The Free Press New York 1992

145

“What we may e witnessing is not just the en of the Col War, or the passing of a particular period

of postwar history, but the end of history as such: that is, the end point of mankind's ideological evolution

and the universalization of Western liberal democracy as the final form of human government.” Francis

Fukuyama. “The En of History?” s . Bản dịch của Nguyễn Phú Lợi ăng tr n nghiencuuquocte.net ngày

29/7/2013, tr. 2.

146

Samuel Huntington. “The Clash of Civilizations?” Foreign ffairs Vol. 72 No. 3 Summer 1993 pp.

22 - 49.

lOMoARcPSD| 36084623

166

sách n i tiếng “Xung ột gi a các nền văn minh và sự tái lập trật tự thế giới”

147

1996 . C c quan iểm chủ yếu của Huntington về sự xung ột các nền văn

minh nhƣ sau: Một là, nguy n nh n căn ản của xung ột quốc tế trong thế

giới tương lai không phải là kinh tế hay ý thức hệ mà là văn ho . Xung ột

chủ yếu của chính trị toàn cầu là xung ột gi a c c nƣớc, các tập oàn thuộc

các nền văn minh kh c nhau, biên giới của các nền văn minh cũng ch nh là

giới tuyến của chiến tranh. Hai là, xung ột văn minh là hiểm họa hàng ầu

ối với hoà bình thế giới, vì vậy, phải xây dựng thế giới trên nền tảng của

văn minh. Ba là, trật tự thế giới mới sẽ ƣợc hình thành dựa tr n văn ho và

văn minh và lần ầu tiên kết cấu thế giới xuất hiện a cực a văn minh nhƣ

vậy. Bốn là, xung ột văn minh thế giới sẽ chủ yếu là gi a 7 nền văn minh

148

trong ó văn minh Islam gi o và văn minh Nho gi o có sức uy hiếp lớn nhất

ối với văn minh phương T y. Vì luận cứ của Huntington không ầy ủ, không

toàn diện, nên bất cứ quan iểm nào của Huntington cũng ều có thể phản ối

t c c phương iện lý luận, lịch sử và thực tiễn khác nhau. Huntington ã qu

ề cao yếu tố văn minh trong khi nói ến xu hướng vận ộng của xã hội ặc

biệt trong xã hội hiện ại mà xem nhẹ các yếu tố kh c cũng vô c ng quan

trọng là kinh tế, chính trị và quân sự. Ngoài ra, bản th n xung ột không chỉ

tồn tại gi a các nền văn minh mà còn có xung ột gi a các quốc gia trong

một nền văn minh thậm chí trong một quốc gia mà mức ộ không hề thua

kém sự xung ột gi a các nền văn minh. Nhà Đông phương học n i tiếng

Edward Said còn phê phán Huntington mạnh hơn n a, ông cho rằng mục

ch của Huntington không phải là ể nhận thức và hoà giải các nền văn minh

kh c iệt mà ể duy trì mở rộng chiến tranh Lạnh. Nhiều học giả trên thế

giới cũng ph ph n Huntington và Fukuyama chỉ ứng trên lập trƣờng của

chủ nghĩa tƣ ản ể bảo vệ quyền lợi của c c nƣớc tƣ ản phát triển.

Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội cũng là cơ sở lí luận khoa học ể

ph ph n quan iểm tuyệt ối hoá cách tiếp cận xã hội bằng các nền văn minh

của AlvinToffler. Ông ã chia lịch sử ra thành ba "làn sóng" tức ba nền văn

minh lần lƣợt kế tiếp nhau: nông nghiệp, công nghiệp và sau công nghiệp

(còn gọi là văn minh tin học văn minh tr tuệ). Cách tiếp cận nền văn minh

ã cập nhật ƣợc sự phát triển của khoa học công nghệ, của trí tuệ và có giá

trị nhất ịnh. Nhƣng một số ngƣời òi ng c ch tiếp cận này ể thay thế cách

tiếp cận hình thái kinh tế - xã hội là sai lầm. Tức là tuyệt ối hoá yếu tố lực

lƣợng sản xuất, xem nhẹ yếu tố quan hệ sản xuất và kiến trúc thƣợng tầng,

không thấy ƣợc nguồn gốc ộng lực của sự phát triển lịch sử xã hội.

147

Samuel P. Huntington. "The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order", Bản tiếng Việt:

“Sự va chạm của các nền văn minh” Nguyễn Phƣơng Sửu, Nguyễn Văn Hạnh, Nguyễn Phƣơng Nam

Lƣu Ánh Tuyết dịch Nx . Lao Động, Hà Nội, 2005.

148

Theo Huntington, thế giới hiện ại có các nền văn minh chủ yếu sau: văn minh Ấn Độ văn minh Islam

gi o văn minh Nhật Bản văn minh Ch nh thống gi o văn minh Trung Hoa Nho gi o văn minh Mỹ

latinh và văn minh phƣơng T y.

lOMoARcPSD| 36084623

Ngày nay thực tiễn xã hội và sự phát triển của nhận thức khoa học ã

sung, phát triển mới các quan niệm lịch sử xã hội, song lí luận hình thái

kinh tế - xã hội vẫn gi nguyên giá trị, là quan niệm duy nhất khoa học và

cách mạng ể phân tích lịch sử và nhận thức các vấn ề xã hội, là cơ sở nền

tảng lí luận cho chủ nghĩa xã hội khoa học.

Nghiên cứu lý luận hình thái kinh tế - xã hội có ý nghĩa rất quan trọng

ối với nâng cao nhận thức về bản chất khoa học và cách mạng của chủ

nghĩa M c - Lênin, quán triệt sâu sắc ƣờng lối của Đảng Cộng sản Việt

Nam về xây dựng chủ nghĩa xã hội, củng cố niềm tin lý tƣởng cách mạng

ki n ịnh con ƣờng chủ nghĩa xã hội. Đ y cũng là cơ sở khoa học và cách

mạng trong cuộc ấu tranh tƣ tƣởng chống lại c c quan iểm phiến diện, sai

lầm, phản ộng hòng phủ nhận mục ti u lý tƣởng, phủ nhận con ƣờng i l n

chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

II. GIAI CẤP VÀ DÂN TỘC

1. Giai cấp và ấu tranh giai cấp

Lý luận về giai cấp và ấu tranh giai cấp là một trong nh ng nội ung

căn ản nhất của chủ nghĩa M c - L nin kết quả tất nhi n của sự vận ụng và

mở rộng chủ nghĩa uy vật iện chứng vào xem x t lĩnh vực xã hội. Lần ầu

ti n trong lịch sử c c nhà kinh iển của chủ nghĩa M c ã luận giải một c ch

khoa học vấn ề giai cấp. Trong thƣ gửi G. Vây-ơmai-ơ ngày 5-3-1852 C.

M c ã kh i qu t lý luận về giai cấp của mình rất ngắn gọn, khoa học và ầy ủ

nhƣ sau:

“C i mới mà tôi ã làm là chứng minh rằng: 1) s tồn tại của các giai

cấp chỉ gắn với nhữ ạn phát triển lịch sử nhấ ịnh của s n xuất, 2) ấu

tranh giai cấp tất y u d n chuyên chính vô s n, 3) bản thân nền chuyên

chính này chỉ là ƣớc qu ộ tiến tới thủ tiêu m i giai cấp và tiến tới xã hội

không giai cấp”

149

Lý luận về giai cấp và ấu tranh giai cấp ã và ang là cơ sở lý luận

phương ph p luận khoa học ể c c ảng cộng sản và giai cấp công nh n tr n

thế giới x c ịnh ƣờng lối chiến lƣợc s ch lƣợc trong cuộc ấu tranh thực

hiện thắng lợi sứ mệnh lịch sử của mình.

Gi i cấp * Địn n i i cấp

Trong lịch sử phần lớn c c nhà triết học xã hội học trƣớc C.M c ặc

iệt là c c nhà triết học và xã hội học tƣ sản ều th a nhận sự tồn tại thực tế

của c c giai cấp. Song o hạn chế về nhiều mặt ặc iệt là hạn chế về nhận

thức về lập trƣờng giai cấp họ ã không thể lý giải một c ch khoa học về

149

C.M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, t. 1, Nxb CTQG - ST, H. 1996, tr.662.

lOMoARcPSD| 36084623

168

hiện tƣợng phức tạp này của lịch sử. Theo họ giai cấp là tập hợp nh ng

ngƣời có c ng một chức năng xã hội c ng một lối sống hoặc mức sống c

ng một ịa vị và uy t n xã hội.v.v… C c lý thuyết ó ựa tr n nh ng ti u chuẩn

lựa chọn một c ch chủ quan ể thay thế cho nh ng ặc trƣng kh ch quan của

giai cấp. Về thực chất họ tr nh ụng ến c c vấn ề cơ ản ặc iệt là vấn ề sở h

u tƣ liệu sản xuất chủ yếu của xã hội mƣu toan làm mờ sự kh c iệt giai

cấp và ối kh ng giai cấp nhằm iện hộ cho sự tồn tại của c c giai cấp thống

trị óc lột.

C c M c i nghi n cứu về giai cấp t việc ph n t ch kết cấu phương thức

sản xuất ã có c ch tiếp cận khoa học: lấy lý luận về hình th i kinh tế - xã hội

làm cơ sở nghi n cứu xã hội. M c ã i tìm c i gốc của cơ cấu xã hội cơ cấu

giai cấp ó là kinh tế. Theo C.M c sự ph n chia xã hội thành giai cấp là kết

quả tất nhi n của sự ph t triển lịch sử xã hội. Quan hệ giai cấp ch nh là iểu

hiện về mặt xã hội của nh ng quan hệ sản xuất trong ó tập oàn ngƣời này

có thể óc lột lao ộng của tập oàn ngƣời kh c. Vì vậy chỉ có thể hiểu úng

vấn ề giai cấp khi gắn nó với ời sống kinh tế với nền sản xuất vật chất xã

hội.

Kế th a và ph t triển tƣ tƣởng của C.M c và Ph. Ăngghen trong t c

phẩm “S ng kiến vĩ ại” V.I.L nin ã ƣa ra một ịnh nghĩa khoa học về giai

cấp. “Ngƣời ta gọi là giai cấp nh ng tập oàn to lớn gồm nh ng ngƣời kh c

nhau về ịa vị của họ trong một hệ thống sản xuất xã hội nhất ịnh trong lịch

sử kh c nhau về quan hệ của họ thƣờng thƣờng thì nh ng quan hệ này ƣợc

ph p luật quy ịnh và th a nhận ối với tƣ liệu sản xuất về vai trò của họ

trong t chức lao ộng xã hội và nhƣ vậy là kh c nhau về c ch thức hƣởng

thụ và về phần của cải xã hội t hoặc nhiều mà họ ƣợc hƣởng. Giai cấp là

nh ng tập oàn ngƣời mà tập oàn này thì có thể chiếm oạt lao ộng của tập

oàn kh c o chỗ tập oàn ó có ịa vị kh c nhau trong một chế ộ kinh tế - xã

hội nhất ịnh”

150

Định nghĩa của V.I.L nin ã chỉ ra c c ặc trƣng cơ ản của giai cấp sau

Trƣớc hết ấ ữ ậ ó ị vị - ộ ộ ệ

ố ấ ộ ấ ị ị ử. Giai cấp là nh ng tập oàn ngƣời ông ảo

không phải là nh ng c nh n ri ng lẻ mà nh ng tập oàn này kh c nhau về ịa

vị kinh tế - xã hội. Địa vị kinh tế - xã hội của giai cấp o toàn ộ c c iều

kiện tồn tại kinh tế - vật chất của xã hội qui ịnh o vậy mang t nh kh ch

quan mặc giai cấp ó hoặc mỗi thành vi n của giai cấp có ý thức ƣợc

hay không. Mỗi c nh n khi sinh ra không tự lựa chọn cho mình ịa vị kinh

tế - xã hội ƣợc. Địa vị của c c giai cấp là o phương thức sản xuất nhất ịnh

150

V.I. Lênin, Toàn tập, t. 39, Nxb Tiến bộ, M.1977, tr. 17-18.

lOMoARcPSD| 36084623

sinh ra và qui ịnh. Địa vị của mỗi giai cấp trong một hệ thống sản xuất xã

hội nhất ịnh nói l n giai cấp ó là giai cấp thống trị hay giai cấp ị thống trị.

Trong một hệ thống sản xuất xã hội nhất ịnh thƣờng tồn tại cả phương

thức sản xuất thống trị phương thức sản xuất tàn ƣ và phương thức sản

xuất mầm mống. Địa vị kinh tế xã hội của một giai cấp là o giai cấp ấy ại

iện cho phương thức sản xuất nào trong hệ thống sản xuất xã hội ó quy

ịnh. Giai cấp thống trị và giai cấp ị trị trong xã hội chiếm h u nô lệ là chủ

nô và nô lệ; trong xã hội phong kiến là ịa chủ và nông n; trong xã hội tƣ

ản chủ nghĩa là tƣ sản và vô sản. Đó là nh ng giai cấp ại iện cho ản chất

của phương thức sản xuất thống trị ở t ng giai oạn lịch sử. Sự vận ộng ph

t triển của c c phương thức sản xuất có thể làm cho ịa vị kinh tế - xã hội

của mỗi giai cấp cũng iến i theo sự iến i của vai trò c c phương thức sản

xuất trong xã hội. V ụ nhƣ khi hệ thống sản xuất tƣ ản chủ nghĩa trong

một xã hội ã ph t triển thì giai cấp ịa chủ ại iện cho phƣong thức sản xuất

phong kiến tàn ƣ sẽ không còn là giai cấp thống trị n a.

Phương thức sản xuất xã hội là cơ sở hiện thực ƣa tới sự ra ời của c

c giai cấp. Tuy nhi n không phải ất cứ phương thức sản xuất nào trong lịch

sử cũng sản sinh ra giai cấp mà chỉ có nh ng phương thức sản xuất chứa

ựng nh ng iều kiện vật chất tạo ra sự ối lập về lợi ch gi a c c tập oàn ngƣời

mới sản sinh ra giai cấp. Trong lịch sử xã hội loài ngƣời c c phương thức

sản xuất chứa ựng nh ng iều kiện vật chất cho sự tồn tại c c giai cấp ối kh

ng là phương thức sản xuất chiếm h u nô lệ phương thức sản xuất phong

kiến phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa.

Dấ ệ ủ ị vị - ộ ủ ấ ố ệ - vậ ấ

ữ ậ ơ ấ . C c mối quan hệ kinh tế - vật chất cơ ản

gi a ngƣời với ngƣời trong phương thức sản xuất là quan hệ sở h u ối với

tƣ liệu sản xuất; quan hệ t chức quản lý sản xuất và quan hệ ph n phối của

cải xã hội. C c mối quan hệ chủ yếu này ã quy ịnh ịa vị kinh tế - xã hội kh

c nhau của c c tập oàn ngƣời. Đ y ch nh là c c ấu hiệu kh ch quan chủ yếu

quyết ịnh ịa vị kinh tế - xã hội của c c giai cấp trong xã hội, hình thành n n

giai cấp thống trị và giai cấp ị trị.

C c giai cấp kh c nhau về vai trò của họ trong c c mối quan hệ kinh tế

- vật chất cơ ản. Quan hệ sở h u quy ịnh giai cấp nào nắm quyền sở h u

ịnh oạt còn giai cấp nào không có quyền sở h u tƣ liệu sản xuất chủ yếu.

Quan hệ t chức quản lý sản xuất quy ịnh giai cấp nào có quyền quản lý t

chức iều hành ph n công lao ộng... còn giai cấp nào không có quyền t

chức quản lý sản xuất. Quan hệ ph n phối của cải xã hội quy ịnh phương

thức hƣởng thụ sản phẩm ịa tô gi trị thặng ƣ... và quy mô hƣởng thụ

nhiều hoặc t của cải xã hội của c c giai cấp. Trong nh ng quan hệ tr n quan

hệ ối với tƣ liệu sản xuất là quan hệ cơ ản và chủ yếu nhất quyết ịnh trực

tiếp ến ịa vị kinh tế - xã hội của c c giai cấp. Bởi vì giai cấp nào nắm gi tƣ

lOMoARcPSD| 36084623

170

liệu sản xuất tức là nắm ƣợc phương tiện vật chất chủ yếu của nền sản xuất

xã hội và theo ó sẽ nắm gi luôn vai trò chi phối trong t chức quản lý sản

xuất và ph n phối sản phẩm lao ộng giai cấp ó trở thành giai cấp thống trị

óc lột. C c giai cấp kh c o không có tƣ liệu sản xuất uộc phải phụ thuộc

vào giai cấp có tƣ liệu sản xuất và trở thành c c giai cấp ị thống trị ị óc

lột. Quan hệ sản xuất vật chất không chỉ quy ịnh vai trò của c c tập oàn

ngƣời trong lĩnh vực kinh tế mà còn là cơ sở chủ yếu quy ịnh vai trò của

họ trong c c lĩnh vực ch nh trị văn ho xã hội của ời sống xã hội.

ấ ủ ệ ấ ệ ữ ó ộ v ị ó ộ ậ ạ

ộ ủ ậ d ố ậ về ị vị ộ ộ - ộ ấ ị . Trong xã

hội c c quan hệ gi a c c tập oàn ngƣời trong sản xuất ặc iệt là quan hệ sở

h u thƣờng ƣợc nhà nƣớc của giai cấp thống trị thể chế ho thành luật ph

p ƣợc ra sức ảo vệ ằng một hệ thống kiến trúc thƣợng tầng ch nh trị - ph

p lý. Giai cấp nào thống trị về kinh tế giai cấp ó cũng gi luôn vai trò thống

trị tr n c c lĩnh vực kh c của ời sống xã hội và trở thành giai cấp thống trị

xã hội. Sự ối lập về lợi ch cơ ản gi a c c giai cấp là nguy n nh n căn ản

của mọi xung ột xã hội t khi lịch sử xã hội loài ngƣời có sự ph n chia thành

c c giai cấp cho ến ngày nay. Do vậy c c giai cấp t chỗ kh c nhau về vị tr

vai trò trong hệ thống sản xuất ẫn ến kh c nhau về vị tr vai trò trong chế

ộ kinh tế xã hội. V ụ trong xã hội tƣ ản chủ nghĩa giai cấp tƣ sản và giai

cấp vô sản o kh c nhau về vị tr vai trò trong hệ thống sản xuất xã hội ẫn

ến ối lập nhau về ịa vị trong chế ộ kinh tế - xã hội trở thành hai giai cấp

thống trị - ị trị.

Định nghĩa giai cấp của L nin cho thấy ấ ộ ạ ù - ộ

ó í ị ử sự tồn tại của nó gắn với nh ng hệ thống sản xuất xã hội ựa tr

n cơ sở của chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất. Sự xuất hiện và tồn tại của giai

cấp x t ến c ng là o nguy n nh n kinh tế. Tuy nhi n không ƣợc iến ịnh

nghĩa giai cấp thành một phạm tr kinh tế ơn thuần. Chỉ có thể xem x t c c

giai cấp trong hệ thống nh ng mối quan hệ xã hội a ạng phức tạp và không

ng ng vận ộng iến i mới có thể nhận thức một c ch ầy ủ và s u sắc sự kh

c iệt của c c giai cấp về kinh tế ch nh trị tƣ tƣởng t m lý ạo ức lối

sống…Song cơ sở khoa học ể xem x t c c mối quan hệ ó theo V.I.L nin

không thể có gì kh c hơn là ph n t ch chế ộ kinh tế ã sản sinh ra c c giai cấp

ó và ịa vị cụ thể của mỗi giai cấp trong một chế ộ kinh tế - xã hội nhất ịnh.

Định nghĩa giai cấp của V.I.L nin mang ản chất c ch mạng và khoa

học có gi trị to lớn về lý luận và thực tiễn. Đ y là cơ sở ể nhận thức úng

ắn vị tr vai trò ản chất của c c giai cấp trong lịch sử; ồng thời trang ị cho

giai cấp vô sản cơ sở lý luận khoa học ể nhận thức ƣợc vai trò lịch sử của

giai cấp vô sản trong cuộc ấu tranh xo ỏ giai cấp và x y ựng xã hội mới.

lOMoARcPSD| 36084623

* N uồn ốc i i cấp

Giai cấp là một hiện tƣợng xã hội xuất hiện l u ài trong lịch sử gắn

với nh ng iều kiện sản xuất vật chất nhất ịnh của xã hội. C c nhà kinh iển

của chủ nghĩa Mác - Lênin ã chứng minh ƣợc rằng ồ ố của sự xuất

hiện và mất i của nh ng giai cấp cụ thể và của xã hội có giai cấp ều ựa tr n

t nh tất yếu kinh tế "gắn với nh ng giai oạn phát triển lịch sử nhất ịnh của

sản xuất".

Trong xã hội cộng sản nguy n thu o lực lƣợng sản xuất chƣa ph t

triển n n năng suất lao ộng còn rất thấp k m. Vì vậy làm chung hƣởng

chung trở thành phương thức chủ yếu ể uy trì sự tồn tại và ph t triển của

xã hội cộng sản nguy n thu . Điều kiện sản xuất lúc ấy giờ không cho ph p

và không thể có sự ph n chia xã hội thành giai cấp ƣợc. Ph.Ăngghen chỉ r

trong xã hội cộng sản nguy n thu tất cả ều ình ẳng và tự o chƣa có nô lệ

và thƣờng thƣờng còn chƣa có sự nô ịch nh ng ộ lạc kh c.

Cuối xã hội nguy n thu lực lƣợng sản xuất ph t triển l n một trình ộ

mới o con ngƣời iết sử ụng công cụ sản xuất ằng kim loại và o thƣờng

xuy n cải tiến công cụ sản xuất.v.v… Sự ph t triển của lực lƣợng sản xuất

ẫn ến năng suất lao ộng tăng l n và xuất hiện “của ƣ ” trong xã hội. Sự

xuất hiện "của ƣ" không chỉ tạo khả năng cho nh ng ngƣời này chiếm oạt

lao ộng của nh ng ngƣời kh c mà còn là nguy n nh n trực tiếp ẫn tới ph n

công lao ộng xã hội ph t triển. Sự ph t triển của ph n công lao ộng xã hội

làm cho hoạt ộng trao i sản phẩm trở thành tất yếu thƣờng xuy n và ph

iến. Đến lƣợt mình sự ph t triển của ph n công lao ộng và trao i lại là nh

ng nh n tố k ch th ch mạnh mẽ ến sự ph t triển của sản xuất vật chất xã hội.

Tình trạng sản xuất lúc ấy giờ cho thấy sản xuất cộng ồng nguy n thu

không còn ph hợp n a sản xuất gia ình c thể trở thành hình thức sản xuất

có hiệu quả hơn. C c gia ình có tài sản ri ng ngày một nhiều trong công xã

xuất hiện sự ch nh lệch về tài sản. Chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất ần ần

ƣợc hình thành thay thế cho chế ộ công h u nguy n thu về tƣ liệu sản xuất.

Trong iều kiện ấy nh ng ngƣời có chức có quyền trong thị tộc ộ lạc lợi

ụng ịa vị của mình chiếm oạt tài sản của công xã làm của ri ng. Sự ph t triển

tiếp theo của sản xuất vật chất t ng ƣớc ph n hóa xã hội thành nh ng tập

oàn ngƣời có sự ối lập về ịa vị kinh tế - xã hội và giai cấp xuất hiện. Sự

xuất hiện xã hội có giai cấp cũng là một là một ƣớc tiến của lịch sử gắn

liền với sự ph t triển của sản xuất vật chất.

Nghi n cứu sự tan rã của c c thị tộc ộ lạc trong xã hội cộng sản nguy

n thu Ph.Ăngghen i ến kết luận: “Trong nh ng iều kiện lịch sử lúc ó sự ph

n công xã hội lớn ầu ti n o tăng năng xuất lao ộng tức là tăng của cải và

o mở rộng lĩnh vực hoạt ộng sản xuất nhất ịnh phải ƣa ến chế ộ nô lệ. T

sự ph n công xã hội lớn ầu ti n ã nảy sinh ra sự ph n chia lớn ầu ti n trong

lOMoARcPSD| 36084623

172

xã hội thành hai giai cấp: chủ nô và nô lệ kẻ óc lột và ngƣời ị óc lột”

151

Sự ra ời và mất i của một hệ thống giai cấp này hay hệ thống giai cấp kh c

không phải là nguy n nh n ch nh trị hay tƣ tƣởng mà là nguy n nh n kinh

tế.

Nhƣ vậy nguyên nhân sâu xa của sự xuất hiện giai cấp là sự ph t triển

của lực lƣợng sản xuất làm cho năng suất lao ộng tăng l n xuất hiện "của

ƣ" tạo khả năng kh ch quan tiền ề cho tập oàn ngƣời này chiếm oạt lao

ộng của ngƣời kh c. N ƣa tới sự ra ời của giai cấp là xã hội

xuất hiện chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất. Chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất

là cơ sở trực tiếp của sự hình thành c c giai cấp. Và ch ng nào ở u còn tồn

tại chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất thì ở ó còn có sự tồn tại của c c giai cấp

và ấu tranh giai cấp. Giai cấp chỉ mất i khi chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất

hoàn toàn ị xóa ỏ.

Theo c c nhà kinh iển m cxit c hình thành giai cấp rất phức tạp:

Nh ng ngƣời có chức có quyền lợi ụng quyền lực ể chiếm oạt tài sản công

làm của ri ng; t inh ắt ƣợc trong chiến tranh ƣợc sử ụng làm nô lệ ể sản

xuất; c c tầng lớp xã hội tự o trao i ị ph n ho thành c c giai cấp kh c

nhau...T xã hội cộng sản nguy n thu sang chế ộ chiếm h u nô lệ là cả một

ƣớc qu ộ l u ài t chế ộ công h u sang chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất; t

chƣa có giai cấp sang có giai cấp. Đ ề ệ góp phần ẩy nhanh qu trình ph

n ho giai cấp là c c cuộc chiến tranh nh ng thủ oạn cƣớp óc nh ng hành

vi ạo lực trong xã hội... Xã hội cộng sản nguy n thu tan rã xã hội chiếm

h u nô lệ là xã hội có giai cấp ầu ti n trong lịch sử ra ời xuất hiện khoảng

3 - 5 nghìn năm trƣớc.

* Kết cấu xã ội - i i cấp

ấ ộ - ấ ể ấ v ố ệ ữ ấ ồ ạ

ộ ạ ị ử ấ ị . Kết cấu xã hội - giai cấp trƣớc hết o trình ộ ph t

triển của phương thức sản xuất xã hội quy ịnh. Trong xã hội có giai cấp

kết cấu xã hội - giai cấp thƣờng rất a ạng o t nh a ạng của chế ộ kinh tế

và cơ cấu kinh tế quy ịnh.

Trong một kết cấu xã hội - giai cấp ao giờ cũng gồm có hai giai cấp

cơ ản và nh ng giai cấp không cơ ản hoặc c c tầng lớp xã hội trung gian.

Giai cấp cơ ản là giai cấp gắn với phương thức sản xuất thống trị là sản

phẩm của nh ng phương thức sản xuất thống trị nhất ịnh. Đó là giai cấp chủ

nô và nô lệ trong xã hội chiếm h u nô lệ; giai cấp ịa chủ và nông n trong

xã hội phong kiến; giai cấp tƣ sản và vô sản trong xã hội tƣ ản chủ nghĩa.

151

C.M c và Ph. Ăngghen Toàn tập, t. 21, Nxb CTQG, H. 1995, tr.240

lOMoARcPSD| 36084623

Nh ng giai cấp không cơ ản là nh ng giai cấp gắn với phương thức

sản xuất tàn ƣ hoặc mầm mống trong xã hội. Nh ng giai cấp không cơ ản

gắn với phương thức sản xuất tàn ƣ nhƣ nô lệ trong u i ầu xã hội phong

kiến; ịa chủ và nông nô trong u i ầu xã hội tƣ ản... Nh ng giai cấp không

cơ ản gắn với phương thức sản xuất mầm mống nhƣ tiểu chủ tiểu thương

tƣ sản vô sản trong giai oạn cuối xã hội phong kiến...Thông thƣờng c c

giai cấp o phương thức sản xuất tàn ƣ của xã hội sản sinh ra sẽ tàn lụi ần

c ng với sự ph t triển của xã hội; c c giai cấp o phương thức sản xuất mầm

mống sản sinh ra ch nh là mặt phủ ịnh xã hội cũ. Trong quá trình phát triển

của lịch sử c c giai cấp cơ ản và không cơ ản có thể có sự chuyển ho o

sự ph t triển và thay thế nhau của c c phương thức sản xuất.

Trong xã hội có giai cấp ngoài nh ng giai cấp cơ ản và không cơ ản

còn có c c tầng lớp và nhóm xã hội nhất ịnh nhƣ tầng lớp tr thức nh n sĩ

giới tu hành... . Mặc c c tầng lớp nhóm xã hội không có ịa vị kinh tế ộc

lập song nó có vai trò quan trọng trong sự ph t triển của xã hội nói chung

và tuỳ thuộc vào iều kiện lịch sử cụ thể mà nó có thể phục vụ cho giai cấp

này hoặc giai cấp kh c. C c tầng lớp xã hội này luôn ị ph n ho ƣới t c ộng

của sự vận ộng nền sản xuất vật chất xã hội.

Kết cấu xã hội - giai cấp luôn có sự vận ộng và iến i không ng ng. Sự

vận ộng iến i ó iễn ra không chỉ khi xã hội có sự chuyển iến c c phương

thức sản xuất mà cả trong qu trình ph t triển của mỗi phương thức sản

xuất.

Ph n t ch kết cấu xã hội - giai cấp và khuynh hướng vận ộng ph t triển

của nó có ý nghĩa cực kỳ quan trọng cả về lý luận và thực tiễn trong iều

kiện hiện nay. Ph n t ch khoa học kết cấu xã hội - giai cấp giúp cho ch nh

ảng của giai cấp vô sản x c ịnh úng c c m u thuẫn cơ ản m u thuẫn chủ yếu

của xã hội; nhận thức úng ịa vị vai trò và th i ộ ch nh trị của mỗi giai cấp.

Tr n cơ sở ó ể x c ịnh ối tƣợng và lực lƣợng c ch mạng; nhiệm vụ và giai

cấp lãnh ạo c ch mạng .v.v.. b Đấu tr n i i cấp

* Tín tất ếu v t ực c ất củ ấu tr n i i cấp

T ng kết thực tiễn lịch sử một c ch s u rộng tr n cơ sở quan iểm duy

vật iện chứng về xã hội C.M c và Ph.Ăngghen khẳng ịnh: “Lịch sử tất cả

c c xã hội cho ến ngày nay chỉ là lịch sử ấu tranh giai cấp. Ngƣời tự o và

ngƣời nô lệ quý tộc và ình n chúa ất và nông nô thợ cả của phƣờng hội

và thợ ạn nói tóm lại là nh ng kẻ p ức và nh ng ngƣời ị p ức luôn luôn

ối kh ng với nhau ã tiến hành một cuộc ấu tranh không ng ng lúc công

khai lúc ngấm ngầm một cuộc ấu tranh ao giờ cũng kết thúc ằng một

cuộc cải tạo c ch mạng toàn ộ xã hội hoặc ằng sự iệt vong của cả hai giai

lOMoARcPSD| 36084623

174

cấp ấu tranh với nhau”

152

. Ăng-ghen chú thích cho lần xuất ản ằng tiếng

nh năm 1888 là ộ ị ử vă ớ nay).

Kế th a và ph t triển tƣ tƣởng của C.M c và Ph. Ăngghen trong iều

kiện mới của lịch sử V.I Lênin chỉ r : “Đấu tranh giai cấp là ấu tranh của

ộ phận nh n n này chống một ộ phận kh c ấu tranh của quần chúng ị

tƣớc hết quyền ị p ức và lao ộng chống ọn có ặc quyền ặc lợi ọn p

ức và ăn m cuộc ấu tranh của nh ng ngƣời công nh n làm thuê hay nh ng

ngƣời vô sản chống nh ng ngƣời h u sản hay giai cấp tƣ sản”164.

Nhƣ vậy c c nhà kinh iển ã chỉ ra t nh tất yếu và thực chất của ấu

tranh giai cấp trong xã hội có ối kh ng giai cấp.

Đấ ấ ấ d ố ậ về ợ í ă không ể ề ợ ữ

ấ . Trong xã hội có giai cấp ấu tranh giai cấp là quy luật tất yếu của xã hội.

T nh tất yếu của ấu tranh giai cấp xuất ph t t t nh tất yếu kinh tế nguy n nh

n là o sự ối kh ng về lợi ch cơ ản gi a giai cấp ị trị và giai cấp thống trị.

Đấu tranh giai cấp là một hiện tƣợng lịch sử kh ch quan không phải o một

lý thuyết xã hội nào tạo ra cũng không phải o ý muốn chủ quan của một

lực lƣợng xã hội hay một c nh n nào nghĩ ra. Ở u và khi nào còn p ức

óc lột thì ở ó và khi ó còn ấu tranh giai cấp chống lại p ức óc lột. Thực

tiễn lịch sử của xã hội loài ngƣời ã và ang chứng minh iều ó.

Đấ ấ ộ ấ ủ ậ ớ ó ợ í ă ố ậ

ộ ơ ấ ộ ấ ị .

Trong xã hội có giai cấp ấu tranh giai cấp chủ yếu và trƣớc hết là

cuộc ấu tranh của hai giai cấp cơ ản ại iện cho phương thức sản xuất thống

trị trong xã hội nô lệ và chủ nô; nông n và ịa chủ; vô sản và tƣ sản . Đó

là c c giai cấp có lợi ch căn ản ối lập nhau. Cuộc ấu tranh gi a hai giai cấp

cơ ản trong một xã hội là nh ng cuộc ấu tranh giai cấp iển hình ặc trƣng

cho chế ộ xã hội ó. Về cơ ản c c giai cấp tầng lớp xã hội còn lại ều có lợi

ch t nhiều gắn với việc nh giai cấp thống trị óc lột. Song o lợi ch gi a

c c tập oàn là hết sức kh c nhau n n th i ộ của c c giai cấp tham gia vào

cuộc ấu tranh chung không giống nhau. Chỉ có giai cấp ại iện cho phương

thức sản xuất mới và quần chúng c ng kh là lực lƣợng tham gia ông ảo t

ch cực nhất. Cuộc ấu tranh của c c giai cấp cơ ản là trục ch nh thu hút c c

giai cấp không cơ ản và c c tầng lớp trung gian trong xã hội tham gia.

ấ ủ ấ ấ ộ ấ ủ ầ ú ộ ị ó ộ ố

ạ ấ ó ộ ằ ậ ố ị ủ ú .

Trong xã hội có ối kh ng giai cấp thực chất ấu tranh giai cấp là cuộc

ấu tranh của quần chúng lao ộng ị p ức óc lột chống lại giai cấp p ức

152

C.M c và Ph..Ăngghen Toàn tập, t. 4 , Nxb CTQG, H. 1995, tr. 597.

164

V.I.Lênin, Toàn tập, t. 7, Nxb TB, M. 1979, tr. 237 – 238.

lOMoARcPSD| 36084623

óc lột o sự ối lập về lợi ch không thể ung hoà trong một chế ộ kinh tế -

xã hội nhất ịnh.

C c giai cấp ị trị ị óc lột không chỉ ị chiếm oạt kết quả lao ộng mà

còn ị p ức về ch nh trị xã hội và tinh thần. Giai cấp thống trị óc lột ao

giờ cũng ra sức ảo vệ ịa vị giai cấp c ng với nh ng ặc quyền ặc lợi của

mình ằng quyền lực ch nh trị và ộ m y nhà nƣớc. Đấu tranh giai cấp ể giải

quyết m u thuẫn không thể unng hoà gi a c c giai cấp tất yếu ẫn ến c ch

mạng xã hội nhằm lật ch thống trị của giai cấp p ức óc lột. Đ y là iểm

kh c nhau căn ản gi a quan iểm của nh ng ngƣời c ch mạng với nh ng

ngƣời cơ hội chủ nghĩa. C ch mạng xã hội là phương thức tất yếu ể lật ch

thống trị của giai cấp thống trị óc lột xo ỏ quan hệ sản xuất cũ x y ựng

quan hệ sản xuất mới và mở ƣờng cho lực lƣợng sản xuất ph t triển. Mục

ch cao nhất mà một cuộc ấu tranh giai cấp cần ạt ƣợc không phải là nh

một giai cấp cụ thể mà là giải phóng lực lƣợng sản xuất khỏi sự kim hãm

của nh ng quan hệ sản xuất ã lỗi thời tạo iều kiện ể ẩy nhanh sự ph t triển

của lực lƣợng sản xuất và ph t triển xã hội.

Đấu tranh giai cấp không phải là hiện tƣợng vĩnh viễn trong lịch sử.

Cuộc ấu tranh giai cấp gi a c c giai trong lịch sử tất yếu ph t triển ến cuộc

ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản. Đ y là cuộc ấu tranh giai cấp cuối c

ng trong lịch sử. Trong cuộc ấu tranh này giai cấp vô sản ứng l n giành ch

nh quyền thiết lập nền chuy n ch nh của mình và thông qua nền chuy n ch

nh ó tiến hành cải tạo triệt ể xã hội cũ tiến tới xo ỏ mọi ối kh ng giai cấp

x y ựng thành công xã hội cộng sản chủ nghĩa.

Trong ấu tranh giai cấp ấ là tất yếu. Liên minh giai cấp là

sự li n kết gi a nh ng giai cấp này ể chống lại nh ng giai cấp kh c.Li n minh

giai cấp là vấn ề có ý nghĩa cực kỳ quan trọng ể tập hợp và ph t triển lực

lƣợng trong c c cuộc ấu tranh giai cấp. Cơ sở của li n minh giai cấp là sự

thống nhất về lợi ch cơ ản. Li n minh giai cấp có t nh chiến lƣợc l u ài

khi c c giai cấp có lợi ch căn ản thống nhất với nhau. Ngƣợc lại sẽ là s

ch lƣợc tạm thời khi ựa tr n cơ sở sự thống nhất về nh ng lợi ch trƣớc mắt

không cơ ản. Đấu tranh giai cấp và li n minh giai cấp luôn gắn ó h u cơ

với nhau. Đó là hai mặt của một qu trình ể tạo n n sức mạnh nhằm giành

thắng lợi trong một cuộc ấu tranh giai cấp.

* V i trò củ ấu tr n i i cấp tron sự p át triển củ xã ội có i i cấp

Trong xã hội có giai cấp ấ ấ ộ ủ ị ử.

C.M c và Ph. Ăngghen luôn nhấn mạnh vai trò của ấu tranh giai cấp ặc iệt

là cuộc ấu tranh giai cấp gi a giai cấp tƣ sản và giai cấp vô sản coi ó là "

òn ẩy vĩ ại của cuộc c ch mạng xã hội hiện ại".

Sự ph t triển của xã hội là kết quả của sự t c ộng iện chứng gi a lực

lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất. Khi lực lƣợng sản xuất có sự ph t triển

lOMoARcPSD| 36084623

176

cả t nh chất và trình ộ m u thuẫn với quan hệ sản xuất ã lỗi thời lạc hậu òi

hỏi phải ph ỏ quan hệ sản xuất cũ .Trong xã hội có giai cấp m u thuẫn

này ƣợc iểu hiện về mặt xã hội thành m u thuẫn gi a c c giai cấp cơ ản có

lợi ch ối lập nhau trong một phương thức sản xuất. Quan hệ sản xuất lỗi

thời khi trở thành xiềng x ch trói uộc sự ph t triển của lực lƣợng sản xuất

không tự ộng mất i nó ƣợc c c giai cấp thống trị phản ộng ra sức ảo vệ

ằng ạo lực ằng kiến trúc thƣợng tầng ch nh trị ằng ph p luật và tƣ

tƣởng.v.v… Trong c c giai cấp ị óc lột ị thống trị tất yếu có một giai cấp

ại iểu cho lực lƣợng sản xuất ph t triển. Lợi ch căn ản của họ òi hỏi phải

xo ỏ quan hệ sản xuất cũ x y ựng quan hệ sản xuất mới "tạo ịa àn ph t

triển" cho lực lƣợng sản xuất. Đấu tranh giai cấp ạt tới ỉnh cao thƣờng ẫn

ến c ch mạng xã hội. Thông qua c ch mạng xã hội mà quan hệ sản xuất cũ

ƣợc xo ỏ quan hệ sản xuất mới ph hợp với trình ộ ph t triển của lực

lƣợng sản xuất ƣợc x c lập. Khi cơ sở kinh tế mới ã ã hình thành ph t triển

thì kiến trúc thƣợng tầng mới sớm hay muộn cũng ra ời ph t triển theo xã

hội thực hiện ƣớc chuyển t hình th i kinh tế - xã hội thấp l n hình th i kinh

tế - xã hội cao hơn tiến ộ hơn.

Vai trò là ộng lực của ấu tranh giai cấp còn ƣợc thể hiện trong nh ng

thời kỳ tiến ho xã hội. Ngay trong phạm vi vận ộng của một hình th i kinh

tế - xã hội ấu tranh giai cấp thƣờng xuy n t c ộng thúc ẩy sự ph t triển mọi

mặt của ời sống xã hội. Thực tiễn cho thấy sự ph t triển của kinh tế ch nh

trị văn ho và ngay cả tƣ tƣởng lý luận của xã hội.v.v... ều là sản phẩm t

hoặc nhiều mang ấu ấn của cuộc ấu tranh giai cấp. Đấu tranh giai cấp

chẳng nh ng có t c ụng cải tạo xã hội xo ỏ c c lực lƣợng xã hội phản ộng

mà còn có t c ụng cải tạo ản th n c c giai cấp c ch mạng. Thông qua thực

tiễn ấu tranh giai cấp giai cấp c ch mạng có sự trƣởng thành về mọi mặt.

C c giai cấp c ch mạng cũng phải tự n ng mình l n p ứng ƣợc y u cầu của

lịch sử.

Đấu tranh giai cấp là ộng lực ph t triển của xã hội có giai cấp. Song

vai trò là ộng lực của c c cuộc ấu tranh giai cấp trong lịch sử không giống

nhau. Vai trò của ấu tranh giai cấp ến mức ộ nào iều ó phụ thuộc vào quy

mô t nh chất của c c nhiệm vụ kinh tế ch nh trị xã hội mà mỗi cuộc ấu

tranh giai cấp phải giải quyết. Cuộc ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản

chống giai cấp tƣ sản là cuộc ấu tranh giai cấp cuối c ng trong lịch sử. Do

t nh chất quy mô rộng lớn và triệt ể của c c nhiệm vụ mà nó phải giải quyết

vì vậy ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản là " òn ẩy vĩ ại nhất" trong lịch

sử xã hội có giai cấp.

Đấu tranh giai cấp là ộng lực ph t triển của xã hội nhƣng không phải

là ộng lực uy nhất mà ộ ộ v . Vì vậy trong ấu tranh c

lOMoARcPSD| 36084623

ch mạng cần phải x c ịnh hệ thống c c ộng lực của xã hội có nghệ thuật sử

ụng nh ng ộng lực ó ể giải phóng giai cấp và thúc ẩy xã hội ph t triển.

Thực tế lịch sử cho thấy cuộc ấu tranh của giai cấp nô lệ chống lại

giai cấp chủ nô ã ẫn tới sự sụp của chế ộ chiếm h u nô lệ; cuộc ấu tranh

của giai cấp tƣ sản li n minh với c c giai cấp kh c ã ẫn tới c ch mạng tƣ

sản chấm ứt thời trung c k o ài hàng ngàn năm; cuộc ấu tranh của giai

cấp công nh n li n minh với giai cấp nông n và c c lực lƣợng tiến ộ chống

lại giai cấp tƣ sản thật sự là “ òn ẩy vĩ ại của cuộc c ch mạng xã hội hiện

ại”. Thành quả chủ yếu mà cuộc ấu tranh ó ã ạt ƣợc là sự ra ời của xã hội

cộng sản chủ nghĩa - xã hội tiến ến xo ỏ hoàn toàn p ức óc lột trong lịch

sử .

Trong thời ại ngày nay nh ng nguy n nh n của việc ph n chia xã hội

thành giai cấp và ấu tranh giai cấp vẫn còn tồn tại. Mặc chủ nghĩa xã hội

hiện nay tạm thời l m vào tho i trào nhƣng “c c m u thuẫn lớn của thời ại

vẫn rất gay gắt”

153

. Trong ó m u thuẫn cơ ản có t nh chất xuy n suốt là m

u thuẫn gi a chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa tƣ ản; m u thuẫn gi a giai cấp

vô sản với giai cấp tƣ sản. Bởi vậy ấu tranh giai cấp vẫn là quy luật tất yếu

của thời ại hiện nay. Do sự iến ộng hết sức nhanh chóng và phức tạp của

tình hình thế giới n n cuộc ấu tranh giai cấp trong thời ại ngày nay có nh

ng ặc iểm mới so với giai oạn trƣớc y.

Cuộc ấu tranh của giai cấp vô sản tr n thế giới hiện nay gắn ó chặt

chẽ với c c cuộc ấu tranh vì ộc lập n tộc n chủ và tiến ộ xã hội. Trong ó

ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản vẫn là ộng lực trực tiếp và quan trọng

nhất của thời ại hiện nay. Sự vận ộng t ng hợp của c c m u thuẫn kh ch quan

và cuộc ấu tranh của giai cấp vô sản c ng nh n n lao ộng tr n toàn thế giới

sẽ quyết ịnh số phận của chủ nghĩa tƣ ản. Mặc cuộc ấu tranh ó iễn ra

hết sức gay go quyết liệt l u ài nhƣng cuối c ng loài ngƣời nhất ịnh sẽ i

ến chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. c Đấu tr n i i cấp củ i i cấp

vô sản

* Đấu tr n i i cấp củ i i cấp vô sản k i c ư có c ín qu ền

Đấu tranh giai cấp trong lịch sử tất yếu ẫn ến cuộc ấu tranh của giai

cấp vô sản chống lại giai cấp tƣ sản - cuộc ấu tranh giai cấp cuối c ng trong

lịch sử. Cuộc ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản chia thành hai giai oạn

cơ ản: Giai oạn trƣớc khi giành ch nh quyền và giai ạn sau khi giành ch

nh quyền. T ng kết thực tiễn cuộc ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản khi

chƣa giành ƣợc ch nh quyền C.M c và Ph.Ăngghen ã kh i qu t và chỉ ra a

hình thức ấu tranh cơ ản ó là ấu tranh kinh tế; ấu tranh ch nh trị và ấu tranh

tƣ tƣởng.

153

Đảng Cộng sản Việt Nam, Vă ệ Đại hộ Đại biểu toàn quốc lần th X, Nxb CTQG, H, 2006, tr.74.

lOMoARcPSD| 36084623

178

Đấ là một trong nh ng hình thức cơ ản ấu tranh giai cấp của

giai cấp vô sản. Đấu tranh kinh tế có nhiệm vụ trƣớc mắt là ảo vệ nh ng

lợi ch hàng ngày của công nh n nhƣ tăng lương rút ngắn thời gian lao ộng

cải thiện iều kiện sống v.v…Đấu tranh kinh tế ao gồm nhiều hình thức a

ạng và có vai trò rất quan trọng nhằm ảo vệ lợi ch kinh tế của giai cấp vô

sản. Nếu không có ấu tranh kinh tế thì không thể giành và ảo vệ ƣợc nh

ng quyền lợi hàng ngày của công nh n; không hạn chế ƣợc sự óc lột của

giai cấp tƣ sản và sẽ làm cho giai cấp vô sản nhanh chóng trở thành m ông

nghèo nàn kiệt quệ. Ngoài ra ấu tranh kinh tế còn có t c ụng tập hợp lực

lƣợng gi c ngộ quần chúng trong cuộc ấu tranh giai cấp nói chung. Tuy

nhi n ấu tranh kinh tế chỉ hạn chế chứ không thể xo ỏ ƣợc sự óc lột của

giai cấp tƣ sản không thể ạt ƣợc mục ch cuối c ng là xo ỏ chế ộ tƣ ản

chủ nghĩa.

Đấ í ị là hình thức ấu tranh cao nhất của giai cấp vô sản. Mục

ti u của ấu tranh ch nh trị là nh ch thống trị của giai cấp tƣ sản phản ộng

giành ch nh quyền về tay giai cấp vô sản. Đấu tranh ch nh trị có nhiều hình

thức cụ thể và trình ộ kh c nhau. Thực tiễn c ch mạng cho thấy khi chƣa

có iều kiện tiến l n nh ch nh quyền của giai cấp tƣ sản giai cấp vô sản sử

ụng nhiều hình thức ấu tranh nhƣ: tham gia nghị viện tƣ sản và ng nghị

viện làm phương tiện ể tố c o ch nh s ch của nhà nƣớc tƣ sản; t chức c c

cuộc m t tinh iểu tình ãi công ch nh trị .v.v…Nh ng hình thức ấu tranh

này có ý nghĩa hết sức to lớn nhằm n ng cao gi c ngộ và ảo vệ lợi ch giai

cấp ph t triển lực lƣợng c ch mạng.v.v… Tuy nhi n muốn giải quyết ƣợc

m u thuẫn cơ ản của xã hội theo quy luật chung giai cấp vô sản phải sử

ụng ạo lực c ch mạng ể ập tan nhà nƣớc của giai cấp tƣ sản thiết lập quyền

lực ch nh trị của mình ối với toàn ộ xã hội. Tr n cơ sở ó mà t chức cải tạo

xã hội cũ và x y ựng thành công xã hội mới. Đ y là hình thức ấu tranh cao

nhất quyết ịnh nhất và có t nh chất gay go quyết liệt. Để giành thắng lợi

trong cuộc ấu tranh giai cấp vô sản tất yếu phải t chức ra ch nh ảng của

mình. Đảng là ội tiền phong của giai cấp có nhiệm vụ vạch ra ƣờng lối

chiến lƣợc s ch lƣợc t chức lực lƣợng nắm ắt tình thế thời cơ x c ịnh

c c hình thức ấu tranh ph hợp ể giành thắng lợi.

Đấ ở có mục ch ập tan hệ tƣ tƣởng của giai cấp tƣ sản khắc

phục nh ng ảnh hƣởng của tƣ tƣởng t m lý tập qu n lạc hậu trong phong

trào c ch mạng; vũ trang cho họ hệ tƣ tƣởng c ch mạng và khoa học của

giai cấp công nh n ó là chủ nghĩa M c - Lênin. Ngoài ra, ấu tranh tƣ tƣởng

còn nhằm gi o ục quần chúng nh n n lao ộng thấm nhuần ƣờng lối chiến

lƣợc s ch lƣợc c ch mạng của ảng iến ƣờng lối c ch mạng của ảng thành

hành ộng c ch mạng. Đấu tranh chống c c trào lƣu tƣ tƣởng lệch lạc h u

khuynh tả khuynh trong phong trào c ch mạng ảo vệ của chủ nghĩa M c -

L nin và ƣờng lối chủ trương ch nh s ch của ảng. Đấu tranh tƣ tƣởng ƣợc

lOMoARcPSD| 36084623

iễn ra ƣới nhiều hình thức a ạng phong phú cả công khai cả mật nhƣ

tuy n truyền c ộng; ấu tranh tr n lĩnh vực o ch ; ấu tranh tr n lĩnh vực văn

ho nghệ thuật v.v..

Ba hình thức ấu tranh cơ ản của giai cấp vô sản có quan hệ chặt chẽ

với nhau hỗ trợ lẫn nhau nhƣng có vai trò không ngang ằng nhau. Trong

thực tế c c hình thức ấu tranh kinh tế ấu tranh ch nh trị và ấu tranh tƣ

tƣởng ƣợc sử ụng an xen nhau. Chúng v a là tiền ề v a là cơ sở của nhau

thống nhất với nhau trợ lẫn nhau và ều ẫn tới mục ti u cao nhất. Trong

ó ấu tranh ch nh trị là hình thức ấu tranh cao nhất có ý nghĩa quyết ịnh ến

thắng lợi của giai cấp vô sản. Nhƣng việc sử ụng c c hình thức ấu tranh

nào ở nh ng giai oạn cụ thể nào của cuộc ấu tranh là o iều kiện lịch sử cụ

thể o tương quan lực lƣợng gi a c c giai cấp quy ịnh. Vì vậy ể ảm ảo cho

thắng lợi cuối c ng của cuộc ấu tranh giai cấp vô sản phải x c ịnh và sử

ụng úng c c hình thức ấu tranh cho ph hợp với mỗi giai oạn cụ thể của cuộc

c ch mạng.

* Đấu tr n i i cấp tron t ời kỳ quá ộ từ c ủ n tư bản lên c ủ n

xã ội

Do ặc iểm kinh tế - xã hội của thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã hội chi

phối mà ấ ấ ấ . Sau khi giành ƣợc ch nh quyền mục ti u cuối

c ng của giai cấp vô sản là x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội vẫn chƣa

hoàn thành. Thời kỳ này giai cấp tƣ sản tuy ị nh về mặt ch nh quyền

song chúng vẫn còn lực lƣợng tiềm lực về kinh tế ch nh trị và tƣ tƣởng.

Đƣợc sự giúp ỡ của chủ nghĩa tƣ ản và c c thế lực th ịch quốc tế chúng

luôn tìm c ch chống ph sự nghiệp c ch mạng của giai cấp vô sản ể khôi

phục lại thi n ƣờng ã mất.Trong thời kỳ qu ộ cơ sở kinh tế ể nảy sinh giai

cấp óc lột vẫn tồn tại. Nền sản xuất nhỏ và kinh tế nhiều thành phần còn

chứa ựng cơ sở kh ch quan ể tồn tại và nảy sinh ra c c giai cấp óc lột. Mặt

kh c nh ng tƣ tƣởng t m lý và tập qu n của giai cấp óc lột của xã hội cũ

chƣa ị qu t sạch. Nh ng tàn ƣ ó không tự ộng mất i chúng chỉ có thể ị

thủ ti u thông qua cuộc ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản.

Cuộc ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản sau khi giành ƣợc ch nh

quyền ƣợc iễn ra trong ề ệ ớ với nh ng thuận lợi rất cơ ản song cũng

có không t c c khó khăn th ch thức ặt ra. Trong thời kỳ qu ộ cơ cấu và ịa

vị c c giai cấp có sự iến i căn ản tạo ra so s nh lực lƣợng có lợi cho giai

cấp vô sản. Giai cấp vô sản t ịa vị giai cấp ị thống trị ị óc lột trở thành

giai cấp lãnh ạo xã hội; trong tiến trình của c ch mạng nó có sự ph t triển

mạnh mẽ cả về số lƣợng và chất lƣợng. Giai cấp nông n ƣợc giải phóng

khỏi ch p ức óc lột trở thành lực lƣợng lao ộng cơ ản x y ựng xã hội

mới. Tầng lớp tr thức mới ƣợc hình thành và có sự ph t triển nhanh chóng

ngày càng có nh ng óng góp to lớn vào công cuộc x y ựng chủ nghĩa xã

lOMoARcPSD| 36084623

180

hội. Khối li n minh công nh n - nông dân - tr thức ƣợc củng cố v ng chắc

trở thành nền tảng của chế ộ xã hội mới. C c lực lƣợng phản c ch mạng

ngày càng ị thu hẹp và phân hoá tiến tới ị xo ỏ hoàn toàn. B n cạnh nh

ng iều kiện thuận lợi rất cơ ản tr n ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản

trong thời kỳ qu ộ còn iễn ra trong iều kiện có không t c c khó khăn. C c

khó khăn n i l n trong thời kỳ này là kinh nghiệm quản lý xã hội về mọi

mặt của giai cấp vô sản còn nhiều hạn chế; giai cấp tƣ sản và c c thế lực th

ịch ằng nhiều m mƣu và thủ oạn chống ph sự nghiệp c ch mạng; c c tàn

ƣ về tƣ tƣởng tập qu n t m lý của xã hội cũ và của giai cấp thống trị óc

lột còn nhiều.v.v... Vì vậy t nh chất của cuộc ấu tranh giai cấp trong thời

kỳ này là hết sức gay go quyết liệt và phức tạp.

Kh c với cuộc ấu tranh giai cấp trƣớc khi giành ƣợc ch nh quyền cuộc

ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản trong thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã

hội ó ộ d ớ . Mục ti u của nó là x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội

tr n tất cả c c lĩnh vực kinh tế ch nh trị tƣ tƣởng văn ho .v.v.. Về thực

chất y là cuộc ấu tranh “ai thắng ai” gi a hai con ƣờng xã hội chủ nghĩa

và tƣ ản chủ nghĩa. Để thực hiện thắng lợi cuộc ấu tranh ó giai cấp vô sản

ồng thời phải thực hiện hai nhiệm vụ chiến lƣợc là ảo vệ v ng chắc thành

quả c ch mạng ã giành ƣợc và cải tạo xã hội cũ x y ựng thành công xã hội

mới tr n tất cả c c lĩnh vực. Hai nhiệm vụ này có quan hệ chặt chẽ với nhau

làm tiền ề cho nhau. Trong ó thực hiện nhiệm vụ thứ nhất là trọng yếu và

không thể thiếu ƣợc thực hiện thắng lợi nhiệm vụ này tạo ra iều kiện thuận

lợi ể thực hiện thắng lợi nhiệm vụ x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội.

Nhiệm vụ này có vai trò ặc iệt quan trọng trong thời kỳ ầu khi mới giành

ƣợc ch nh quyền hoặc trong tình huống ất nƣớc ị e oạ và có khả năng

xảy ra chiến tranh. X y ựng thành công chủ nghĩa xã hội là nhiệm vụ cơ

ản và chủ yếu nhất có ý nghĩa quyết ịnh ến sự thắng lợi hoàn toàn của giai

cấp vô sản ối với giai cấp tƣ sản. Bởi vì theo L nin ph n t ch ến c ng thì

năng suất lao ộng là c i quan trọng nhất căn ản nhất cho sự thắng lợi của

trật tự xã hội mới. Mặt kh c có x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội mới

tạo ra sức mạnh hiện thực ể ảo vệ v ng chắc thành quả của sự nghiệp c ch

mạng. Đ y cũng là nhiệm vụ phức tạp khó khăn và l u ài nhất trong cuộc

ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản.

Cuộc ấu tranh giai cấp của vô sản giai cấp iễn ra trong nh ng iều kiện

mới với nội ung mới tất nhi n phải có nh ng ớ . Trong cuộc ấu tranh

này giai cấp vô sản phải sử ụng t ng hợp và kết hợp c c hình thức a ạng

phong phú nhƣ "có m u và không có m u"; ằng ạo lực và hoà ình; ằng

qu n sự và kinh tế; ằng gi o ục và hành ch nh v.v.. Sử ụng hình thức nào

iều ó o tình hình kinh tế ch nh trị xã hội của mỗi nƣớc mỗi giai oạn lịch

sử cụ thể quy ịnh.

lOMoARcPSD| 36084623

Hình thức mới của ấu tranh giai cấp còn ƣợc iểu hiện ở việc thực hiện

c c nhiệm vụ cụ thể của sự nghiệp c ch mạng. Về kinh tế ó là x y ựng ph

t triển nền kinh tế thị trƣờng ịnh hướng xã hội chủ nghĩa. Về ch nh trị là x

y ựng và ph t huy nền n chủ xã hội chủ nghĩa hoàn thiện hệ thống ch nh

trị và nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ nghĩa. Về tƣ tƣởng và văn ho là x

c lập vai trò thống trị của hệ tƣ tƣởng chủ nghĩa M c - Lênin, x y ựng nền

văn ho xã hội chủ nghĩa. B n cạnh ó giai cấp vô sản còn phải ấu tranh làm

thất ại c c m mƣu " iễn iến hoà ình" của chủ nghĩa ế quốc và c c thế lực

th ịch; ảo vệ v ng chắc hệ tƣ tƣởng vô sản và ấu tranh ki n quyết với c c

quan iểm tƣ tƣởng sai lầm phản ộng của giai cấp tƣ sản và chủ nghĩa cơ

hội.

* Đặc iểm ấu tr n i i cấp tron t ời kỳ quá ộ lên c ủ n xã ội ở

Việt N m iện n

Trong thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay ấu ấ

ấ t nh tất yếu của nó o ch nh c c ặc iểm kinh tế - xã hội của thời kỳ qu

ộ qui ịnh.

Trong thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam mục ti u cuối c

ng của cuộc ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản là x y ựng thành công

chủ nghĩa xã hội chƣa hoàn thành. Qu ộ l n chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

là qu ộ gi n tiếp t một xã hội thuộc ịa nửa phong kiến với trình ộ ph t triển

của lực lƣợng sản xuất còn thấp tiến l n chủ nghĩa xã hội ỏ qua chế ộ tƣ

ản chủ nghĩa. Trong thời kỳ này còn cơ sở kinh tế ể nảy sinh giai cấp óc

lột và m u thuẫn giai cấp vẫn tồn tại. Với ặc iểm nền kinh tế sản xuất nhỏ

là ph iến và ản th n trong qu trình ph t triển nền kinh tế hàng ho nhiều

thành phần vận ộng theo cơ chế thị trƣờng òi hỏi tất yếu phải ấu tranh

chống lại khuynh hướng tự ph t i l n chủ nghĩa tƣ ản gi v ng ịnh hướng

xã hội chủ nghĩa tr n c c lĩnh vực ph t triển của ất nƣớc.

Hiện nay c c thế lực phản ộng trong nƣớc ang ằng nhiều m mƣu và

thủ oạn chống ph sự nghiệp c ch mạng của ất nƣớc. Chúng ang ra sức tập

hợp lực lƣợng lôi k o c c phần tử ất mãn với chế ộ lợi ụng chi u ài n

chủ nh n quyền n tộc tôn gi o… ể chống ph sự nghiệp c ch mạng. Để

thực hiện c c mƣu ồ phản ộng ó chúng ang tìm mọi c ch c u kết với chủ

nghĩa ế quốc r o riết thực hiện m mƣu “ iễn iến hòa ình” hòng xóa ỏ vai

trò lãnh ạo của Đảng và chế ộ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

Trong thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay, nh ng

tàn ƣ về tƣ tƣởng t m lý và tập qu n lạc hậu của giai cấp phong kiến tƣ

sản của chủ nghĩa thực n cũ chủ nghĩa thực n mới v.v.. còn tồn tại. Mặt

kh c còn có c c tƣ tƣởng t m lý lạc hậu nảy sinh ch nh trong iều kiện ph t

triển kinh tế thị trƣờng ó là nh ng ti u cực o mặt tr i của kinh tế thị trƣờng

sinh ra. Tất cả nh ng yếu tố và tàn ƣ lạc hậu ó không tƣ ộng mất i mà chỉ

lOMoARcPSD| 36084623

182

có thể thông qua cuộc ấu tranh giai cấp mới loại ỏ ƣợc nó Cuộc ấu tranh

giai cấp ở Việt Nam hiện nay ang iễn ra gay go phức tạp tr n tất cả c c lĩnh

vực của ời sống xã hội. Cuộc ấu tranh giai cấp ở Việt Nam hiện nay ƣợc

iễn ra trong ề ệ ớ với nh ng thuận lợi rất cơ ản song cũng có không t

c c khó khăn. C ng với nh ng iến i to lớn về kinh tế - xã hội cơ cấu xã hội

- giai cấp ịa vị của c c giai cấp trong xã hội ta có iến i căn ản tạo ra so s

nh lực lƣợng có lợi cho sự nghiệp c ch mạng. Giai cấp công nh n Việt Nam

trở thành giai cấp lãnh ạo sự nghiệp c ch mạng và có sự ph t triển mạnh mẽ

cả về số lƣợng và chất lƣợng. Khối li n minh giai cấp mới công nh n - nông

dân - tr thức ƣới sự lãnh ạo của Đảng cộng sản Việt Nam ƣợc củng cố v

ng chắc và trở thành nền tảng của chế ộ xã hội mới. Trong ối cảnh quốc tế

phức tạp song vai trò lãnh ạo của Đảng cộng sản Việt Nam ƣợc gi v ng

và tăng cƣờng. Nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam tiếp tục

ƣợc củng cố hoàn thiện và trở thành công cụ ch nh trị mạnh mẽ trong cuộc

ấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản và nh n n lao ộng. Sự nghiệp i mới

ất nƣớc hơn 30 năm qua ã ạt ƣợc nh ng thành tựu to lớn và có ý nghĩa lịch

sử tạo ra thế và lực mới cho ất nƣớc tiếp tục ph t triển. Nh ng thành quả

của sự nghiệp c ch mạng và c c tiền ề kinh tế - vật chất ã tạo ựng ƣợc là

cơ sở ể thực hiện thắng lợi mục ti u của cuộc c ch mạng xã hội chủ nghĩa.

Cuộc c ch mạng khoa học và công nghệ hiện ại; xu hướng toàn cầu ho ; hội

nhập và hợp t c quốc tế khu vực ph t triển ang tạo ra cho c ch mạng Việt

Nam cả thời cơ vận hội và cả c c th ch thức tr n con ƣờng ph t triển của

mình.

B n cạnh nh ng iều kiện thuận lợi cơ ản tr n trong thời kỳ qu ộ l n

chủ nghĩa xã hội c ch mạng Việt nam còn gặp không t khó khăn thời cơ

và th ch thức an xen nhau. Tình hình hiện nay cho thấy c c thế lực th ịch

vẫn tiếp tục thực hiện m mƣu „„ iễn iến hoà ình‟‟ g y ạo loạn lật sử

ụng c c chi u ài „„ n chủ‟‟ „„nh n quyền‟‟ hòng làm thay i chế ộ ch nh

trị ở Việt Nam. Sự khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội thế giới và sự iều

chỉnh ể th ch nghi của chủ nghĩa tƣ ản hiện ại và sự iều chỉnh chiến lƣợc

của c c nƣớc lớn ã có t c ộng không nhỏ ến cuộc ấu tranh giai cấp ở Việt

Nam hiện nay. Bởi vậy x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

là một nhiệm vụ trọng ại nhƣng cũng rất khó khăn phức tạp và l u dài.

Nộ d ủ ộ ấ ấ ỳ ộ ủ ộ ở V ệ N ệ

là thực hiện thắng lợi mục ti u ộc lập n tộc và chủ nghĩa xã hội x y ựng

một xã hội n giàu nƣớc mạnh n chủ công ằng văn minh. Về thực

chất y là cuộc ấu tranh gi a c c nh n tố thúc ẩy ất nƣớc theo ịnh hướng xã

hội chủ nghĩa với c c nh n tố t c ộng nhằm cản trở ất nƣớc theo mục ti u

ộc lập n tộc và chủ nghĩa xã hội.

Để thực hiện thắng lợi mục ti u tr n nh n n Việt Nam phải thực hiện

thắng lợi hai nhiệm vụ chiến lƣợc là x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội

lOMoARcPSD| 36084623

và ảo vệ v ng chắc T quốc xã hội chủ nghĩa. Hai nhiệm vụ chiến lƣợc tr

n của c ch mạng Việt Nam có quan hệ thống nhất với nhau. Bảo vệ v ng

chắc T quốc mới tạo ra ƣợc môi trƣờng và iều kiện thuận lợi ể x y ựng

thành công chủ nghĩa xã hội. Mặt kh c có tạo lập ầy ủ cơ sở kinh tế - vật

chất x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội mới có iều kiện ể n ng cao sức

mạnh ảo vệ T quốc xã hội chủ nghĩa. Trong iều kiện hiện nay ảo vệ T

quốc ảo vệ chế ộ xã hội chủ nghĩa ảo vệ ch nh quyền nh n n là nhiệm

vụ trọng yếu của sự nghiệp c ch mạng. Ph t triển kinh tế tạo lập cơ sở vật

chất - kỹ thuật ể x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội là nhiệm vụ trung t

m xuy n suốt của cả thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã hội.

Nội ung chủ yếu của cuộc ấu tranh giai cấp ở Việt Nam hiện nay là

thực hiện thắng lợi sự nghiệp công nghiệp ho hiện ại ho theo ịnh hướng

xã hội chủ nghĩa khắc phục tình trạng nƣớc k m ph t triển; thực hiện công

ằng xã hội chống p ức ất công; ấu tranh ngăn chặn và khắc phục nh ng

tƣ tƣởng và hành ộng ti u cực sai tr i; ấu tranh làm thất ại mọi m mƣu và

hành ộng chống ph của c c thế lực th ịch; ảo vệ ộc lập n tộc x y ựng

thành công chủ nghĩa xã hội.

Nhƣ vậy ấu tranh giai cấp ở Việt Nam hiện nay ang iễn ra hàng ngày

hàng giờ tr n tất cả c c lĩnh vực của ời sống xã hội với c c nội ung cụ thể

kh c nhau nhằm giải quyết nhiều m u thuẫn của qu trình vận ộng i l n chủ

nghĩa xã hội.

Đấu tranh giai cấp trong thời kỳ qu ộ l n chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam

ƣợc iễn ra với ề dạ ú và òi hỏi phải sử ụng t ng hợp và

kết hợp c c hình thức iện ph p linh hoạt: ằng hành ch nh và gi o ục; gi a

cải tạo và x y ựng; sử ụng c c hình thức kinh tế trung gian qu ộ; ph t triển

kinh tế thị trƣờng ịnh hướng xã hội chủ nghĩa; mở cửa và hội nhập ể tranh

thủ c c vận hội thời cơ x y ựng thành công chủ nghĩa xã hội; kết hợp gi a

ph t triển kinh tế - xã hội với tăng cƣờng sức mạnh quốc phòng và an

ninh.v.v...

Để thực hiện thắng lợi nội ung của cuộc ấu tranh giai cấp ở Việt Nam

hiện nay òi hỏi kh ch quan phải giải quyết tốt c c phương hướng và nhiệm

vụ cụ thể của sự nghiệp c ch mạng hiện nay là n ng cao năng lực và sức

chiến ấu của Đảng; ẩy mạnh toàn iện công cuộc i mới và sự nghiệp công

nghiệp ho hiện ại ho ất nƣớc; ph t triển văn ho thực hiện tiến ộ và công

ằng xã hội; tăng cƣờng quốc phòng và an ninh mở rộng quan hệ ối ngoại

; chủ ộng và t ch cực hội nhập quốc tế; gi v ng n ịnh ch nh trị - xã hội ất

nƣớc.

Nhƣ vậy cuộc ấu tranh giai cấp trong thời kỳ qu ộ lện chủ nghĩa xã

hội ở Việt Nam ƣợc iễn ra trong iều kiện mới với nội ung và hình thức

mới với t nh chất phức tạp, khó khăn và l u ài. Đối với ội ngũ c n ộ và nh

lOMoARcPSD| 36084623

184

n n cần thấu triệt s u sắc quan iểm của Đảng cộng sản Việt Nam về ấu

tranh giai cấp và ấu tranh n tộc hiện nay. Nhận thức r ặc iểm ấu tranh giai

cấp ở Việt Nam và c c m mƣu chống ph của kẻ thù. Gi o ục n ng cao lập

trƣờng giai cấp và tinh thần cảnh gi c c ch mạng cho ội ngũ c n ộ và nh n

n trong tình hình mới.

2. Dân tộc

a. ác ìn t ức cộn ồn n ười trước k i ìn t n d n tộc

Con ngƣời có ản chất xã hội o vậy ao giờ cũng chỉ tồn tại và ph t

triển trong nh ng hình thức cộng ồng ngƣời nhất ịnh. H ộ ồ là

c ch thức t chức xã hội của con ngƣời trong nh ng thời kỳ lịch sử xã hội

kh c nhau. Lịch sử ph t triển của xã hội loài ngƣời cho ến nay là lịch sử ph

t triển của c c hình thức cộng ồng ngƣời t thấp ến cao: thị tộc ộ lạc ộ tộc

và n tộc. Trong c c hình thức ó thì n tộc là hình thức cộng ồng ngƣời cao

nhất và ph iến nhất của xã hội loài ngƣời hiện nay.

* T ị tộc

Ngay t khi mới tho t khỏi giới ộng vật con ngƣời ã sống thành tập

oàn ó là nh ng “ ầy ngƣời nguy n thu ”. Khi tiến ến một trình ộ cao hơn

nh ng “ ầy ngƣời” ó ph t triển thành thị tộc. Ph.Ăngghen chỉ r : “thị tộc

trong ch ng mực nh ng tài liệu hiện có cho ph p chúng ta ph n o n là một

thiết chế chung cho tất cả c c n ã man cho tận ến khi họ ƣớc vào thời

ại văn minh và thậm ch còn sau hơn n a”

154

. Thị tộc v a là thiết chế xã

hội ầu ti n v a là hình thức cộng ồng ngƣời sớm nhất của loài ngƣời.

Thị tộc có nh ng ặc iểm cơ ản là c c thành vi n trong thị tộc ều tiến

hành lao ộng chung vai trò của c c thành vi n phụ thuộc vào vị tr của họ

trong nền sản xuất nguy n thu . C c thành vi n của thị tộc có c ng một t ti n

và nói chung một thứ tiếng; có nh ng thói quen và t n ngƣỡng chung; có

một số yếu tố chung của nền văn ho nguy n thu và mỗi thị tộc có một t n

gọi ri ng. Về t chức xã hội thị tộc ầu ra t trƣởng tộc trƣởng lãnh tụ qu

n sự ể iều hành công việc chung của thị tộc. Quyền lực của t trƣởng tộc

trƣởng lãnh tụ qu n sự ƣợc thực hiện ựa tr n cơ sở của uy t n ạo ức c nh

n của họ. T trƣởng tộc trƣởng lãnh tụ qu n sự là o c c thành vi n của thị

tộc ầu ra và họ có thể ị ãi miễn nếu không thực hiện ƣợc vai trò của mình.

Mọi thành vi n trong thị tộc ều ình ẳng về quyền lợi và nghĩa vụ.

* Bộ lạc

Bộ lạc là cộng ồng ao gồm nh ng thị tộc có quan hệ c ng huyết thống

hoặc c c thị tộc có quan hệ hôn nh n li n kết với nhau. Bộ lạc là hình thức

cộng ồng ngƣời ph t triển t thị tộc và o sự li n kết của nhiều thị tộc có c

154

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 21, Nxb. CTQG, H. 1995, tr. 130.

lOMoARcPSD| 36084623

ng huyết thống tạo thành. Ph. Ăngghen viết: “một thị tộc ã ƣợc coi là một

ơn vị cơ sở của xã hội thì toàn ộ chế ộ thị tộc ào tộc và ộ lạc ều ph t triển

t c i ơn vị ấy với một sự tất yếu hầu nhƣ không thể ngăn cản n i- ởi vì ó

là iều hoàn toàn tự nhi n”

155

Bộ lạc có nh ng ặc iểm cơ ản sau cơ sở kinh tế của ộ lạc là chế ộ

công h u về ất ai và công cụ sản xuất. C c thành vi n trong ộ lạc ều tiến

hành lao ộng chung quan hệ gi a c c thành vi n trong lĩnh vực sản xuất vật

chất là ình ẳng. Cũng nhƣ thị tộc mỗi ộ lạc có t n gọi ri ng; c c thành vi

n nói chung một thứ tiếng; có nh ng tập quan và t n ngƣỡng chung. Song

lãnh th của ộ lạc có sự n ịnh hơn so với thị tộc. Về t chức xã hội ứng ầu

ộ lạc là một hội ồng gồm nh ng t trƣởng của c c thị tộc tham gia ộ lạc và

có một vị thủ lĩnh tối cao. Mọi vấn ề quan trọng trong ộ lạc ều ƣợc àn ạc

và thông qua trong hội ồng này. Trong qu trình ph t triển của nó một ộ lạc

có thể ƣợc t ch ra thành c c ộ lạc khác nhau, hoặc là có sự hợp nhất gi a

nhiều ộ lạc thành li n minh c c ộ lạc.

* Bộ tộc

Bộ tộc là hình thức cộng ồng ngƣời hình thành khi xã hội có sự ph n

chia thành giai cấp. C c ộ tộc ƣợc hình thành t sự li n kết của nhiều ộ lạc

sống tr n một lãnh th nhất ịnh. Nếu nhƣ thị tộc và ộ lạc chỉ ao gồm hầu

hết là nh ng ngƣời có c ng huyết thống thì ộ tộc là sự li n kết của nhiều ộ

lạc không c ng huyết thống. Ph.Ăngghen chỉ r : “Do việc mua n ruộng ất

o sự ph t triển hơn n a của ph n công lao ộng gi a nông nghiệp và thủ công

nghiệp gi a thương nghiệp và hàng hải và nh ng thành vi n của c c thị tộc

ào tộc và ộ lạc chẳng ao l u ã phải sống lẫn lộn với nhau; và lãnh th của

ào tộc và ộ lạc ã phải thu nhận nh ng ngƣời tuy cũng là ồng ào, nhƣng lại

không thuộc c c tập oàn ấy tức là nh ng ngƣời lạ x t về nơi ở”

156

. Bộ tộc

hình thành c ng với chế ộ chiếm h u nô lệ hoặc trong nh ng xã hội ỏ qua

chế ộ chiếm h u nô lệ thì ộ tộc hình thành c ng với chế ộ phong kiến. Sự

hình thành và ph t triển của ộ tộc phức tạp hơn thị tộc và ộ lạc. ở nh ng

nƣớc kh c nhau nh ng thời ại kh c nhau ộ tộc có nh ng n t ặc th ri ng. Với

t nh c ch là một hình thức cộng ồng ngƣời trong lịch sử ộ tộc có nh ng ặc

trƣng chủ yếu sau: mỗi ộ tộc có t n gọi ri ng; có lãnh th ri ng mang t nh n

ịnh; có một ngôn ng thống nhất. Nhƣng vì mối li n hệ cộng ồng chƣa ph t

triển n n tiếng nói chung ó còn chƣa thực sự v ng chắc. B n cạnh tiếng nói

chung th ng của c c ộ lạc vẫn ƣợc sử ụng rộng rãi. Trong ộ tộc ã xuất

hiện nh ng yếu tố chung về t m lý văn ho . Về t chức xã hội việc iều hành

công việc xã hội thuộc về nhà nƣớc. Nhà nƣớc là công cụ o giai cấp thống

trị t chức ra và phục vụ lợi ch cho giai cấp ó.

155

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 21, Nxb. CTQG, H.1995, tr. 146 -147.

156

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 21, Nxb. CTQG, H.1995, tr.166.

lOMoARcPSD| 36084623

186

Với sự ra ời của ộ tộc lần ầu ti n trong lịch sử nh n loại có một hình

thức cộng ồng ngƣời ƣợc hình thành không theo huyết thống mà ựa tr n

nh ng mối li n hệ về kinh tế về lãnh th và văn ho mặc nh ng mối li n hệ

ó còn chƣa thực sự ph t triển.

b D n tộc - ìn t ức cộn ồn n ười p ổ biến iện n * K ái niệm d n

tộc

D n tộc là hình thức cộng ồng ngƣời ph t triển cao nhất t trƣớc ến

nay. Khái niệm dân tộc ƣợc ng theo hai nghĩa. Nghĩa thứ nhất ng ể chỉ

các quốc gia (Việt Nam Campuchia nh Ph p… . Nghĩa thứ hai ng ể chỉ

các dân tộc a số và thiểu số trong một quốc gia (dân tộc Kinh, Tày, Nùng,

Hmông, Vân Kiều Ê Khme... .

C.M c Ph.Ăngghen và V.I.L nin tuy chƣa ƣa ra một ịnh nghĩa hoàn

chỉnh về n tộc nhƣng ã n u ra nh ng ặc trƣng cơ ản của n tộc ph n t ch

một c ch khoa học quy luật hình thành ph t triển của n tộc và chỉ r lập

trƣờng của giai cấp vô sản ối với vấn ề n tộc. Trong "Tuyên ngôn củ Đ

ng Cộng s n" C.M c và Ph.Ăngghen cho rằng, giai cấp tƣ sản ã ngày càng

xóa ỏ tình trạng phân tán về tƣ liệu sản xuất, về tài sản và về n cƣ và ã

tạo nên nh ng "dân tộc thống nhất, có một chính phủ thống nhất, một luật

pháp thống nhất, một lợi ích dân tộc thống nhất mang tính giai cấp và một

hàng rào thuế quan thống nhất"

157

. J.Xta-lin ã có nh ng óng góp quan trọng

trong việc ph t triển lý luận về vấn ề n tộc: “D n tộc là một khối cộng ồng

ngƣời n ịnh ƣợc thành lập trong lịch sử ựa tr n cơ sở cộng ồng về tiếng

nói lãnh th sinh hoạt kinh tế và t m lý iểu hiện trong cộng ồng văn ho

”

170

. Nhƣ vậy c c nhà kinh iển nói về dân tộc với nghĩa là quốc gia dân tộc

và nhấn mạnh nh ng yếu tố thống nhất, n ịnh trong các cộng ồng dân tộc.

T quan iểm của của c c nhà kinh iển, có thể khái quát: Dân tộc là một

cộ ồ i ị ợc hình thành trong lịch sử ơ ở một lãnh th thống nhất,

một ngôn ngữ thống nhất, một nền kinh t thống nhất, một nề vă ó v í

ống nhất, với mộ ớc và pháp luật thống nhất.

D n tộc có c c ặc trƣng chủ yếu sau:

Dân tộc là một cộ ồ i ịnh trên một lãnh th thống nhất.

Lãnh th là ịa àn sinh tồn và ph t triển của n tộc nơi mà c c cộng

ồng ngƣời ƣợc hình thành một c ch n ịnh trong lịch sử. Mỗi n tộc có một

lãnh th ri ng thống nhất không ị chia cắt o ƣợc hình thành l u ài và trải

qua nhiều thử th ch trong lịch sử. Đồng thời t nh thống nhất của lãnh th

còn ƣợc củng cố ằng sự thống nhất của c c yếu tố kinh tế ch nh trị kh c.

Lãnh th thuộc chủ quyền của mỗi quốc gia n tộc. Không có lãnh th thì

157

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 4, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 603.

170

J. Xta-lin, Toàn tập, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1976, t..2, tr.357.

lOMoARcPSD| 36084623

không có kh i niệm T quốc quốc gia. Nếu nhƣ trong ộ tộc lãnh th còn ị

chia cắt ởi c c lãnh chúa v.v… thì lãnh th của n tộc không còn sự chia

cắt ấy và n ịnh hơn nhiều. Cộng ồng lãnh th là ặc trƣng quan trọng không

thể thiếu ƣợc của n tộc. Mỗi quốc gia dân tộc ều có một lãnh th x c ịnh

và vùng lãnh th này ƣợc xem là mảnh ất thiêng liêng mà các thành viên

của dân tộc phải có trách nhiệm và nghĩa vụ bảo vệ với bất cứ giá nào.

Lãnh th của một dân tộc ngày nay ƣợc hiểu không phải chỉ là ất liền mà

còn bao hàm cả vùng biển, vùng trời, hải ảo và thềm lục ịa … ƣợc thể chế

hoá bằng luật pháp quốc gia và quốc tế. Chủ quyền lãnh th quốc gia bao

giờ cũng là vấn ề thiêng liêng của mỗi dân tộc.

D ộ ộ ộ ồ ố ấ về ữ.

Ngôn ng là một ặc trƣng cơ ản của dân tộc. Ngôn ng v a là công cụ

giao tiếp kết nối các thành viên trong cộng ồng n tộc v a là một phương

tiện giao lƣu văn hóa gi a các tộc ngƣời. Mỗi thành vi n của một n tộc có

thể ng nhiều ngôn ng ể giao tiếp. Song ở mỗi n tộc ều có một ngôn ng

chung thống nhất của n tộc ó. T nh thống nhất trong ngôn ng của n tộc

thể hiện ở sự thống nhất về cấu trúc ng ph p và kho t vựng cơ ản. Ngôn

ng n tộc là một ngôn ng ã ph t triển. Thống nhất về ngôn ng là một trong

nh ng ặc trƣng chủ yếu của n tộc. Ngày nay khi giao lƣu hội nhập quốc

tế ƣợc mở rộng, ngôn ng của một quốc gia có thể ƣợc nhiều nƣớc sử dụng

nhƣng ngôn ng ó vẫn ƣợc x c ịnh (tiếng mẹ ẻ) là ngôn ng chính của dân

tộc ã sản sinh ra nó.

D ộ ộ ộ ồ ố ấ về .

Khoa học ã chứng minh rằng t cộng ồng thị tộc ph t triển l n c c hình

thức ộ lạc và ộ tộc yếu tố li n kết gi a c c thành vi n của cộng ồng tr n cơ

sở huyết thống ần ần ị suy giảm vai trò của nh n tố kinh tế ngày càng

ƣợc tăng cƣờng. Với n tộc vai trò của nh n tố kinh tế ƣợc iểu hiện ra

thật sự mạnh mẽ. Kinh tế chính là một phương thức sinh sống của n cƣ

gắn các tộc ngƣời thành cộng ồng dân tộc. Tuy nhiên, khi dân tộc quốc gia

hình thành thì kinh tế ƣợc hiểu là một nền kinh tế thống nhất của một quốc

gia có t nh ộc lập, tự chủ.

Ph.Ăngghen ã chứng minh rằng t c nh n cơ ản ẫn tới việc chuyển t

hình thức cộng ồng trƣớc n tộc sang n tộc là t c nh n kinh tế. Nh ng mối

li n hệ kinh tế thƣờng xuy n và mạnh mẽ ặc iệt là mối li n hệ thị trƣờng ã

làm tăng t nh thống nhất t nh n ịnh ền v ng của cộng ồng ngƣời ông ảo

sống tr n một lãnh th rộng lớn. D n tộc có t nh iển hình là n tộc tƣ sản n

tộc này ao gồm c c giai cấp tầng lớp xã hội kh c nhau. C c giai cấp và tầng

lớp xã hội này có quan hệ kinh tế chặt chẽ trong một hệ thống kinh tế thống

nhất hình thành tr n ịa àn n tộc ó là hệ thống kinh tế tƣ ản chủ nghĩa.

lOMoARcPSD| 36084623

188

Trong thế giới hiện ại, có sự hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng, nhƣng

mỗi quốc gia dân tộc vẫn có một nền kinh tế ộc lập, không phụ thuộc và lệ

thuộc vào quốc gia khác. Vấn ề chủ quyền kinh tế quốc gia là vấn ề c c

nƣớc ều quan tâm hiện nay.

D ộ ộ ộ ồ ề vữ về vă v ý, tính cách.

Văn ho là yếu tố ặc iệt quan trọng của sự li n kết cộng ồng nó ƣợc

coi là " ộ gen" là "căn cƣớc" của mỗi cộng ồng n tộc. Văn ho n tộc

mang nhiều sắc th i của c c ịa phương của c c sắc tộc v.v… nhƣng nó vẫn

là nền văn ho thống nhất có nh ng ặc trƣng chung và n ịnh. T nh thống

nhất trong a ạng là ặc trƣng của văn ho n tộc. Mỗi n tộc có một nền văn

ho ộc o của mình tạo n n ản sắc văn ho của n tộc. B n cạnh nh ng yếu

tố văn ho kh c nhau của mỗi giai cấp mỗi tầng lớp xã hội trong cộng ồng

n tộc v.v… thì c c thành vi n của cộng ồng ều có sự tham gia vào sinh hoạt

văn ho chung của n tộc. Đặc trƣng văn hóa của dân tộc thể hiện ở phong

tục, tập qu n t n ngƣỡng và các sinh hoạt văn hoá khác của các thành viên

trong cộng ồng dân tộc ấy. Do có quá trình hình thành và ph t triển l u ài

n n văn ho n tộc không ễ ị ồng ho .

Xã hội càng phát triển giao lƣu văn hóa càng mạnh và nhu cầu văn

hoá càng cao thì càng có sự hòa ồng về văn hóa nhƣng hầu hết các dân tộc

vẫn gi ƣợc sắc th i văn hóa ri ng của mình. Hơn thế n a văn ho còn là nền

tảng tinh thần là ộng lực của sự phát triển, là một công cụ bảo vệ ộc lập và

chủ quyền của mỗi quốc gia. Lịch sử các cuộc ấu tranh bảo vệ nền ộc lập

dân tộc luôn gắn liền với cuộc ấu tranh gi gìn bản sắc văn hóa chống lại

nguy cơ ị ồng hoá về văn ho . Trong ối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay,

các quốc gia dân tộc hiện ại ều ý thức ƣợc rằng, muốn bảo vệ và phát triển

văn ho n tộc thì phải hội nhập nhƣng không ựơc "hoà tan".

Mỗi n tộc còn có t m lý t nh c ch ri ng và ƣợc iểu hiện thông qua

sinh hoạt vật chất sinh hoạt tinh thần của n tộc ấy ặc iệt qua c c phong

tục tập qu n t n ngƣỡng ời sống văn ho . Đ y là một ặc trƣng quan trọng

của mỗi dân tộc. Yếu tố này ƣợc tạo nên bởi nh ng n t ặc thù của một cộng

ồng. Nó là sự hội tụ của gần nhƣ tất cả các yếu tố sinh học và xã hội của

các tộc ngƣời. Nó trở thành tâm thức của mỗi ngƣời trong cộng ồng dân

tộc ến mức cho dù phải rời xa lãnh th của dân tộc ể sống trong một cộng

ồng hoàn toàn kh c nhƣng ặc trƣng văn hóa tính cách vẫn ƣợc lƣu gi lâu

dài.

Dân tộc là một cộ ồ i có mộ ớc và pháp luật thống nhất. Đ y

là một ặc trƣng của dân tộc- quốc gia ể phân biệt với dân tộc theo nghĩa là

c c n tộc – tộc ngƣời a số hay thiểu số). Chính M c và Ăngghen ngay t

thời kỳ ầu ã chú ý ến yếu tố này và phân tích trong tác phẩm "Tuyên ngôn

của Đảng cộng sản". T ộng lực phát triển kinh tế, với vai trò tích cực của

lOMoARcPSD| 36084623

giai cấp tƣ sản trong thời kỳ chủ nghĩa tƣ ản hình thành, các quốc gia dân

tộc ã hình thành ở hầu hết châu Âu. Do yêu cầu của thị trƣờng và lƣu thông

hàng ho ph t triển, giai cấp tƣ sản ã xo ỏ sự phân tán, sự "cát cứ" về kinh

tế và chính trị, hình thành nh ng quan hệ "liên minh" về lợi ích, kết quả là

hình thành "một chính phủ thống nhất", "một luật pháp thống nhất", "một

thuế quan thống nhất"...Do vậy nhà nƣớc và pháp luật thống nhất là một

ặc trƣng của dân tộc và ngày nay y cũng là một quan niệm ph biến trên

thế giới. Dân tộc – quốc gia – nhà nƣớc là thống nhất không thể tách rời.

Dân tộc nào cũng có một nhà nƣớc nhất ịnh và nhà nƣớc nào cũng của một

dân tộc nhất ịnh.

Nh ng ặc trƣng của dân tộc ã cho thấy, dân tộc hoàn toàn khác với các

hình thức cộng ồng ngƣời ã hình thành t trƣớc khi xã hội có giai cấp nhƣ

thị tộc, bộ lạc. Đồng thời dân tộc cũng kh c với bộ tộc, một hình thức cộng

ồng khá ph biến ở phương T y trƣớc khi dân tộc hình thành. Dân tộc có

thể t một bộ tộc phát triển l n và cũng có thể do nhiều bộ tộc hợp lại. Tuy

nhiên, các mối liên hệ gi a các thành viên trong bộ tộc còn lỏng lẻo yếu ớt,

còn ở các dân tộc các mối liên hệ trong cộng ồng n ịnh và bền v ng hơn. T

nh cộng ồng bền v ng này tạo nên sức mạnh của mỗi dân tộc và ảm bảo cho

một dân tộc có thể tồn tại, phát triển trong nh ng iều kiện lịch sử khác nhau

kể cả trong iều kiện có giặc ngoại xâm hoặc có sự giao lƣu quốc tế mở

rông. T ng hoà c c ặc trƣng cơ ản về lãnh th , ngôn ng , kinh tế văn ho t

m lý t nh c ch nhà nƣớc và pháp luật thống nhất làm cho cộng ồng n tộc

trở n n hình thức ph t triển nhất và ền v ng hơn ất cứ hình thức cộng ồng

nào trong lịch sử. Trong tương lai n tộc sẽ tồn tại l u ài kể cả sau khi c c

giai cấp không còn trong lịch sử.

* Quá trình hình t n các d n tộc ở c u Âu v ặc t ù sự ìn t n d n

tộc ở c u Á

Theo quan iểm của chủ nghĩa M c - L nin n tộc là hình thức cộng

ồng ngƣời gắn liền với xã hội có giai cấp có nhà nƣớc và c c thể chế ch

nh trị. Lịch sử cho thấy n tộc có thể ƣợc hình thành t một ộ tộc ph t triển

l n song a số trƣờng hợp ƣợc hình thành tr n cơ sở nhiều ộ tộc và tộc

ngƣời hợp nhất lại.

C.M c và Ph.Ăngghen chỉ r ở ch u u n tộc hình thành theo hai

phương thức chủ yếu gắn liền với sự hình thành và ph t triển của chủ nghĩa

tƣ ản. Phương thức thứ nhất n tộc hình thành t nhiều ộ tộc kh c nhau

trong một quốc gia. Qu trình hình thành n tộc ở y v a là một qu trình

thống nhất lãnh th thống nhất thị trƣờng; ồng thời cũng là một qu trình

ồng ho c c ộ tộc kh c nhau thành một n tộc uy nhất một quốc gia n tộc

ộc lập nhƣ ở c c nƣớc Đức Ph p.v.v... Phương thức thứ hai o iều kiện

chế ộ phong kiến chƣa ị thủ ti u chủ nghĩa tƣ ản ph t triển còn yếu n

lOMoARcPSD| 36084623

190

tộc ƣợc hình thành t một ộ tộc. ở y không có qu trình ồng ho c c ộ tộc

mà chỉ có qu trình thống nhất c c lãnh th phong kiến thành lập một quốc

gia gồm nhiều n tộc trong ó mỗi n tộc hình thành t một ộ tộc ri ng nhƣ

trƣờng hợp ở c c nƣớc Nga Áo Hung .v.v...

Quá trình hình thành ph t triển n tộc iễn ra hết sức l u ài a ạng và

phức tạp. ở c c nƣớc ch u u sự hình thành và ph t triển của n tộc trải qua

c c thời kỳ ch nh: gắn liền với cuộc c ch mạng tƣ sản o giai cấp tƣ sản

lãnh ạo; gắn liền với phong trào ấu tranh chống chủ nghĩa ế quốc giải phóng

n tộc; và thời kỳ c c n tộc xã hội chủ nghĩa ra ời. Sự hình thành c c n tộc

trong lịch sử tr n thế giới còn tuỳ iều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể của

mỗi quốc gia khu vực. Sự hình thành c c quốc gia, d n tộc ở phương Đông

có t nh ặc th ri ng. Thực tiễn lịch sử cho thấy ở Trung Quốc Ấn Độ Việt

Nam... n tộc ƣợc hình thành rất sớm không gắn với sự ra ời của chủ nghĩa

tƣ ản.

í ặc thù của s hình thành dân tộc Việt Nam

D n tộc Việt Nam ƣợc hình thành rất sớm trong lịch sử gắn liền với

nhu cầu ựng nƣớc và gi nƣớc với qu trình ấu tranh chống ngoại x m và

cải tạo thi n nhi n ảo vệ nền văn ho n tộc. Lịch sử ã chứng minh rằng t

hàng nghìn năm trƣớc tr n lãnh th Việt Nam ã có một cộng ồng mang ầy

ủ c c ặc trƣng của một n tộc. D n tộc Việt Nam ã có một ngôn ng một

lãnh th một nền kinh tế thống nhất; một nhà nƣớc luật ph p và một nền

văn ho thống nhất. Khoa học lịch sử ã khẳng ịnh qu trình hình thành n

tộc Việt Nam ƣợc ắt ầu t khi nƣớc Đại Việt giành ƣợc ộc lập c ch y tr n

1000 năm cho ến thời Lý - Trần. Việc hình thành dân tộc cũng nhƣ việc

hình thành nhà nƣớc ếu bắt nguồn t nhu cầu chống thiên tai và chống giặc

ngoại x m. Ch nh ặc trƣng này ã tạo nên nh ng n t ộc o trong sự cố kết

cộng ồng của dân tộc Việt Nam.

3. Mối quan hệ giai cấp - dân tộc - nhân loại

Qu n ệ i i cấp - d n tộc

D n tộc và giai cấp là nh ng phạm tr chỉ c c quan hệ xã hội kh c nhau

có vai trò lịch sử kh c nhau ối với sự ph t triển của xã hội. Trong lịch sử nh

n loại giai cấp có trƣớc n tộc hàng nghìn năm. Khi giai cấp mất i n tộc

vẫn còn tồn tại l u ài. Trong một n tộc có nhiều giai cấp và ngƣợc lại một

giai cấp có thể tồn tại trong nhiều n tộc.

* G ấ ị d ộ .

Sự ph t triển của phương thức sản xuất xã hội là nguy n nh n x t ến c

ng quyết ịnh sự hình thành ph t triển của c c hình thức cộng ồng ngƣời

trong lịch sử. Phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa là ộng lực mạnh mẽ

nhất của qu trình thay thế hình thức cộng ồng ộ tộc ằng hình thức cộng

lOMoARcPSD| 36084623

ồng n tộc. Trong qu trình ó giai cấp tƣ sản ã óng vai trò ch nh của việc

thúc ẩy sự hình thành n tộc tƣ sản.

Quan hệ giai cấp ị ớ ể v í ấ ủ d ộ . Trong một

thời ại lịch sử mỗi n tộc ều o một giai cấp làm ại iện. Giai cấp ó quy ịnh

t nh chất n tộc. Giai cấp thống trị trong xã hội cũng là giai cấp thống trị ối

với n tộc. Nh ng giai cấp ang l n trong lịch sử ại iểu cho sự ph t triển của

lực lƣợng sản xuất và xã hội cũng là giai cấp ại iểu cho lợi ch ch n ch nh

của n tộc. Giai cấp ó có khả năng nắm ngọn cờ n tộc ể tập hợp ông ảo c

c giai cấp c c tầng lớp kh c nhau trong n tộc ấu tranh chống giai cấp thống

trị phản ộng hoặc chống ch p ức của c c n tộc kh c.

Khi giai cấp thống trị ã trở thành lỗi thời phản ộng lợi ch giai cấp

của nó m u thuẫn găy gắt với lợi ch n tộc chúng sẵn sàng t ỏ lợi ch n

tộc ể ảo vệ lợi ch giai cấp. Lúc ấy giai cấp thống trị óc lột trở thành lực

lƣợng kìm hãm sự ph t triển của xã hội và của n tộc. Y u cầu tất yếu phải

làm c ch mạng xã hội lật giai cấp thống trị phản ộng ể giải phóng giai cấp

và giải phóng n tộc.

Thực tiễn lịch sử ã chứng minh ở c c nƣớc Ch u u t thế k thứ XV

XVI giai cấp tƣ sản là lực lƣợng ại iện cho phương thức sản xuất mới

phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa ởi vậy nó là giai cấp tiến ộ và c

ch mạng. Lợi ch của giai cấp tƣ sản lúc ó có sự ph hợp với lợi ch của c c

giai cấp có lợi ch gắn liền với việc thủ ti u chế ộ phong kiến. Giai cấp tƣ

sản ã trở thành giai cấp lãnh ạo phong trào c ch mạng tƣ sản thủ ti u chế ộ

phong kiến và ƣa tới sự hình thành c c quốc gia n tộc tƣ sản. Khi giai

cấp tƣ sản trở thành lực lƣợng thống trị xã hội ã uy trì quan hệ p ức n

tộc và trở n n ối lập với lợi ch n tộc. Để tiếp tục tìm kiếm lợi nhuận giai

cấp tƣ sản ã tiến hành x m lƣợc c c n tộc kh c. Chủ nghĩa tƣ ản ã tạo ra

nh ng m u thuẫn và ất ình ẳng n tộc s u sắc; ồng thời là cội nguồn chủ

yếu của p ức n tộc. Áp ức giai cấp là nguy n nh n căn ản của p ức n

tộc. Vì vậy nh giai cấp tƣ sản không nh ng chỉ là vì lợi ch giai cấp vô

sản và nh n n lao ộng mà còn vì lợi ch của n tộc. Ch nh vì vậy chủ nghĩa

Mác khẳng ịnh muốn xo ỏ triệt ể ch p ức n tộc thì phải xo ỏ nguồn

gốc của nó là chế ộ ngƣời óc lột ngƣời. Ch nh chủ nghĩa tƣ ản ã tạo ra

tiền ề ể thực hiện iều ó.

Vận ụng s ng tạo chủ nghĩa M c - L nin Chủ tịch Hồ ch Minh ã chỉ

r , trong c c nƣớc thuộc ịa và phụ thuộc n tộc chỉ có thể ƣợc giải phóng

triệt ể khi ặt ƣới sự lãnh ạo của giai cấp công nh n và thực hiện thắng lợi

c c mục ti u của cuộc c ch mạng xã hội chủ nghĩa. Và chỉ khi ó vấn ề n tộc

c ng vấn ề giai cấp mới ƣợc giải quyết một c ch triệt ể.

* Vấ ề d ộ ó ở vấ ề ấ .

lOMoARcPSD| 36084623

192

Chủ nghĩa M c - L nin chỉ r n tộc có vai trò quan trọng ối với vấn

ề giai cấp. Sự hình thành n tộc mở ra nh ng iểu kiện thuận lợi hơn cho

cuộc ấu tranh giai cấp. Sự hình thành c c n tộc tƣ sản ã mở ra một không

gian rộng lớn cho sự ph t triển của giai cấp và ấu tranh giai cấp. Nhƣng

giai cấp tƣ sản càng ph t triển thì kèm theo với nó là sự lớn mạnh của giai

cấp vô sản. Giai cấp vô sản ã tận ụng ƣợc nh ng iều kiện thuận lợi o n

tộc mang lại ể tập hợp lực lƣợng ấu tranh lật sự thống trị của giai cấp tƣ

sản giải phóng n tộc và giải phóng giai cấp. Chủ nghĩa M c - L nin chỉ r

trong cuộc ấu tranh của mình giai cấp vô sản “Trƣớc hết phải thanh to n

xong giai cấp tƣ sản nƣớc mình ã”

158

và “giai cấp vô sản mỗi nƣớc trƣớc

hết phải giành lấy ch nh quyền phải tự vƣơn l n thành giai cấp n tộc phải

tự mình trở thành n tộc…”

159

Đấ ó d ộ ề ệ ề ề ấ tranh ó ấ . Thực

tiễn lịch sử khẳng ịnh trong iều kiện chƣa có ộc lập n tộc thì giai cấp ại

iểu cho phương thức sản xuất mới muốn trở thành “giai cấp n tộc” phải i

ầu trong phong trào c ch mạng giải phóng n tộc phải thực hiện trƣớc ti n

nhiệm vụ khôi phục ộc lập n tộc.

Trong thời ại ế quốc chủ nghĩa c c cuộc ấu tranh giải phóng n tộc có

vai trò hết sức to lớn ối với sự nghiệp c ch mạng của giai cấp vô sản và nh

n n lao ộng. V.I.L nin ƣa ra khẩu hiệu k u gọi giai cấp vô sản tất cả c c

nƣớc và c c n tộc ị p ức oàn kết lại ể chống lại chủ nghĩa tƣ ản. Đồng

thời nh gi úng ắn vai trò có ý nghĩa thời ại của c ch mạng giải phóng n

tộc chỉ ra sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nh n trong nắm ngọn cờ n

tộc ể lãnh ạo quần chúng làm c ch mạng. V.I.L nin chỉ r nhiệm vụ của của

giai cấp công nh n c c nƣớc tƣ ản ế quốc là phải ra sức ủng hộ phong trào

c ch mạng giải phóng n tộc. Muốn ƣa phong trào c ch mạng tiến l n giai

cấp công nh n mỗi nƣớc và ch nh ảng của nó phải tự mình chứng tỏ là

ngƣời ại iểu ch n ch nh của n tộc phải kết hợp chặt chẽ lợi ch giai cấp

và lợi ch n tộc; ấu tranh giai cấp và ấu tranh n tộc.

T nh ng năm 20 của thế k XX Chủ tịch Hồ Ch Minh ã nhận ịnh c

ch mạng vô sản ở c c nƣớc tƣ ản chủ nghĩa và c ch mạng giải phóng n

tộc nhƣ “ ôi c ch của một con chim”. Ngƣời ã chỉ r một ch n lý là ở c c

nƣớc thuộc ịa và phụ thuộc sự nghiệp giải phóng giai cấp phải ƣợc ắt ầu

t sự nghiệp giải phóng n tộc. Bởi vì một khi n tộc ã ị kẻ th x m lƣợc

thì giai cấp công nh n và nh n n lao ộng cũng trở thành nô lệ cho c c thế

lực thống trị óc lột ngoại ang. Vì thế con ƣờng giải phóng giai cấp ở c c

nƣớc này tất yếu phải i t giải phóng n tộc và phải gắn lợi ch n tộc với

158

C.M c và Ph.Ăngghen, Toàn tập, tâp 4, Nxb. CTQG, Hà Nội, 1995, tr. 611.

159

C.M c và Ph.Ăngghen Toàn tập, t. 4, Nxb. CTQG, Hà Nội, 1995, tr. 623 -624.

173

Hồ Chí Minh, Toàn tập, t. 9, Nxb CTQG, H,.1996, tr.314.

lOMoARcPSD| 36084623

lợi ch giai cấp. Đối với c ch mạng Việt Nam Chủ tịch Hồ Ch Minh khẳng

ịnh: “Muốn cứu nƣớc và giải phóng n tộc không có con ƣờng nào kh c

con ƣờng c ch mạng vô sản”

173

. Ngƣời chỉ r c ch mạng giải phóng n tộc

không phải là nh n tố ị ộng phụ thuộc một chiều vào c ch mạng vô sản ở

c c nƣớc ch nh quốc; ngƣợc lại nếu ảng của giai cấp công nh n có ƣờng

lối úng ắn iết ph t huy nh n tố n trong và iều kiện quốc tế n ngoài nắm

v ng thời cơ thì c ch mạng ở nƣớc thuộc ịa có thể thành công trƣớc c ch

mạng ở ch nh quốc.

Trong thời ại ngày nay trƣớc sự ph t triển mạnh mẽ của lực lƣợng

sản xuất o cuộc c ch mạng khoa học và công nghệ hiện ại em lại; xu thế

toàn cầu ho khu vực ho tăng nhanh làm cho quan hệ giao lƣu hiểu iết gi

a c c n tộc x ch lại gần nhau hơn. Đó là một trong nh ng iều kiện thuận lợi

cho cuộc ấu tranh giải phóng giai cấp và giải phóng n tộc hiện nay. Một

trong nh ng ặc iểm chủ yếu của thời ại ngày nay là ấu tranh giai cấp và ấu

tranh n tộc gắn ó chặt chẽ với nhau.

b Qu n ệ i i cấp, d n tộc với n n loại

Nh n loại là kh i niệm ng ể chỉ toàn thể cộng ồng ngƣời sống tr n tr

i ất. Nh n loại ƣợc hình thành tr n cơ sở của việc thiết lập nh ng quan hệ gi

a c c thành vi n nh ng tập oàn và nh ng cộng ồng trở n n một thể thống

nhất. Cơ sở của sự thống nhất ó là ản chất ngƣời của t ng c thể và của cả

cộng ồng ản chất ó quy ịnh lợi ch chung và quy luật ph t triển chung của

cả cộng ồng nh n loại.

Trong xã hội cộng sản nguy n thu cộng ồng nh n loại chƣa hình thành

r n t và vấn ề nh n loại chƣa ƣợc thực sự ặt ra. Bởi vì trong xã hội cộng

sản nguy n thu con ngƣời mới t ch khỏi giới ộng vật; trình ộ ph t triển về

mọi mặt ặc iệt là trình ộ của sản xuất vật chất còn rất lạc hậu n n c c cộng

ồng ngƣời nguy n thu sống có t nh c ch iệt lập và không tạo lập ƣợc c c

mối li n hệ rộng rãi. Chỉ ến giai oạn ph t triển nhất ịnh của văn minh con

ngƣời mới mới ắt ầu có sự nhận thức ầy ủ hơn về ch nh mình về quan hệ

của mình với cộng ồng và về vận mệnh của loài ngƣời.

Thời c ại một số nhà tƣ tƣởng của giai cấp chủ nô ã coi giai cấp nô

lệ chỉ là “công cụ iết nói”.Chế ộ ẳng cấp cực oan chế ộ ph n iệt chủng tộc

v.v… trong lịch sử cho thấy ã có nh ng tập oàn ngƣời ặc quyền ặc lợi

không muốn th a nhận sự thống nhất tr n cơ sở ản chất ngƣời của một ộ

phận cộng ồng nh n loại.

Đối lập với nh ng quan iểm tr n nhiều nhà tƣ tƣởng tiến ộ thuộc c c

thời ại kh c nhau xem nh n loại nhƣ một cộng ồng có chung vận mệnh có

chung ản chất; xem sự tồn tại của c c c nh n cũng nhƣ c c cộng ồng tập

oàn ngƣời... không thể t ch rời khỏi vận mệnh nh n loại. Một số nhà tƣ

tƣởng thời kỳ Phục Hƣng và thời ại c ch mạng tƣ sản ã ề cao vấn ề nh n

lOMoARcPSD| 36084623

194

loại ề cao quyền con ngƣời. Vì vậy sự tự ý thức của nh n loại ã có một

ƣớc ph t triển lớn. Tuy nhi n quan niệm của họ còn tr u tƣợng và phiến

iện chƣa thấy ƣợc t nh lịch sử và t nh giai cấp của vấn ề nh n loại.

Quan niệm về t nh thống nhất toàn nh n loại của chủ nghĩa uy vật lịch

sử không ng lại ở ản chất tộc loại tr u tƣợng của con ngƣời. Chủ nghĩa

uy vật lịch sử ã chỉ ra ản chất xã hội của con ngƣời và loài ngƣời coi ó là

ti u ch cơ ản ể ph n iệt loài ngƣời với loài vật và ản chất ấy là cơ sở của

sự thống nhất cộng ồng nh n loại. Con ngƣời là sinh vật có ản chất xã hội

o ó nh n loại là cộng ồng của nh ng thực thể có ản chất xã hội. Cộng ồng

ó không ng ng vận ộng ph t triển theo trình ộ ph t triển của nh ng năng lực

ản chất ngƣời.

Nền văn minh của nh n loại có ƣợc nhƣ ngày nay là thành quả hoạt

ộng s ng tạo trong nhiều thi n ni n k của cả loài ngƣời và không phải của t

ng thành vi n t ng tập oàn t ng cộng ồng ngƣời ri ng lẻ. Lợi ch nh n loại

là c i ảm ảo x t ến c ng cho lợi ch của cả loài ngƣời. Vì vậy ảo vệ lợi ch

của nh n loại là tr ch nhiệm của mỗi c nh n tập oàn và c c cộng ồng xã hội.

G ấ d ộ v ạ ó ố ệ ệ vớ . Là nh ng cộng ồng

và tập oàn ngƣời tồn tại và ph t triển không t ch rời nh n loại n n giai cấp

n tộc và nh n loại luôn có t c ộng ảnh hƣởng lẫn nhau. Quan hệ iện chứng

gi a giai cấp n tộc và nh n loại ƣợc thể hiện tr n c c nội ung cơ ản sau:

ộ ó ấ ợ í ạ vớ ợ í

ấ ợ í d ộ v ị ố ở ợ í ấ v d ộ . Trong xã hội có giai

cấp mỗi giai oạn lịch sử nhất ịnh tất yếu hình thành c c quan hệ giai cấp

n tộc. Giai cấp thống trị trong phương thức sản xuất còn ph hợp với quy

luật vận ộng của lịch sử không nh ng là ại iểu cho lợi ch ch n ch nh của

n tộc mà còn có vai trò to lớn thúc ẩy sự tiến ộ của văn minh nh n loại.

Ngƣợc lại khi giai cấp thống trị n tộc trở l n lỗi thời phản ộng thì lợi ch

của nó về căn ản m u thuẫn với lợi ch chung của n tộc và lợi ch toàn nh

n loại.

Trong xã hội phong kiến giai cấp tƣ sản là giai cấp ại iện cho phương

thức sản xuất mới ph hợp với quy luật ph t triển của lịch sử. Lúc ó lợi ch

của giai cấp tƣ sản ph hợp với lợi ch của n tộc và nhân loại vì vậy giai

cấp tƣ sản ã có óng góp t ch cực trong việc hình thành n tộc và thúc ẩy sự

ph t triển của cộng ồng nh n loại.

Giai cấp tƣ sản sau khi trở thành giai cấp thống trị xã hội chúng ã

nhanh chóng củng cố quyền lực của mình ể uy trì p ức giai cấp và p ức

n tộc. Hiện nay sự ph t triển của chủ nghĩa tƣ ản ang ặt nh n loại ứng nhiều

vấn ề toàn cấu cấp ch nhƣ ô nhiễm môi trƣờng sống; cạn kiệt tài nguy n;

ói nghèo; ệnh tật; khủng ố.v.v.. Giai cấp tƣ sản thực sự là trở lực ch nh

lOMoARcPSD| 36084623

của tiến ộ xã hội hiện nay. Giai cấp công nh n là giai cấp có lợi ch ph hợp

với lợi ch căn ản của n tộc và nh n loại hiện nay o vậy muốn giải phóng

mình giai cấp công nh n phải ồng thời giải phóng n tộc và giải phóng toàn

nh n loại. Đó không chỉ là sự nghiệp giải phóng một giai cấp mà còn là sự

nghiệp giải phóng xã hội giải phóng con ngƣời nói chung.

Tuy nhi n vấn ề nh n loại không phải ị chi phối một c ch thụ ộng ởi

vấn ề n tộc và giai cấp mà có vai trò t c ộng trở lại rất quan trọng. Trƣớc

hết ồ ạ ủ ạ ề ề ề ệ ấ ủ ồ ạ d ộ v

ấ . Sự ph t triển của thế giới mà trƣớc hết là sự ph t triển của lực lƣợng sản

xuất xã hội nói chung ã tạo ra nh ng tiền ề quan trọng cho con ngƣời cải

tạo tự nhi n và xã hội phục vụ cho cuộc sống của mình.

T c ộng của nh n loại ến n tộc và giai cấp còn ƣợc thể hiện ở chỗ

ể về ặ ủ ạ ạ ữ ề ệ ậ ợ ộ ấ ó d ộ v

ấ . Lịch sử ã khẳng ịnh sự ph t triển của nh n loại qua mỗi giai oạn ã t ng

ƣớc t c ộng to lớn ến phong trào giải phóng giai cấp và giải phóng n tộc.

Sự ph t triển ó tạo ra nh ng iều kiện thuận lợi về vật chất và tinh thần cho

cuộc ấu tranh của c c giai cấp tiến ộ c ch mạng ể lật ch thống trị của c c

giai cấp thống trị phản ộng.

Sự ph t triển của lực lƣợng sản xuất của c ch mạng khoa học công

nghệ hiện ại và toàn cầu ho hiện nay ang làm gay gắt th m nh ng vấn ề toàn

cầu của thời ại. Việc giải quyết tốt c c vấn ề toàn cầu của thời ại sẽ tạo ra

tiền ề và iều kiện góp phần giải quyết vấn ề n tộc và giai cấp hiện nay.

Lý luận của chủ nghĩa M c - L nin là cơ sở lý luận phương ph p luận

khoa học ể nhận thức và giải quyết úng ắn mối quan hệ gi a giai cấp n tộc

và nh n loại trong thời ại ngày nay. Đ y còn là cơ sở lý luận ể ấu tranh ph

ph n c c quan iểm sai lầm của c c học giả tƣ sản và chủ nghĩa cơ hội về vấn

ề này hiện nay.

Trong sự nghiệp c ch mạng Đảng Cộng sản Việt Nam ã giải quyết

úng ắn mối quan hệ gi a lợi ch giai cấp lợi ch n tộc và lợi ch nh n loại.

Ngày nay sự nghiệp i mới toàn iện ất nƣớc Việt Nam ch nh là óng góp

quan trọng vào phong trào c ch mạng thế giới và tiến ộ xã hội trong thời

ại hiện nay. Để thực hiện ƣợc mục ti u của c ch mạng Việt Nam là ộc lập

n tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội cần ph t huy sức mạnh ại oàn kết toàn

n tộc kết hợp với sức mạnh của thời ại. Vận dụng sáng tạo lý luận về giai

cấp và ấu tranh giai cấp, về mối quan hệ gi a giai cấp, dân tộc và nhân loại

của chủ nghĩa M c - L nin và tƣ tƣởng Hồ Ch Minh vào iều kiện cụ thể

của Việt Nam ƣa sự nghiệp i mới ất nƣớc theo ịnh hướng xã hội chủ nghĩa

ến thắng lợi, góp phần tích cực vào thực hiện tiến bộ xã hội của nhân dân

thế giới.

lOMoARcPSD| 36084623

196

III. NHÀ NƢỚC VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI

1. Nhà nƣớc

Nhà nƣớc là một hiện tƣợng xã hội tồn tại ở trong c c xã hội có giai

cấp và có ấu tranh giai cấp. Do nhận thức lợi ch giai cấp kh c nhau phương

ph p tiếp cận kh c nhau n n trong lịch sử tƣ tƣởng của nh n loại ã có nhiều

c ch hiểu kh c nhau về nhà nƣớc xoay quanh nh ng vấn ề cơ ản nhƣ: nguồn

gốc ản chất chức năng của nhà nƣớc c c kiểu và hình thức nhà nƣớc

trong lịch sử,.. Có hai loại quan iểm ch nh là quan iểm ngoài m cx t và quan

iểm m cx t về nhà nƣớc. Nhìn chung c c quan iểm ngoài m cx t o hạn chế

về mặt lịch sử về nhận thức o ị chi phối ởi lợi ch của giai cấp ã giải th

ch không úng không mang t nh kh ch quan khoa học về nhà nƣớc

Quan iểm về nhà nƣớc trong lịch sử ƣợc c c nhà kinh iển của chủ

nghĩa M c –L nin kế th a sung và ph t triển ã ạt ƣợc gi trị khoa học khi

giải th ch hiện tƣợng nhà nƣớc.

a. N uồn ốc củ n nước

Ph. Ăngghen trong t c phẩm N ồ ố ủ ủ ộ ữ v ủ ớ

cho rằng nhà nƣớc là một ạ ù ị ử: “Nhà nƣớc tồn tại không phải là

mãi mãi t ngàn xƣa. Đã t ng có xã hội không cần ến nhà nƣớc không có

một kh i niệm nào về nhà nƣớc và ch nh quyền nhà nƣớc cả”

160

Trong xã nguyên thủy với sự tồn tạị của cộng ồng thị tộc ộ lạc chƣa

xuất hiện nhà nƣớc chƣa có nhà nƣớc với tƣ c ch là cơ quan quyền lực

của giai cấp uy trì sự thống trị của giai cấp ối lập với nh n n. Xã hội tồn

tại theo thể chế tự quản. Vào giai oạn cuối của xã hội cộng sản nguy n thủy

trong xã hội xuất hiện chế ộ tƣ h u. Sự ất ình ẳng ph n hóa giai cấp iễn

ra ph iến. Xuất hiện giai cấp thống trị và giai cấp ị thống trị. Quan hệ p

ức óc lột ần ần thay cho quan hệ ình ẳng gi a ngƣời với ngƣời nền n

chủ ị thay ằng nền ộc tài. Điều ó ẫn ến nh ng m u thuẫn giai cấp gay gắt

không thể iều hòa ƣợc. C c cuộc ấu tranh n i ậy của giai cấp ị trị chống

lại sự thống trị của giai cấp thống trị iễn ra thƣờng xuy n. Để gi ịa vị và

quyền lợi của mình, giai cấp thống trị sử ụng công cụ ạo lực ể àn p sự

phản kh ng n i ậy ấu tranh của giai cấp ị trị. Cuộc ấu tranh giai cấp ầu ti

n trong xã hội Chiếm h u nô lệ mang t nh quyết liệt gi a hai giai cấp chủ nô

và nô lệ, òi hỏi sự ra ời của nhà nƣớc ể có thể “ làm ịu” m u thuẫn giai cấp

uy trì sự sự tồn tại của xã hội.

Nhà nƣớc ra ời trong nh ng iều kiện hoàn cảnh lịch sử nhất ịnh. Nhà

nƣớc là sản phẩm của một xã hội ã ph t triển tới một giai oạn nhất ịnh khi

160

C. M c và Ph. Ăngghen ậ , t.21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. 257

175

Mác và Ph. Ăngghen ậ , t.21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.252.

lOMoARcPSD| 36084623

“ xã hội ó ã ị ph n thành nh ng mặt ối lập không thể iều hòa mà xã hội ó

ất lực không sao loại ỏ ƣợc”

175

Nhà nƣớc ra ời ể p ứng y u cầu uy trì trật tự và thống trị xã hội của

giai cấp thống trị ể cho cuộc ấu tranh giai cấp không i ến sự

lOMoARcPSD| 36084623

ậ

198

ti u iệt lẫn nhau và ti u iệt luôn cả xã hội ể uy trì xã hội trong vòng “trật

tự”. V.I.L nin cho rằng khi trong xã hội xuất hiện “ iểu hiện của m u thuẫn

giai cấp ể iều hòa ƣợc” thì nhà nƣớc ra ời. Rằng: “Bất cứ ở u hễ lúc

nào và ch ng nào về mặt kh ch quan nh ng m u thuẫn giai cấp ể iều

hòa ƣợc thì nhà nƣớc xuất hiện.Và ngƣợc lại sự tồn tại của nhà nƣớc

chứng tỏ rằng nh ng m u thuẫn giai cấp là không thể iều hòa ƣợc”

161

Nhƣ vậy nguy n nh n s u xa của sự xuất hiện nhà nƣớc là o sự phát

triể ủ ợ ấ ẫn ến sự d ừ tương ối của cải xuất hiện ộ ữ

còn nguy n nh n trực tiếp ẫn tới sự xuất hiện nhà nƣớc là o ấ

ộ ắ ể ề ò ợ . Nhà nƣớc ra ời là một tất yếu kh ch quan ể “làm

ịu” sự xung ột giai cấp ể uy trì trật tự xã hội trong vòng “ trật tự” mà ở ó

ịa vị và lợi ch của giai cấp thống trị ƣợc ảm ảo.

b Bản c ất củ n nước

Nhà nƣớc ra ời trong iều kiện kinh tế - xã hội nhất ịnh. Nhà nƣớc chỉ

ra ời và tồn tại trong xã hội có m u thuẫn giai cấp và ấu tranh giai cấp. Nhà

nƣớc theo Ph.Ăngghen: “chẳng qua chỉ là một ộ m y của một giai cấp này

ng ể trấn p một giai cấp kh c iều ó trong chế ộ Cộng hòa n chủ cũng hoàn

toàn giống nhƣ trong chế ộ qu n chủ”

162

V. I Lênin khẳng ịnh lại quan iểm của C. M c về nhà nƣớc: “Theo M

c nhà nƣớc là một cơ quan ố ị giai cấp là một cơ quan p ức của một

giai cấp này ối với một giai cấp kh c; ó là sự kiến lập một “trật tự” trật tự

này hợp ph p hóa và củng cố sự p ức kia ằng c ch làm ịu xung ột giai

cấp”

178

Thông thƣờng giai cấp thống trị có quyền lực kinh tế trong xã hội là

giai cấp lập ra và sử ụng nhà nƣớc nhƣ là công cụ ể uy trì trật tự xã hội

ảo vệ ịa vị và quyền lợi của giai cấp mình.

Nhƣ vậy ớ về ấ ộ í ị ủ ộ ấ ố ị về ặ

ằ vệ ậ ệ v ủ ấ .

Nhà nƣớc chỉ là công cụ chuy n ch nh của một giai cấp không có nhà

nƣớc ứng tr n ứng ngoài giai cấp. Tuy nhi n cũng có trƣờng hợp nhà nƣớc

cũng có thể là sản phẩm của sự thỏa hiệp về quyền lợi tạm thời gi a một số

giai cấp ể chống lại một giai cấp kh c. Hoặc cũng có khi nhà nƣớc gi một

mức ộ ộc lập ối với hai giai cấp ối ịch khi cuộc ấu tranh gi a chúng ạt tới

mức c n ằng nhất ịnh. Ph. Ăngghen chỉ r : “Tuy nhi n cũng có trƣờng hợp

161

V. I. Lênin, ậ t.33 Nx Tiến ộ M txcơva 1976 tr.9.

162

C. M cvà Ph. Ăng ghen ậ , t.22, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.290 -291.

178

V. I.

Lênin, , Nxb Tiến ộ M txcơva 1976 t.33 Tr.10.

lOMoARcPSD| 36084623

ậ

199

ngoại lệ là có nh ng thời kỳ trong ó nh ng giai cấp ang ấu tranh với nhau

lại gần ạt ƣợc một thế ình qu n khiến cho ch nh quyền nhà nƣớc tựa hồ

một kẻ trung gian gi a c c n lại tạm thời có ƣợc một mức ộ ộc lập nào ó

ối với cả hai giai cấp”

163

Nhà nƣớc có tồn tại ƣới hình thức nào thì cũng phản nh và mang

ấ ấ . Đo ó ể ph n iệt nhà nƣớc với c c t chức xã hội kh c cần phải

nhận iết c c ặ của nhà nƣớc.

c Đặc trưn cơ bản củ n nước

Ph. Ăngghen cho rằng nhà nƣớc có a ặc trƣng cơ ản. Mộ , nhà

nƣớc quản lý cƣ n tr n một v ng lãnh th nhất ịnh: “… so với t chức huyết

tộc trƣớc kia thị tộc hay ộ tộc thì ặc trƣng thứ nhất của nhà nƣớc là ở

chỗ nó ph n chia thần n trong quốc gia theo sự ph n chia lãnh th …”

164

Cƣ n trong cộng ồng nhà nƣớc không chỉ tồn tại quan hệ huyết thống mà

còn tồn tại tr n cơ sở quan hệ ngoài huyết thống. Đó là quan hệ kinh tế

quan hệ xã hội quan hệ ch nh trị,.. gi a c c thành phần cƣ n trong một

phạm vi lãnh th nhất ịnh. Hình thành i n giới quốc gia gi a c c nhà nƣớc

với tƣ c ch là một quốc gia – n tộc. Trong cộng ồng nhà nƣớc có thể tồn

tại nhiều giai cấp tầng lớp thành phần xã hội. Trong xã hội hiện ại vẫn có

nh ng nhà nƣớc mà ở ó ngoài giai cấp tầng lớp xã hội vẫn còn tồn tại cộng

ồng thị tộc ộ lạc ộ tộc. Về nguy n tắc quyền lực nhà nƣớc có hiệu lực

với tất cả thành vi n t chức tồn tại trong phạm vi i n giới quốc gia.Việc

xuất nhập cảnh o nhà nƣớc quản lý.

Hai là nhà nƣớc có hệ thống c c cơ quan quyền lực chuy n nghiệp

mang t nh cƣỡng chế ối với mọi thành vi n nhƣ: hệ thống ch nh quyền t

trung ương tới cơ sở lực lƣợng vũ trang cảnh s t nhà t … ó là “nh ng công

cụ vũ lực chủ yếu của quyền lực nhà nƣớc”

165

Nhà nƣớc quản lý xã hội ựa vào ph p luật là chủ yếu. Bằng hệ thống

luật ph p nhà nƣớc “cƣỡng ức” mọi c nh n t chức trong xã hội phải thực

hiện c c ch nh s ch theo hướng có lợi cho giai cấp thống trị. Bộ m y ch nh

quyền t trung ương ến cơ sở là công cụ triển khai thực hiện nh ng ch nh s

ch của nhà nƣớc. Bộ m y này ƣợc nhà nƣớc trả lương t c c nguồn thu

trong ng n s ch o ó thƣờng trung thành với giai cấp thống trị. Quyền lực

nhà nƣớc không thuộc về nh n n mà thuộc về giai cấp thống trị ngày càng

xa rời nh n n ối lập với nh n n.

Ba là nhà nƣớc có hệ thống thuế khóa ể nuôi ộ m y ch nh quyền.

163

C. M c và Ph. Ăngghen ậ , t.21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.255.

164

V. I. Lênin, ậ Nx Tiến ộ M txcơva 1976 t.33 tr.11.

165

V. I. Lênin, t.33 Nx Tiến ộ M txcơva 1976 tr.12.

lOMoARcPSD| 36084623

ậ

200

Để uy trì sự thống trị của mình giai cấp thống trị trƣớc hết phải ảm

ảo hoạt ộng của ộ m y nhà nƣớc. Mà muốn ộ m y nhà nƣớc hoạt ộng thì

phải có nguồn tài ch nh. Nguồn tài ch nh ƣợc nhà nƣớc huy ộng chủ yếu

là o thu thuế sau ó là quốc tr i thu ƣợc o sự cƣỡng ức hoặc o sự tự

nguyện của công n. V.I. L nin cho rằng: “muốn uy trì quyền lực xã hội ặc

iệt ặt l n tr n xã hội thì phải có thuế và quốc tr i”

166

d ức năn cơ bản củ n nước

Nhà nƣớc về ản chất là công cụ thống trị của giai cấp thống trị song

ể uy trì nhà hội trong vòng “ trật tự” nhà nƣớc ồng thời phải thực hiện

nhiều chức năng: chức năng thống trị ch nh trị của giai cấp và chức năng

xã hội chức năng ối nội và chức năng ối ngoại.

ă ố ị í ị của giai cấp chịu sự qui ịnh ởi t nh giai cấp của

nhà nƣớc. Là công cụ thống trị giai cấp nhà nƣớc thƣờng xuy n sử ụng

ộ m y quyền lực ể uy trì sự thống trị ó thông qua hệ thống ch nh s ch và ph

p luật. Bộ m y quyền lực của nhà nƣớc t trung ương ến cơ sở nh n anh

nhà nƣớc uy trì trật tự xã hội àn p mọi sự phản kh ng của giai cấp ị trị c

c lực lƣợng chống ối nhằm ảo vệ ịa vị và quyền lợi của giai cấp thống trị.

ă ộ của nhà nƣớc ƣợc iểu hiện ở chỗ nhà nƣớc nh n anh xã

hội làm nhiệm vụ quản lý nhà nƣớc về xã hội iều hành c c công việc chung

của xã hội nhƣ: thủy lợi giao thông y tế gi o ục ảo vệ môi trƣờng,.. ể

uy trì sự n ịnh của xã hội trong “trật tự” theo quan iểm của giai cấp thống

trị. Tuy nhi n theo Ph. Ăngghen nhà nƣớc là ại iểu ch nh thức của toàn

xã hội chỉ trong ch ng mực nó là nhà nƣớc của ản th n giai cấp ại iện cho

toàn xã hội trong thời ại tương ứng.

Mố ệ ữ ă ố ị í ị ủ ấ v ă ộ ủ ớ .

Do ản chất giai cấp của nhà nƣớc qui ịnh nhà nƣớc ao giờ cũng ặt

chức năng thống trị ch nh trị của giai cấp l n hàng ầu. Giai cấp thống trị ao

giờ cũng sử ụng nhà nƣớc nhƣ một công cụ thống trị ể uy trì quyền thống

trị của mình ảo vệ lợi ch trƣớc hết là là lợi ch của giai cấp mình. Chức

năng thống trị ch nh trị của giai cấp thống trị vì thế gi ịa vị quyết ịnh nó

chi phối và ịnh hướng chức năng xã hội của nhà nƣớc.

Để uy trì trật tự xã hội nhà nƣớc của giai cấp thống trị còn phải thực

hiện chức năng xã hội của mình. Ph. Ăngghen cho rằng: “… chức năng xã

hội là cơ sở của sự thống trị ch nh trị; và sự thống trị ch nh trị

166

V.I. Lênin, t. 33 Nx Tiến ộ M txcơva 1976 tr.15.

lOMoARcPSD| 36084623

201

cũng chỉ k o ài ch ng nào nó còn thực hiện chức năng xã hội ó của nó”

167

Do vậy chức năng xã hội của nhà nƣớc có vai trò rất quan trọng ối với sự

tồn tại của nó. Nếu ch nh quyền nhà nƣớc nào không chú ý tới chức năng

xã hội thì sẽ nhanh chóng i tới sự sụp .

Nhƣ vậy gi a chức năng thống trị ch nh trị và chức năng xã hội của

nhà nƣớc luôn có mối quan hệ h u cơ với nhau. Một nhà nƣớc tồn tại l u

ài khi giai cấp thống trị iết giải quyết n thỏa lợi ch giai cấp và lợi ch của

toàn xã hội trong nh ng hoàn cảnh iều kiện cụ thể.

Ngoài chức năng thống trị ch nh trị của giai cấp và chức năng xã hội

nhà nƣớc còn có chức năng ối nội và chức năng ối ngoại.

ă ố ộ v ă ố ạ ă ố ộ của nhà nƣớc là sự thực

hiện ƣờng lối ối nội nhằm uy trì trật tự xã hội thông qua c c công cụ

nhƣ: ch nh s ch xã hội luật ph p cơ quan truyền thông văn hóa y tế gi o

ục,.. Chức năng ối nội ƣợc thực hiện trong tất cả c c lĩnh vực trong ời

sống xã hội của mỗi quốc gia n tộc nhằm p ứng và giải quyết nh ng nhu

cầu chung của toàn xã hội. Chức năng ối nội ƣợc nhà nƣớc thực hiện một

c ch thƣờng xuy n li n tục thông qua lăng k nh giai cấp của giai cấp

thống trị. ă ố ạ của nhà nƣớc là sự triển khai thực hiện ch nh s ch

ối ngoại của giai cấp thống trị nhằm giải quyết mối quan hệ với c c thể

chế nhà nƣớc kh c ƣới anh nghĩa là quốc gia n tộc nhằm ảo vệ lãnh th

quốc gia p ứng nhu cầu trao i kinh tế văn hóa khoa học kỹ thuật y tế

gi o ục,.. của mình. Trong xã hội hiện ại ch nh s ch ối ngoại của nhà

nƣớc ƣợc c c quốc gia coi trọng xem ó nhƣ là iều kiện cho sự ph t triển

của mình. C c nhà nƣớc không chỉ quan hệ với nhau mà còn quan hệ với

c c t chức quốc tế c c t chức phi ch nh phủ,..

Chức năng ối nội và chức năng ối ngoại của nhà nƣớc là hai mặt của

một thực thể thống nhất hỗ trợ và t c ộng lẫn nhau nhằm thực hiện ƣờng

lối ối nội và ƣờng lối ối ngoại của giai cấp thống trị. Trong mối quan hệ

này thì chức năng ối nội của nhà nƣớc gi vai trò chủ yếu. Bởi vì nhà nƣớc

trƣớc hết phải uy trì ƣợc trật tự xã hội giải quyết nh ng công việc xã hội

ể xã hội tồn tại trong vòng trật tự nhất có thể. Làm tốt chức năng ối nội nhà

nƣớc mới có iều kiện ể thực hiện tốt chức năng ối ngoại.

Khi chức năng ối ngoại ƣợc thực hiện tốt thì chức năng ối nội lại càng

có iều kiện thực hiện vị thế và vai trò của nhà nƣớc ngày càng cao c c vấn

ề kinh tế - xã hội ƣợc ảm ảo an ninh quốc phòng ƣợc gi v ng văn hóa gi

o ục y tế cộng ồng,.. ph t triển.Trong xã hội hiện ại nhà nƣớc nào gi ƣợc

sự n ịnh ch nh trị - xã hội thì c c nhà ầu tƣ nƣớc ngoài mới m ầu tƣ thực

167

C. M c và Ph. Ăngghen ậ , t. 20, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.253.

lOMoARcPSD| 36084623

202

hiện c c ự n lớn kinh tế - xã hội và c c lĩnh vực kh c của ời sống xã hội

mới có iều kiện ph t triển.

e. ác kiểu v ìn t ức n nước

Nhà nƣớc tồn tại rất phong phú và a ạng. Để ễ nhận iết cần phải ph

n loại thành ể v của nhà nƣớc.

Căn cứ vào t nh chất giai cấp của nhà nƣớc có thể ph n iệt c c kiểu

nhà nƣớc. Trong lịch sử xã hội có giai cấp chỉ có giai cấp chủ nô ịa chủ

phong kiến tƣ sản và vô sản ã t ng có nhà nƣớc lấy nhà nƣớc làm công

cụ thống trị giai cấp của mình. Do ó ã t ng tồn tại ốn kiểu nhà nƣớc trong

lịch sử: nhà nƣớc chủ nô quý tộc nhà nƣớc phong kiến nhà nƣớc tƣ sản

nhà nƣớc vô sản. C c kiểu nhà nƣớc tr n cơ ản giống nhau ở chỗ: ều là

công cụ thống trị của giai cấp thống trị. Tuy nhi n nhà nƣớc vô sản có sự

kh c iệt về chất với c c kiểu nhà nƣớc kh c ở chỗ: nó là nhà nƣớc ặc iệt

nhà nƣớc của số ông thống trị số t. Giai cấp vô sản li n minh với giai cấp

nông n tầng lớp tr thức tiến ộ và c c tầng lớp nh n n lao ộng kh c uy

trì sự thống trị của mình ối với toàn xã hội.

H ớ là kh i niệm ng ể chỉ c ch thức t chức phương thức

thực hiện quyền lực nhà nƣớc của giai cấp thống trị. Hình thức nhà nƣớc

thực chất là hình thức cầm quyền của giai cấp thống trị. Hình thức nhà

nƣớc chịu sự qui ịnh của ản chất giai cấp của nhà nƣớc ởi t nh chất và

trình ộ ph t triển của kinh tế -xã hội ởi cơ cấu giai cấp tương quan lực

lƣợng gi a c c giai cấp trong xã hội ởi ặc iểm lịch sử văn hóa xã hội

phong tục tập qu n t n ngƣỡng tôn gi o của mỗi quốc gia – n tộc.

Trong ể ớ ủ ộ thời ại chiếm h u nô lệ t ng tồn tại nhiều

hình thức nhà nƣớc kh c nhau nhƣ: ớ ủ ủ ớ ộ ò d ủ

ủ . Nhà nƣớc thành ang Xp c ở Hy Lạp thời C ại là iển hình của hình

thức qu n chủ chủ nô. Ở ó quyền lực nhà nƣớc nằm trong tay hoàng ế. Nhà

nƣớc thành ang ten là iển hình của hình thức nhà nƣớc cộng hòa n chủ

chủ nô. Quyền lực nhà nƣớc thuộc về Hội ồng trƣởng lão. Hội ồng này

còn ƣợc gọi là Hội ồng chấp ch nh quan o cƣ n ten ầu ra theo hình thức

ỏ phiếu tín nhiệm. C c vi n quan trong Hội ồng có thể ị ãi miễn nếu không

còn ủ uy t n.

Về hình thức là nhà nƣớc n chủ hay qu n chủ thì về ản chất ều là

công cụ thống trị của giai cấp chủ nô ối với giai cấp nô lệ và c c tầng lớp

cƣ n kh c trong xã hội.V. I. L nin trong t c phẩm B về ớ cho rằng:

“… ngƣời ta ã ph n iệt ch nh thể qu n chủ và ch nh thể cộng hòa ch nh thể

quý tộc và ch nh thể n chủ. Ch nh thể qu n chủ tức là ch nh quyền của

một ngƣời; trong ch nh thể cộng hòa thì không một quyền lực nào mà

không phải o ầu cử mà có; ch nh tthể quý tộc tức là ch nh thể của một

thiểu số tương ối nhỏ hẹp; ch nh thể n chủ tức là ch nh quyền của nh n

lOMoARcPSD| 36084623

203

n… Mặc có sự kh c nhau nhƣ thế nhƣng nhà nƣớc trong thời ại chế ộ

nô lệ là n chủ hay cộng hòa quý tộc hay cộng hòa n chủ ều là nhà

nƣớc chủ nô”

168

Thời Trung c giai cấp ịa chủ phong kiến nắm trong tay quyền thống

trị xã hội. Nhà nƣớc tồn tại ƣới hình thức nhà nƣớc phong kiến ậ ề và

nhà nƣớc phong kiến ề . Trong hình thức nhà nƣớc phong kiến tập

quyền thì quyền lực tập trung trong tay ch nh quyền trung ương ứng ầu là

vua hoàng ế. Vua hoàng ế có quyền lực tuyệt ối. Khẩu ụ của vua ƣợc coi

ngang ằng với ph p luật. Nhà nƣớc phong kiến ph n quyền là hình thức

nhà nƣớc mà ở ó quyền lực ị ph n t n ởi nhiều thế lực phong kiến c t cứ

ở c c ịa phương kh c nhau. Ch nh quyền trung ương tồn tại chỉ tr n anh

nghĩa. Thực tế vua hoàng ế chỉ là nhìn không có thực quyền.

Về ản chất tồn tại ƣời hình thức ph n quyền hay tập quyền thì nhà

nƣớc phong kiến vẫn là nhà nƣớc của giai cấp ịa chủ quý tộc là công cụ

thống trị giai cấp của giai cấp ịa chủ quý tộc.

Trong xã hội tƣ ản tồn tại nhiều hình thức nhà nƣớc nhƣ: ộ ộ ò

ộ ộ ò ạ ị ộ ộ ò ố ộ ộ ò ủ ớ ộ ủ ậ ớ

ớ ú ợ ,.. C c hình thức nhà nƣớc này có kh c nhau về hình thức o

chế ộ ầu cử chế ộ một hay hai viện nhiệm kỳ và quyền lực của t ng thống

thủ tướng sự ph n chia quyền lực gi a t ng thống thủ tướng và nội c c ch

nh phủ…; song về ản chất ều là nhà nƣớc tƣ sản là công cụ thống trị của

giai cấp tƣ sản ối với c c giai cấp tầng lớp kh c trong xã hội. V.I. L nin

trong t c phẩm N ớ v ạ ã viết: “nh ng hình thức của nhà nƣớc tƣ

sản thì hết sức kh c nhau nhƣng thực chất chỉ là một: chung quy lại thì tất

cả nh ng hình thức nhà nƣớc ấy vô luận thế nào cũng tất nhi n phải là nền

í ”

169

Trong các hình thức nhà nƣớc tƣ sản c c tập oàn tƣ ản thông qua t

chức ảng ch nh trị thực hiện quyền lãnh ạo của mình ảo vệ quyền lợi và

ịa vị thống trị của giai cấp tập oàn mình. Về hình thức c c hình thức nhà

nƣớc tƣ sản ều ề cao quyền tự o n chủ của mọi ngƣời. Tuy nhi n cần

chú ý rằng về ản chất thì nhà nƣớc tƣ sản nào cũng là công cụ chuy n ch

nh của giai cấp tƣ sản ƣợc luật ph p tƣ sản ảo vệ nền n chủ tƣ sản thực

chất chỉ nền n chủ của số t nh ng ngƣời có quyền có tiền và ịa vị thế lực

trong xã hội là nền n chủ có giới hạn trong nền n chủ tƣ sản.

ể ớ v là kiểu nhà nƣớc “ ặc iệt” là nhà nƣớc của số ông

thống trị số t. Trong kiểu nhà nƣớc vô sản giai cấp vô sản li n minh với

giai cấp nông n tầng lớp tr thức tiến ộ và nh n n lao ộng sau khi tiến

168

V. I. Lênin, ậ Nx Tiến ộ M txcơva 1977 t.39 tr.86.

169

V. I. Lênin, ậ Nx Tiến ộ M txcơva 1977 t.33 tr.44.

lOMoARcPSD| 36084623

204

hành ấu tranh c ch mạng giành ch nh quyền nhà nƣớc t tay giai cấp ịa

chủ phong kiến và ch nh quyền ô hộ nhƣ ở Việt Nam năm 1945 ở Trung

Quốc năm 1949 hoặc t tay giai cấp tƣ sản nhƣ ở nƣớc Nga năm 1917

thiết lập nền chuy n ch nh của mình. Trong t c phẩm P ơ G , C.

M c cho rằng: “Gi a xã hội tƣ ản chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa là một

thời kỳ cải iến c ch mạng t xã hội nọ sang xã hội kia. Th ch ứng với với

thời kỳ ấy là một kỳ qu ộ ch nh trị và nhà nƣớc của thời kỳ ấy không thể

là c i gì kh c hơn là ề í ạ ủ ấ v

170

Nề í v nhà nƣớc vô sản có chức năng cơ ản là x y ựng

một trật tự xã hội mới thủ ti u chế ộ ngƣời p ức óc lột ngƣời ập tan sự

phản kh ng của c c thế lực phản ộng ã ị nh nhƣng chƣa ị ti u iệt vẫn

ngoan cố chống lại ch nh quyền o giai cấp vô sản lãnh ạo. Tuy kh c nhau

về t n gọi nhƣng thực chất nhà nƣớc vô sản là nhà nƣớc o giai cấp vô sản

lãnh ạo li n minh với giai cấp nông n tầng lớp tr thức tiến ộ và c c tầng

lớp nh n n lao ộng kh c ại iện và ảo vệ quyền lợi của giai cấp và của toàn

thể nh n n lao ộng. Trong ó nh n n lao ộng thực sự làm chủ xã hội thực

hiện quyền n chủ vô sản n chủ kiểu mới n chủ của số ông có nhiệm

vụ tiếp tục cuộc c ch mạng vô sản thực hiện mục ti u x y ựng thành công

chủ nghĩa xã hội. Để thực hiện sứ mệnh của mình giai cấp vô sản phải thực

hiện ă d và ă ấ áp.

ă d òi hỏi nhà nƣớc phải chú ý x y ựng một trật tự kinh

tế mới một trật tự xã hội mới. Điều ó có vai trò quyết ịnh nhất ối với sự

tồn tại của nhà nƣớc vô sản. C ng với ó nhà nƣớc còn phải thực hiện chức

năng trấn p sự phản kh ng của c c lực lƣợng chống ối. Chức năng này có

vai trò hết sức quan trọng nó là iều kiện ể nhà nƣớc vô sản gi v ng nền

chuy n ch nh của mình.

Để thực hiện tốt chức năng t chức x y ựng và chức năng trấn p phải

thực hiện nguy n tắc n chủ của nền n chủ vô sản. V.I. L nin cho rằng một

trong nh ng nhiệm vụ hàng ầu của chuy n ch nh vô sản là “ph t triển nền n

chủ ù tìm ra nh ng của sự ph t triển ấy em th nghiệm nh ng hình

thức ấy trong ễ ”

187

Ph t triển và hoàn thiện nền n chủ vô sản cũng có nghĩa là ph t triển

hoàn thiện nhà nƣớc vô sản. Và theo quan iểm m cx t ến một lúc nào ó

khi nhà nƣớc vô sản ã hoàn thành chức năng của nó khi nền kinh tế và

trình ộ ph t triển xã hội ến giai oạn cao: “Giai oạn cộng sản chủ nghĩa” xã

170

Xem: C. M c và Ph. Ăngghen ậ , t.19, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 47.

187

V. I. Lênin, ậ t.33 Nx Tiến ộ M txcơva 1977 tr.97.]= \ƣ

lOMoARcPSD| 36084623

205

hội tồn tại theo một trật tự mới theo nguy n tắc “tự gi c” thì lúc ó nhà nƣớc

“tự ti u vong”.

Ở Việt Nam trong lịch sử ã t ng tồn tại nhà nƣớc phong kiến trung

ương ph n quyền và tập quyền t thế k X ến nửa sau thế k XIX. Khi thực

n Ph p ặt ch ô hộ nƣớc ta t 1884 ến 1945 tồn tại nhà nƣớc thuộc ịa nửa

phong kiến. Sau c ch mạng th ng T m 1945 nƣớc Việt Nam n chủ cộng

hòa ra ời chấm ứt sự tồn tại của nhà nƣớc thuộc ịa nửa phong kiến mở ra

một trang sử mới của sự ph t triển nhà nƣớc.

Hiện nay Đảng chủ trương x y ựng Nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ

nghĩa. Văn kiện Đại hội lần thứ XII của Đảng nhấn mạnh một số ặc trƣng

cơ ản của Nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ nghĩa:

Nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ nghĩa ặt ƣới quyền lãnh ạo của

Đảng Cộng sản tồn tại theo nguy n tắc: “Đảng lãnh ạo nhà nƣớc quản lý

nh n n làm chủ”. Bản chất của hình thức nhà nƣớc này là: “nhà nƣớc ph

p quyền của nh n n o nh n n vì nh n n. Về ản chất tất cả quyền lực

nhà nƣớc thuộc về nh n n”

171

Việc x y ựng và hoàn thiện nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ nghĩa là

nhiệm vụ trọng t m của qu trình i mới hệ thống ch nh trị. Sự hiện iện của

nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ nghĩa với tƣ c ch là một yếu tố của kiến

trúc thƣợng tầng phản ánh ph hợp với cơ sở hạ tầng xã hội hiện nay có t

c ộng t ch cực tới sự ph t triển mọi lĩnh vực của ời sống xã hội. Nhà nƣớc

ph p quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hoạt ộng tr n tinh thần kết hợp gi a

thực hiện n chủ tu n thủ c c nguy n tắc ph p quyền ồng thời coi trọng nền

tảng ạo ức xã hội. Để hoàn thiện Nhà nƣớc ph p quyền xã hội chủ nghĩa ở

Việt Nam hiện nay Đảng Cộng sản việt Nam chủ trương ẩy mạnh cải c ch

hành ch nh i mới thể chế cơ chế tinh giản i n chế n ng cao chất lƣợng

hiệu lực hiệu quả hoạt ộng của ộ m y nhà nƣớc thực hiện ch nh phủ li m

ch nh kiến tạo năng ộng thực hành tiết kiệm chống tham nhũng lãng ph

t ng ƣớc thực hiện ch nh phủ iện tử .. X y ựng Nhà nƣớc ph p quyền xã

hội chủ nghĩa là góp phần thực hiện mục ti u: D n giàu nƣớc mạnh n chủ

công ằng văn minh.

2. Cách mạng xã hội

a. Nguồn gốc của cách mạng xã hội

C ch mạng xã hội là một hiện tƣợng lịch sử nó có ồ ố là m u

thuẫn gi a lực lƣợng sản xuất tiến ộ òi hỏi ƣợc giải phóng phát triển với

quan hệ sản xuất ã lỗi thời lạc hậu ang là trở ngại cho sự ph t triển của lực

171

Xem: Đảng Cộng sản Việt Nam Vă ệ Đạ ộ ạ ể ố ầ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà

Nội, 2016, tr.171, 160.

lOMoARcPSD| 36084623

206

lƣợng sản xuất. C.M c trong Gó ầ í ị – L ã viết: “T

chỗ là nh ng hình thức ph t triển của lực lƣợng sản xuất nh ng quan hệ ấy

trở thành nh ng xiềng x ch của c c lực lƣợng sản xuất. Khi ó ắt ầu thời ại

một cuộc c ch mạng xã hội”

172

. M u thuẫn gi a lực lƣợng sản xuất và quan

hệ sản xuất iểu hiện ƣới ạng xã hội là m u thuẫn gi a giai cấp ị trị ại iện

cho lực lƣợng sản xuất mới tiến ộ với giai cấp thống trị ại iện cho quan

hệ sản xuất ã lạc hậu so với sự ph t triển của trình ộ lực lƣợng sản xuất.

Khi m u thuẫn ó trở l n gay gắt, quyết liệt òi hỏi ƣợc giải quyết thì sẽ

n ra c ch mạng xã hội. Khi c ch mạng xã hội n ra thì xã hội cũ ị xóa ỏ.

C. M c cho rằng: “Mỗi cuộc c ch mạng xã hội ều xóa ỏ xã hội cũ và vì thế

nó mang t nh chất xã hội. Mỗi cuộc c ch mạng ều lật ch nh quyền cũ và

ởi vậy nó mang t nh c ch ch nh trị”

173

. Nhƣ vậy trong xã hội có giai cấp

ấu tranh giai cấp là nguồ ố ẫn ến c ch mạng xã hội. Có hai cuộc c

ch mạng xã hội iển hình trong lịch sử xã hội nó có qui mô rộng lớn và t nh

chất triệt ể. Đó là c ch mạng tƣ sản và c ch mạng vô sản. Tuy nhi n trong

lịch sử nh n loại không phải chỉ trong xã hội có giai cấp và ấu tranh giai

cấp mới có c ch mạng xã hội. Theo Ph.Ăngghen trong xã hội cộng sản

nguy n thủy cũng ã iễn ra c ch mạng xã hội. Sự chuyển iến t hình th i kinh

tế - xã hội cộng sản nguy n thủy sang hình th i kinh tế -xã hội chiếm h u nô

lệ là một ƣớc ph t triển nhảy vọt làm thay i về chất mọi lĩnh vực của ời

sống xã hội. Đó là một cuộc c ch mạng xã hội thật sự. Thậm ch Ph.

Ăngghen cho rằng sự thay thế chế ộ mẫu quyền ằng chế ộ phụ quyền cũng

là một cuộc c ch mạng – “một cuộc c ch mạng triệt ể nhất mà nh n loại ã

trải qua”

174

b. Bản c ất củ các mạn xã ội

C ch mạng là kh i niệm ể chỉ sự thay i căn ản về chất của một sự vật

hiện tƣợng nào ó trong thế giới. T ó có thể hiểu c ch mạng xã hội là sự

thay i căn ản về chất toàn ộ c c lĩnh vực của ời sống xã hội. Theo học

thuyết Hình thái kinh – tế xã hội của C. M c thì c ch mạng xã hội là sự thay

i có t nh chất căn ản về chất của một hình th i kinh tế - xã hội là phương

thức thay i t một hình th i kinh tế - xã hội này l n một hình th i kinh tế -

xã hội mới tiến ộ hơn.

Theo nghĩa hẹp c ch mạng xã hội là ỉnh cao của ấu tranh giai cấp, là

cuộc ấu tranh lật ch nh quyền thiết lập một ch nh quyền mới tiến ộ hơn.

C ch mạng xã hội kh c với tiến hóa xã hội. Nếu c ch mạng xã hội ƣợc

thực hiện là o ƣớc nhảy ột iến làm thay i về chất thay i toàn ộ ời sống

172

C. M c và Ph. Ăngghen ậ , t.13, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.15

173

C. M c và Ph. Ăngghen ậ , t.1, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.616.

174

C. M c và Ph. Ăngghen t ậ , t.21, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.92.

lOMoARcPSD| 36084623

207

xã hội thì tiến hóa xã hội là sự thay i dần dần thay i t ng ộ phận lĩnh vực

của ời sống xã hội. Gi a c ch mạng xã hội và tiến hóa xã hội có mối li n hệ

h u cơ với nhau trong sự ph t triển của xã hội. Tiến hóa xã hội tạo ra tiền ề

cho c ch mạng xã hội. C ch mạng xã hội là cơ sở ể tiếp tục có nh ng tiến

hóa xã hội trong giai oạn ph t triển sau của xã hội.

C ch mạng xã hội kh c với ộ . Cải c ch xã hội chỉ tạo l n nh ng

thay i ộ phận lĩnh vực ri ng lẻ của ời sống xã hội. Cải c ch xã hội là kết

quả ấu tranh của c c lực lƣợng xã hội tiến ộ nhiều khi cải c ch xã hội là ộ

phận hợp thành của c ch mạng xã hội. Khi các cuộc cải c ch xã hội ƣợc

thực hiện thành công ở nh ng mức ộ kh c nhau, chúng ều tạo ra sự ph t triển

xã hội theo hướng tiến ộ. Cũng không phải cuộc cải c ch xã hội nào cũng

ƣợc thực hiện o nhiều lý o chủ quan hoặc kh ch quan.

Trong phong trào công nh n quốc tế ã t ng có khuynh hướng tả khuynh

chỉ coi trọng c ch mạng xã hội mà coi thƣờng cải c ch xã hội và khuynh

hướng h u khuynh chỉ coi trọng cải c ch xã hội sợ c ch mạng xã hội n ra

sẽ có nhiều t n thất. Hai khuynh hướng này ều ị V. I. L nin ph ph n xem

ó là chủ nghĩa x t lại hoặc chủ nghĩa cơ hội trong phong trào công nh n thế

giới. Cần chú ý rằng V.I. L nin không phủ nhận vai trò của ấu tranh giành

ch nh quyền ằng con ƣờng hòa ình rằng ấu tranh giành ch nh quyền thông

qua hình thức ấu tranh nghị trƣờng có thể xảy ra iều ó rất qu và hiếm

V.I. L nin cũng ph ph n Chủ nghĩa cải lương là một trào lƣu ch nh trị

phản ộng ở ch u u vào cuối thế k XIX ầu thế k XX chủ trương t ỏ ấu

tranh giai cấp và c ch mạng xã hội tuyệt ối hóa việc giành ch nh quyền

ằng ấu tranh nghị trƣờng.

C ch mạng xã hội kh c với í . Đảo ch nh là phương thức tiến hành

của một nhóm ngƣời với mục ch giành ch nh quyền song không làm thay

căn ản chế ộ xã hội. Đảo ch nh không phải là phong trào c ch mạng thƣờng

ƣợc thực hiện ằng ạo lực lật của c c phe nhóm có khuynh hướng ch nh

trị ối lập với ch nh quyền ương thời. Đảo ch nh chỉ có ý nghĩa c ch mạng

khi nó thực sự là một ộ phận của phong trào c ch mạng.

í ấ ủ ạ ộ

T nh chất của mỗi cuộc c ch mạng xã hội chịu sự qui ịnh ởi m u thuẫn

cơ ản vào nhiệm vụ ch nh trị mà cuộc c ch mạng ó phải giải quyết nhƣ:

lật chế ộ xã hội nào? xóa ỏ quan hệ sản xuất nào? thiết lập ch nh quyền

thống trị cho giai cấp nào? thiết lập trật tự xã hội theo nguy n tắc nào?

Nói ến ản chất của c ch mạng xã hội cũng cần phải nói tới lực lƣợng

c ch mạng xã hội.

L ợ ạ ộ là nh ng giai cấp tầng lớp ngƣời có lợi ch gắn ó

với c ch mạng tham gia vào c c phong trào c ch mạng ang thực hiện mục

lOMoARcPSD| 36084623

208

ch của c ch mạng. Lực lƣợng của c ch mạng xã hội chịu sự qui ịnh của t

nh chất iều kiện lịch sử của c ch mạng. Cuộc c ch mạng n chủ tƣ sản ở

ch u u thế k XVII –XVIII o giai cấp tƣ sản lãnh ạo với sự tham gia ông

ảo của giai cấp tƣ sản nông n tầng lớp thị n tầng lớp tr thức tiến ộ.

Cuộc c ch mạng th ng T m ở Việt Nam o Đảng Cộng sản Đông Dương

lãnh ạo lực lƣợng c ch mạng là giai cấp công nh n nông n tầng lớp tr

thức tiến ộ và ông ảo c c tầng lớp nh n n lao ộng kh c.

Trong lực lƣợng c ch mạng có giai cấp gi vai trò quyết ịnh thành công

của c ch mạng ƣợc xem là ộng lực của c ch mạng.

Độ ạ là nh ng giai cấp có lợi ch gắn ó chặt chẽ và l u ài ối

với c ch mạng có t nh tự gi c t ch cực chủ ộng ki n quyết triệt ể c ch

mạng có khả năng lôi cuốn tập hợp c c giai cấp tầng lớp kh c tham gia

phong trào c ch mạng.

Mỗi cuộc c ch mạng ều có mục ch là nh giai cấp nào ể giành lấy ch

nh quyền. Để làm ƣợc iều ó cần x c ịnh r ối tƣợng của c ch mạng xã hội

là giai cấp nào?

Đố ợ ủ ạ ộ nh ng giai cấp và nh ng lực lƣợng ối lập cần

phải nh của c ch mạng. Trong c ch mạng th ng T m ở Việt Nam ối tƣợng

của c ch mạng là ch nh quyền thực n và phong kiến.

Để c ch mạng i ến thành công cần thiết phải có giai cấp lãnh ạo c ch

mạng. G ấ ạ ạ ộ là giai cấp có hệ tƣ tƣởng tiến ộ ại iện

cho xu hướng ph t triển của xã hội cho phương thức sản xuất tiến ộ. C c

cuộc c ch mạng tƣ sản ở ch u u thế k XVII – XVIII o giai cấp tƣ sản lãnh

ạo vì giai cấp tƣ sản lúc ó có hệ tƣ tƣởng tiến ộ chủ trương tự o ình

ẳng c i ấu tranh chống lại hệ tƣ tƣởng phong kiến là thần học Ki tô gi

o chống giai cấp ịa chủ phong kiến. Giai cấp tƣ sản là giai cấp ại iện cho

phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa tiến ộ hơn so với phương thức sản

xuất phong kiến ã tỏ ra lạc hậu lỗi thời.

C ch mạng xã hội iễn ra rất phong phú a ạng. Điều ó phụ thuộc vào

iều kiện kh ch quan và nh n tố chủ quan của c ch mạng c ch mạng xã hội.

Đ ề ệ của c ch mạng xã hội là iều kiện hoàn cảnh kinh tế -

xã hội ch nh trị n ngoài t c ộng ến là tiền ề iễn ra c c cuộc c ch mạng xã

hội.

Về kinh tế khi trong một hình th i kinh tế -xã hội hai yếu tố của

phương thức sản xuất là lực lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất m u thuẫn

gau gắt với nhau làm cản trở sự ph t triển của phương thức sản xuất cũng

có nghĩa là cản trở sự ph t triển của cả hình th i kinh tế - xã hội của cả xã

hội. Điều ó tất yếu sẽ ẫn ến sự ng n của c ch mạng xã hội. C ng với iều

lOMoARcPSD| 36084623

209

kiện kinh tế, c c cuộc c ch mạng xã hội n ra còn o iều kiện ch nh trị - xã

hội.

Khi trong xã hội khủng hoảng kinh tế iễn ra m u thuẫn xã hội iểu

hiện tập trung ở m u thuẫn giai cấp gay gắt ẫn ến khủng hoảng ch nh trị,

xuất hiện tình thế c ch mạng.

V. I. L nin trong t c phẩm S ủ Q ố II chỉ r a ấu hiệu của tình

thế c ch mạng:

1 C c giai cấp thống trị không thể uy trì ƣợc nền thống trị của mình

ƣới một hình thức ất i ất ịch; sự khủng hoảng nào ó của “tầng lớp tr n”

tức là khủng hoảng ch nh trị của giai cấp thống trị nó tạo ra một chỗ hở

mở ƣờng nỗi ất ình và lòng phẫn nộ của c c giai cấp ị p ức. Muốn cho

c ch mạng n ra mà chỉ có tình trạng “ tầng lớp ƣới không muốn” sống

nhƣ trƣớc thì thƣờng thƣờng là không ủ mà cần phải có tình trạng “tầng

lớp tr n cũng không thể nào” sống nhƣ cũ ƣợc n a. 2 Nỗi c ng kh và quẫn

ch của giai cấp ị p ức trở n n nặng nề hơn mức ình thƣờng. 3 Do nh ng

nguy n nh n nói tr n t nh t ch cực của quần chúng ƣợc n ng cao r rệt nh

ng quần chúng này trong thời kỳ “hòa ình” phải nhẫn nhục chịu ể cho

ngƣời ta cƣớp óc nhƣng ến thời kỳ ão t p thì họ ị toàn ộ cuộc khủng

hoảng ũ ị ” ầ ớ ” ẩy ến chỗ phải có một hành ộng lịch

sử ộc lập

175

Nhƣ vậy ạ à sự ch n muồi của m u thuẫn gay gắt gi a lực

lƣợng sản xuất và quan hệ sản xuất sự ph t triển ến ỉnh cao của cuộc ấu

tranh giai cấp ẫn tới nh ng ảo lộn s u sắc trong nền tảng kinh tế - xã hội

của nhà nƣớc ương thời khiến cho việc thay thế thể chế ch nh trị ó ằng

một thể chế ch nh trị kh c tiến ộ hơn nhƣ là một thực tế không thể ảo

ngƣợc.

Tình thế c ch mạng là một trạng th i ặc iệt của iều kiện kh ch quan

không phụ thuộc vào ý ch của c c giai cấp tập oàn ảng ph i ch nh trị ri ng

iệt. Không có tình thế c ch mạng thì c ch mạng xã hội không thể n ra ƣợc.

Trong C ch mạng th ng T m năm 1945 ở Việt Nam nạn ói làm chết hơn

2.000.000 ngƣời sự ảo ch nh của ph t x t Nhật ối với Ph p sự ầu hàng ồng

minh của qu n ội Nhật ở Đông Dương là tình thế c ch mạng ể khởi nghĩa

th ng T m giành thắng lợi.

Để c ch mạng xã hội n ra thì n cạnh iều kiện kh ch quan còn có nh n

tố chủ quan.

Nhân tố ủ trong c ch mạng xã hội ao gồm ý ch niềm tin trình ộ

gi c ngộ và nhận thức của lực lƣợng c ch mạng vào mục ti u và nhiệm vụ

175

Xem: V. I. Lênin, ậ t.26 Nx Tiến ộ M txcơva 1977 tr.268.

lOMoARcPSD| 36084623

210

c ch mạng là năng lực t chức thực hiện nhiệm vụ c ch mạng khả năng tập

hợp lực lƣợng c ch mạng của giai cấp lãnh ạo c ch mạng. Khi có iều kiện

kh ch quan ch n muồi thì nh n tố chủ quan có vai trò quyết ịnh thành ại

của c ch mạng. Tuy nhi n V. I . L nin chỉ r : “… không phải tình thế c ch

mạng nào cũng làm n ra c ch mạng mà chỉ có trong trƣờng hợp là c ng

với tất cả nh ng thay i kh ch quan nói tr n lại còn có th m một thay i chủ

quan tức là: G ấ c ch mạng có khả năng ph t ộng nh ng hành ộng c ch

mạng có t nh chất quần chúng khá ạ ẽ ể ập tan hoặc lật ch nh phủ cũ

ngay cả thời kỳ có nh ng cuộc khủng hoảng cũng sẽ không ao giờ “ ” nếu

không ẩy cho nó “ngã”

176

. Ở Việt Nam trƣớc C ch mạng th ng T m nếu

không có sự lãnh ạo của Đảng Cộng sản Đông Dương không x y ựng ội

Việt Nam tuy n truyền giải phóng qu n và ội Cứu quốc qu n không có phát

ộng t ng khởi nghĩa giành ch nh quyền t 19 th ng 08 ến 02 th ng 09 thì có

iều kiện kh ch quan ch n muồi c ch mạng tháng Tám cũng khó có thể n ra

và thắng lợi.

Để c ch mạng xã hội n ra thành công giai cấp lãnh ạo phải iết chọn

úng thời cơ c ch mạng.

ơ ạ là thời iểm ặc iệt khi iều kiện kh ch quan và nh n tố chủ

quan của c ch mạng xã hội ã ch n muồi ó là lúc thuận lợi nhất có thể ng

n c ch mạng có ý nghĩa quyết ịnh ối với thành công của c ch mạng. Th ng

03 năm 1945 khi Nhật ảo ch nh ph p ở Đông Dương Đảng Cộng sản Đông

Dương x c ịnh thời cơ giành ch nh quyền ã ến và ra Chỉ thị: “Nhật ảo ch nh

Ph p và hành ộng của chúng ta”. Chủ tịch Hồ Ch Minh gửi thƣ k u gọi ồng

ào cả nƣớc: “Giờ quyết ịnh cho vận mệnh n tộc ã ến. Toàn quốc ồng ào

hãy ứng ậy em sức ta mà tự giải phóng cho ta

194

. Vấn ề x c ịnh úng chọn

úng thời cơ c ch mạng là vấn ề li n quan ến sự thành ại của c ch mạng. Nếu

ỏ lỡ thời cơ thì c ch mạng Tháng Tám có thể không n ra hoặc nếu có n ra

cũng ị thất ại.

c. P ươn p áp các mạn

Mục ti u của c ch mạng xã hội là giành ch nh quyền ằng c ch ập tan

xóa ỏ ch nh quyền ã lỗi thời phản ộng cản trở cho sự ph t triển của xã

hội thiết lập một trật tự xã hội mới tiến ộ hơn. Để thực hiện ƣợc mục ti u

c ch mạng cần có c c hình thức và phương ph p c ch mạng ph hợp.

P ơ ạ ạ là hình thức c ch mạng kh ph iến. C ch mạng

ạo lực là hình thức tiến hành c ch mạng thông qua ạo lƣc ể giành ch nh

quyền là hành ộng của lực lƣợng c ch mạng ƣới sự lãnh ạo của giai cấp

176

V. I. Lênin, ậ t.26 Nx Tiến ộ M txcơva 1977 tr.269.

194

Xem:Hồ Ch

Minh ậ , t.4, tr.424.

lOMoARcPSD| 36084623

211

lãnh ạo c ch mạng vƣợt qua giới hạn luật ph p của giai cấp thống trị hiện

thời x c lập nhà nƣớc của giai cấp c ch mạng.

Trong xã hội có giai cấp giai cấp thống trị không ao giờ tự gi c t ỏ

ịa vị thống trị của mình nó ã lạc hậu lỗi thời. Nếu chỉ có c c hoạt ộng ấu

tranh hợp ph p thì không ủ ể lực lƣợng c ch mạng giành ch nh quyền. Vì

vậy ch nh quyền thƣờng chỉ giành ƣợc ằng hình thức chiến tranh c ch

mạng thông qua ạo lực c ch mạng. C. Mác và Ph. Ăngghen trong t c phẩm

P ơ G ; ủ Đ ộ ều khẳng ịnh rằng ể giành ch nh

quyền nhà nƣớc t tay giai cấp tƣ sản phải ằng c ch mạng ạo lực. V. I. L

nin cũng cho rằng: “Nhà nƣớc tƣ sản ị thay thế ằng nhà nƣớc vô sản

chuy n ch nh vô sản không thể ằng con ƣờng “ tiêu vong ” ƣợc mà chỉ

có thể theo quy luật chung ằng một cuộc c ch mạng ạo lực thôi”

177

. Tuy

nhiên, cũng cần chú ý rằng ạo lực chỉ là công cụ phương tiện ể lực lƣợng

c ch mạng giành lấy ch nh quyền nhà nƣớc t tay giai cấp thống trị.

P ơ ò cũng là một phương ph p c ch mạng ể giành ch nh

quyền. Phương ph p hòa ình là phương ph p ấu tranh không ng ạo lực c

ch mạng ể giành ch nh quyền trong iều kiện cho ph p. Phương ph p hòa

ình là phương ph p ấu tranh nghị trƣờng thông qua chế ộ n chủ ằng ầu

cử ể giành a số ghế trong nghị viện và trong ch nh phủ. Phương ph p hòa

ình chỉ có thể xảy ra khi có ủ c c iều kiện. Mộ giai cấp thống trị không

còn ộ m y ạo lực ng kể hoặc còn ộ m y ạo lực nhƣng chúng ã mất hết

ý ch chống lại lực lƣợng c ch mạng. Hai là lực lƣợng c ch mạng ph t triển

mạnh p ảo kẻ th .

Phương ph p hòa ình rất có lợi vì t g y au kh , cho n n iều kiện ể

giành ch nh quyền ằng phương ph p hòa ình t khi xảy ra, song cũng cần

làm tất cả nếu có iều kiện thuận lợi. Tuy nhi n cần chú ý quan iểm “qu ộ

hòa ình” thực chất là quan iểm phủ ịnh ạo lực c ch mạng của ọn cơ hội

chủ nghĩa theo hướng h u khuynh.

Hiện nay ở Việt Nam c c thế lực phản ộng ở trong và ngoài nƣớc chủ

trương m mƣu “ iễn iến hòa ình”. Trong xã hội iểu hiện “tự iễn iến tự

chuyển hóa” không phải là không có ở ngay trong ội ngũ c n ộ ảng vi n

cần phải nhận iện và ki n quyết ấu tranh.

d. Vấn ề các mạn xã ội trên t ế iới iện n

Trong thời ại ngày nay xã hội ã có nhiều i kh c so với nh ng năm 70

của thế k XX trở về trƣớc. Xã hội hiện ại ị chi phối ởi ặc iểm của thời ại:

cuộc c ch mạng khoa học - công nghệ nền kinh tế tri thức ở c c nƣớc ph t

triển xu hướng ối thoại thay cho xu hướng ối ầu nh ng iều chỉnh của chủ

nghĩa tƣ ản hiện ại phần nào “làm ịu” m u thuẫn giai cấp sự xung ột về

177

V. I. Lênin, To ậ t.33 Nx Tiến ộ M txcơva 1977 tr.27.

lOMoARcPSD| 36084623

212

giai cấp vẫn còn song không gay gắt nhƣ thế k XIX - XX thay vào ó là

sự xung ột về kinh tế, sắc tộc tôn giáo gi a c c quốc gia khu vực. C ng với

ó là sự ô nhiễm môi trƣờng cạn kiệt tài nguy n thi n nhi n nạn ói và ệnh

tật ở nhiều nƣớc ..cũng là nh ng nguy n nh n tạo ra sự ất n trong thế giới

ương ại. Nh ng m u thuẫn xã hội trong xã hội hiện ại tiềm ẩn khả năng nh

ng iến ộng xã hội theo chiều hướng tiến ộ ƣới hình thức cải t cải c ch i

mới nhƣ ở c c nƣớc xã hội chủ nghĩa trƣớc y và nh ng hình thức hợp t c

mới tr n cơ sở c c lực lƣợng xã hội có thể chấp nhận ƣợc ở c c nƣớc theo

c c xu hướng ch nh trị kh c nhau hiện nay.

Vì lợi ch chung của toàn thế giới c c nƣớc có chế ộ xã hội và ch nh

trị kh c nhau vẫn có thể thông qua c c t chức quốc tế ối thoại hòa giải nh

ng tranh chấp về kinh tế lãnh th lãnh hải tài nguyên thiên nhiên,.. và nh

ng ất ồng kh c. Xu hướng ối thoại hòa giải ang là xu hướng chủ ạo hiện

nay. C c cuộc chiến tranh ƣới màu sắc n tộc tôn gi o nh n quyền ƣới

chi u ài “nh n ạo” chống vũ kh hóa học vũ kh sinh học ang ị c c thế lực

tiến ộ l n n phản ối.

Xu hướng gi v ng ộc lập tự chủ của quốc gia n tộc không phụ thuộc

và không can thiệp vào công việc nội ộ của nhau ấu tranh cho n chủ hòa

ình và tiến ộ xã hội ang iễn ra mạnh mẽ ngày càng tỏ ra chiếm ƣu thế.

Các quốc gia n tộc sẽ i tới một xã hội n chủ tự o công ằng văn

minh theo c ch i của mình thông qua c c ch nh s ch ph t triển kinh tế - xã

hội văn hóa gi o ục y tế và khoa học - công nghệ. Và o ó không có c

c cuộc c ch mạng xã hội iển hình nhƣ ã t ng iễn ra trong lịch sử thì c c

quốc gia n tộc tr n thế giới sẽ ph t triển ần ần theo hướng thay i t ng ộ

phận t ng yếu tố lĩnh vực trong ời sống xã hội. Thay i trƣớc hết về lực

lƣợng sản xuất o c ch mạng khoa học - công nghệ mang lại rồi ến thay i

quan hệ sản xuất t ó ẫn ến thay i cơ cấu kinh tế xã hội tức cơ sở hạ tầng

và o ó thay i c c yếu tố của kiến trúc thƣợng tầng xã hội, ẫn ến thay i

toàn ộ xã hội.

Trong thời ại ngày nay, theo nguy n lý về sự ph t triển của triết học M

c khó có thể ể ng n nh ng cuộc c ch mạng xã hội iển hình nhƣ c ch mạng

tƣ sản ở ch u u thế k XVII – XVIII c ch mạng Th ng Mƣời ở Nga năm

1917 .. C ch mạng xã hội sẽ iễn ra ƣới hình thức thay i ần ần c c yếu tố

lĩnh vực của ời sống xã hội. Xã hội sau sẽ ph t triển tiến ộ hơn xã hội

trƣớc.

IV. Ý THỨC XÃ HỘI

Đời sống xã hội có hai lĩnh vực quan trọng là lĩnh vực vật chất và lĩnh

vực tinh thần ó cũng ch nh là hai lĩnh vực tồn tại xã hội và ý thức xã hội.

Vì vậy, cùng với việc phân tích các quy luật của sự phát triển xã hội, các

lOMoARcPSD| 36084623

213

quan hệ kinh tế và các quan hệ chính trị - xã hội thì không thể không chú

trọng ến mặt quan trọng khác của ời sống xã hội là ý thức xã hội. Trong

triết học Mác - Lênin khái niệm ý thức xã hội gắn liền với khái niệm tồn

tại xã hội.

1. Khái niệm tồn tại xã hội và các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội

a. Khái niệm tồn tại xã hội

Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và nh ng iều kiện sinh hoạt

vật chất của xã hội. Tồn tại xã hội của con ngƣời là thực tại xã hội khách

quan, là một kiểu vật chất xã hội, là các quan hệ xã hội vật chất ƣợc ý thức

xã hội phản ánh. Trong các quan hệ xã hội vật chất ấy thì quan hệ gi a con

ngƣời với giới tự nhiên và quan hệ gi a con ngƣời với con ngƣời là nh ng

quan hệ cơ ản nhất.

b. Các yếu tố cơ bản của tồn tại xã hội

Tồn tại xã hội bao gồm các yếu tố cơ ản là phương thức sản xuất vật

chất iều kiện tự nhiên, hoàn cảnh ịa lý, dân số và mật ộ dân số, v.v. trong

ó phương thức sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất. Trong L i t a cuốn

Góp phần phê phán khoa kinh t chính trị C.Mác viết: “Phương thức sản

xuất ời sống vật chất quyết ịnh các quá trình sinh hoạt xã hội, chính trị và

tinh thần nói chung. Không phải ý thức của con ngƣời quyết ịnh tồn tại của

họ; trái lại, tồn tại xã hội của họ quyết ịnh ý thức của họ”

178

. Với khẳng ịnh

này C.M c ã khắc phục triệt ể chủ nghĩa uy t m x y ựng quan iểm duy vật

lịch sử về mối quan hệ gi a tồn tại xã hội và ý thức xã hội, về vai trò quyết

ịnh của tồn tại xã hội ối với ý thức xã hội. Tương tự nhƣ vậy trƣớc ó trong

Hệ ở Đ c, C.M c và Ph.Ăngghen ã i ến kết luận rằng, toàn bộ gốc rễ

của sự phát triển xã hội loài ngƣời, kể cả ý thức của con ngƣời ều nằm

trong và bị quy ịnh bởi sự phát triển của c c iều kiện kinh tế - xã hội nghĩa

là “không phải ý thức quyết ịnh ời sống mà ch nh ời sống quyết ịnh ý

thức”

179

“ o ó ngay t ầu, ý thức ã là một sản phẩm xã hội, và vẫn là nhƣ

vậy ch ng nào con ngƣời còn tồn tại”

198

. Đ y ch nh là iểm cốt lõi của nguyên

lý tồn tại xã hội quy ịnh ý th c xã hội.

Tồn tại xã hội không chỉ quyết ịnh sự hình thành của ý thức xã hội mà

còn quyết ịnh cả nội dung và hình thức biểu hiện của nó. Mỗi yếu tố của

tồn tại xã hội có thể ƣợc các hình thái ý thức xã hội khác nhau phản ánh t

c c góc ộ khác nhau theo nh ng cách thức khác nhau. Tuy nhiên, ến lƣợt

mình, các hình thái ý thức này cũng sẽ t c ộng, ảnh hƣởng ngƣợc trở lại

tồn tại xã hội. Đó í í ộc lậ ơ ối của ý th c xã hội.

178

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.13. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, tr.15.

179

S d., t.3, tr. 38.

198

S d., t.3, tr. 43.

lOMoARcPSD| 36084623

214

2. Ý thức xã hội và kết cấu của ý thức xã hội

a. Khái niệm ý thức xã hội

Cùng với phạm trù tồn tại xã hôi, phạm trù ý thức xã hội là phạm trù

của chủ nghĩa uy vật lịch sử ƣợc vận dụng ể giải quyết vấn ề cơ bản của

triết học trong lĩnh vực xã hội. Nếu “ý thức … không ao giờ có thể là c i

gì kh c hơn là sự tồn tại ƣợc ý thức”

180

thì ý thức xã hội chính là xã hội tự

nhận thức về mình, về sự tồn tại xã hội của mình và về hiện thực xung

quanh mình. Nói cách khác, ý thức xã hội là mặt tinh thần của ời sống xã

hội, là bộ phận hợp thành của văn hóa tinh thần của xã hội. Văn hóa tinh

thần của xã hội mang nặng dấu ấn ặc trƣng của hinh thái kinh tế - xã hội,

của các giai cấp ã tạo ra nó.

b. Kết cấu của ý thức xã hội

Ý thức xã hội bao gồm tâm lý xã hội và hệ tƣ tƣởng xã hội. Trong hệ

tƣ tƣởng xã hội thì quan trọng nhất là c c quan iểm, các học thuyết và c c

tƣ tƣởng. Trong tâm lý xã hội có tình cảm, tâm trạng, truyền thống, v.v.

nảy sinh t tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội ở nh ng giai oạn phát

triển nhất ịnh. V.I.Lênin viết:“ thức xã hội ph n ánh tồn tại xã hội ó là học

thuyết của M c”

200

. Tuy nhiên, sự phản ánh này không phải là sự phản ánh

thụ ộng, bất ộng trong gương mà là một quá trình biện chứng phức tạp, là

kết quả của mối quan hệ hoạt ộng, tích cực của con ngƣời ối với hiện thực.

Ý thức xã hội mặc dù có mối quan hệ h u cơ iện chứng với ý thức cá

nhân, cùng phản ánh tồn tại xã hội, song gi a ý thức xã hội và ý thức cá

nhân vẫn có sự kh c nhau tương ối vì chúng thuộc hai trình ộ khác nhau.

Ý thức cá nhân chính là thế giới tinh thần của các cá nhân riêng lẻ và

cụ thể. Ý thức của c c c nh n kh c nhau ƣợc quy ịnh bởi nh ng ặc iểm của

cuộc sống riêng, của việc giáo dục và iều kiện hình thành nhân cách riêng

của cá nhân. Dù ít dù nhiều, ý thức của các cá nhân khác nhau ều phản ánh

tồn tại xã hội ở các mức ộ khác nhau, song không phải bao giờ nó cũng ại

diện cho quan iểm chung, ph biến của một cộng ồng ngƣời, của một tập

oàn xã hội hay của một thời ại xã hội nhất ịnh nào ó.

Về mặt hình thức thì ý thức xã hội phản ánh tồn tại ƣới nhiều hình

thức khác nhau. Sự a ạng các hình thái ý thức xã hội là do tính nhiều mặt,

nhiều vẻ và a ạng của ời sống xã hội quy ịnh; chúng phản ánh xã hội theo

nh ng cách thức khác nhau. Tùy thuộc vào góc ộ xem xét, ngƣời ta thƣờng

chia ý thức xã hội thành ý thức xã hội thông thƣờng và ý thức lý luận, tâm

lý xã hội và hệ tƣ tƣởng xã hội.

180

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.3. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr. 37.

200

V.I.Lênin, Toàn tập, t.18. Nxb Tiến bộ M txcơva 1980 tr.400.

lOMoARcPSD| 36084623

215

Ý th c xã hộ ng hay ý th ng ngày là nh ng tri thức, nh ng

quan niệm của con ngƣời hình thành một cách trực tiếp trong các hoạt ộng

trực tiếp hằng ngày nhƣng chƣa ƣợc hệ thống hóa chƣa ƣợc t ng hợp và

khái quát hóa.

Ý th c lý luận hay ý th c khoa h c là nh ng tƣ tƣởng, nh ng quan iểm

ƣợc t ng hợp ƣợc hệ thống hóa và khái quát hóa thành các học thuyết xã

hội ƣới dạng các khái niệm, các phạm trù và các quy luật.

Ý thức xã hội thông thƣờng phản ánh một c ch sinh ộng và trực tiếp

các mặt khác nhau của cuộc sống hằng ngày của con ngƣời. Ý thức xã hội

thông thƣờng tuy ở trình ộ thấp hơn ý thức lý luận nhƣng lại phong phú

hơn ý thức lý luận. Chính nh ng tri thức kinh nghiệm phong phú của ý thức

thông thƣờng là chất liệu là cơ sở và tiền ề quan trọng cho sự hình thành

ý thức lý luận.

Ý thức lý luận hay là ý thức khoa học có khả năng phản ánh hiện thực

khách quan một cách sâu sắc, chính xác, bao quát và vạch ra ƣợc nh ng

mối liên hệ khách quan, bản chất, tất yếu mang tính quy luật của các sự vật

và các quá trình xã hội. Đồng thời, ý thức khoa học có khả năng phản nh

vƣợt trƣớc hiện thực.

Tâm lý xã hội là ý thức xã hội thể hiện trong ý thức cá nhân. Tâm lý

xã hội bao gồm toàn bộ tƣ tƣởng, tình cảm, tâm trạng, thói quen, nếp sống,

nếp nghĩ phong tục, tập qu n ƣớc muốn, v.v. của một ngƣời, một tập oàn

ngƣời, một bộ phận xã hội hay của toàn thể xã hội hình thành ƣới t c ộng

trực tiếp của cuộc sống hằng ngày của họ và phản ánh cuộc sống ó.

Tâm lý xã hội cũng phản ánh một cách trực tiếp và tự phát nh ng iều

kiện sinh hoạt hằng ngày của con ngƣời cho nên nó chỉ ghi lại nh ng gì dễ

thấy, nh ng gì nằm trên bề mặt của tồn tại xã hội. Do vậy, khác với ý thức

lý luận, tâm lý xã hội chƣa ủ khả năng ể vạch ra nh ng mối liên hệ khách

quan, bản chất, tất yếu mang tính quy luật của các sự vật và các quá trình

xã hội. Mặc dù vậy, cần coi trọng vai trò của tâm lý xã hội trong việc phát

triển ý thức xã hội, nhất là việc sớm nắm bắt nh ng ƣ luận xã hội thể hiện

trạng thái tâm lý và nhu cầu xã hội a ạng của nhân dân trong nh ng hoàn

cảnh và iều kiện khác nhau.

Hệ ởng là giai oạn phát triển cao hơn của ý thức xã hội, là sự nhận

thức lý luận về tồn tại xã hội. Hệ tƣ tƣởng có khả năng i s u vào bản chất

của mọi mối quan hệ xã hội; là kết quả của sự t ng kết, sự khái quát hóa các

kinh nghiệm xã hội ể hình thành nên nh ng quan iểm, nh ng tƣ tƣởng về

chính trị, pháp luật, triết học ạo ức, nghệ thuật, tôn giáo, v.v..

Trong lịch sử nhân loại ã và ang tồn tại cả hệ tƣ tƣởng khoa học và

hệ tƣ tƣởng không khoa học. Nếu hệ tƣ tƣởng không khoa học phản ánh

lOMoARcPSD| 36084623

216

các quan hệ vật chất một c ch hƣ ảo, sai lầm hoặc xuyên tạc thì ngƣợc lại,

hệ tƣ tƣởng khoa học phản ánh các quan hệ, các quá trình và hiện tƣợng

xã hội một cách khách quan, chính xác. Cả hai loại hệ tƣ tƣởng này ếu có

ảnh hƣởng ối với sự phát triển của khoa học. Chẳng hạn, hệ tƣ tƣởng

không khoa học, nhất là triết học ã t ng kìm hãm sự phát triển của khoa

học tự nhiên suốt hàng chục thế k thời Trung c ở châu Âu.

Mặc dù tâm lý xã hội và hệ tƣ tƣởng thuộc hai trình ộ khác nhau của

ý thức xã hội nhƣng chúng có mối liên hệ qua lại và t c ộng qua lại lẫn

nhau. Nếu tâm lý xã hội có thể thúc ẩy hoặc cản trở sự hình thành và sự

tiếp nhận một hệ tƣ tƣởng nào ó; có thể giảm bớt sự xơ cứng hoặc công

thức cứng nhắc của hệ tƣ tƣởng, thì trái lại, hệ tƣ tƣởng khoa học có thể

b sung làm gia tăng hàm lƣợng trí tuệ cho tâm lý xã hội, góp phần thúc

ẩy tâm lý xã hội phát triển theo chiều hướng tích cực.

c. Tính giai cấp của ý thức xã hội

Trong nh ng xã hội có giai cấp thì các giai cấp kh c nhau có iều kiện

vật chất khác nhau, có lợi ch và ịa vị xã hội khác nhau thì ý thức xã hội

của các giai cấp ó cũng kh c nhau.

Tính giai cấp của ý thức xã hội biểu hiện cả ở tâm lý xã hội lẫn ở hệ

tƣ tƣởng. Nếu ở trình ộ tâm lý xã hội mỗi giai cấp xã hội ều có tình cảm,

tâm trạng, thói quen, thiện cảm hay ác cảm riêng thì ở trình ộ hệ tƣ tƣởng

tính giai cấp thể hiện rõ rệt và sâu sắc hơn nhiều. Ở trình ộ này sự ối lập gi

a các hệ tƣ tƣởng của nh ng giai cấp kh c nhau thƣờng là không ung hòa

nhau. Và khi ó hệ tƣ tƣởng thống trị trong xã hội là hệ tƣ tƣởng của giai

cấp thống trị. Về iều này C.Mác và Ph.Ăngghen viết: “Trong mọi thời ại,

nh ng tƣ tƣởng của giai cấp thống trị là nh ng tƣ

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

217

Downloaded by Lan Nhii (attahinectorl@outlook.dk)

tƣởng thống trị. Điều ó có nghĩa là giai cấp nào là lực lƣợng vật chất thống

trị trong xã hội thì cũng là lực lƣợng tinh thần thống trị trong xã hội. Giai

cấp nào chi phối nh ng tƣ liệu sản xuất vật chất thì cũng chi phối luôn cả

nh ng tƣ liệu sản xuất tinh thần”

181

Hệ tƣ tƣởng của giai cấp thống trị trong các xã hội có giai cấp ối

kháng bao giờ cũng ảo vệ ịa vị và lợi ích của giai cấp thống trị, của chế ộ

ngƣời bóc lột ngƣời. Trái lại, hệ tƣ tƣởng của giai cấp bị trị bao giờ cũng

ảo vệ quyền lợi của nh ng ngƣời bị bóc lột, của ông ảo quần chúng nhân

dân bị áp bức nhằm lật chế ộ ngƣời bóc lột ngƣời ó.

Tuy nhiên, khi khẳng ịnh tính giai cấp của ý thức xã hội thì quan niệm

duy vật về lịch sử cũng cho rằng, ý thức của các giai cấp trong xã hội có sự

t c ộng qua lại với nhau. Không chỉ giai cấp bị thống trị chịu ảnh hƣởng tƣ

tƣởng của giai cấp thống trị mà giai cấp thống trị cũng chịu ảnh hƣởng tƣ

tƣởng của giai cấp bị thống trị. Điều này thƣờng xảy ra trong giai oạn

phong trào cách mạng của giai cấp bị thống trị lên cao. Khi ó nh ng ngƣời

tiến bộ trong giai cấp thống trị, nhất là nh ng trí thức, sẽ t bỏ giai cấp xuất

th n ể chuyển sang hàng ngũ của giai cấp cách mạng. Lịch sử cho thấy,

không ít nh ng ngƣời trong số trí thức ó ã trở thành nhà tƣ tƣởng của giai

cấp cách mạng.

d. Quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội

Tồn tại xã hội có mối quan hệ biện chứng với ý thức xã hội. Tồn tại

xã hội nào thì có ý thức xã hội ấy. Tồn tại xã hội quyết ịnh nội dung, tính

chất ặc iểm xu hướng vận ộng, sự biến i và sự phát triển của các hình thái

ý thức xã hội. Nếu xã hội còn tồn tại sự phân chia giai cấp thì ý thức xã hội

nhất ịnh cũng mang t nh giai cấp. Khi mà tồn tại xã hội, nhất là phương

thức sản xuất thay i thì nh ng tƣ tƣởng quan iểm về chính trị, pháp luật,

triết học và cả quan iểm thẩm mỹ lẫn ạo ức dù sớm hay muộn cũng sẽ có

nh ng sự thay i nhất ịnh. Tuy nhiên, ý thức xã hội không phải là yếu tố

hoàn toàn thụ ộng hoặc tiêu cực. Mặc dù chịu sự quy ịnh và sự chí phối của

tồn tại xã hội nhƣng ý thức xã hội không nh ng có t nh ộc lập tương ối; có

thể t c ộng trở lại mạnh mẽ ối với tồn tại xã hội mà ặc biệt là còn có thể

vƣợt trƣớc tồn tại xã hội, thậm chí có thể vƣợt trƣớc rất xa tồn tại xã hội.

Đó ch nh là iều mà Ph.Ăngghen ã t ng nói rằng, nhiều khi logic phải chờ ợi

lịch sử.

e. Các hình thái ý thức xã hội

Các hình thái ý thức xã hội thể hiện c c phương thức nắm bắt khác

nhau về mặt tinh thần ối với hiện thực xã hội. Bởi vậy, ý thức xã hội tồn tại

181

C.M c và Ph.Ăngghen. , t.3. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.66.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập ị quốc gia, Hà Nộ

ƣới nhiều hình thái khác nhau. Nh ng hình thái chủ yếu của ý thức xã hội

bao gồm: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức ạo ức, ý thức lý luận

(hay ý thức khoa học), ý thức thẩm mỹ (hay ý thức nghệ thuật), ý thức tôn

giáo. Sự phong phú của các hình thái ý thức xã hội phản ánh sự phong phú

của ời sống xã hội.

* Ý th c chính trị

Hình thái ý thức chính trị phản ánh các mối quan hệ kinh tế của xã hội

bằng ngôn ng chính trị cũng nhƣ mối quan hệ gi a các giai cấp, các dân

tộc, các quốc gia và th i ộ của các giai cấp ối với quyền lực nhà nƣớc. Hình

thái ý thức chính trị xuất hiện trong nh ng xã hội có giai cấp và có nhà

nƣớc, vì vậy nó thể hiện trực tiếp và rõ nhất lợi ích giai cấp.

Ý thức chính trị, nhất là hệ tƣ tƣởng chính trị, có vai trò rất quan

trọng ối với sự phát triển của xã hội. Bởi vì, hệ tƣ tƣởng chính trị thể hiện

trong cương lĩnh ch nh trị trong ƣờng lối và các chính sách của ảng chính

trị, pháp luật của nhà nƣớc ồng thời cũng là công cụ thống trị xã hội của

giai cấp thống trị. Hệ tƣ tƣởng chính trị tiến bộ sẽ thúc ẩy mạnh mẽ sự phát

triển các mặt của ời sống xã hội; ngƣợc lại, hệ tƣ tƣởng chính trị lạc hậu,

phản ộng sẽ kìm hãm, thậm chí kéo lùi sự phát triển ó.

Hệ tƣ tƣởng chính trị gi vai trò chủ ạo trong ời sống tinh thần của xã

hội và xâm nhập vào tất cả các hình thái ý thức xã hội khác.

Trong thời ại hiện nay, hệ tƣ tƣởng của giai cấp công nhân là hệ tƣ

tƣởng tiến bộ, cách mạng và khoa học ang ẫn dắt giai cấp công nhân và

nh n n lao ộng ấu tranh nhằm xóa bỏ chế ộ ngƣời bóc lột ngƣời, tiến tới

xây dựng xã hội mới tốt ẹp hơn chế ộ tƣ ản chủ nghĩa.

* Ý th c pháp quyền

Ý thức pháp quyền có mối liên hệ chặt chẽ với ý thức chính trị. Hình

thái ý thức pháp quyền cũng phản ánh các mối quan hệ kinh tế của xã hội

bằng ngôn ng pháp luật. Ph.Ăngghen viết rằng, ý thức “ph p quyền của

ngƣời ta bắt nguồn t nh ng iều kiện sinh hoạt kinh tế của ngƣời ta”

182

Giống nhƣ ý thức chính trị, ý thức pháp quyền gần gũi với cơ sở kinh tế

của xã hội hơn c c hình th i ý thức xã hội kh c. Cũng giống nhƣ ý thức

chính trị, ý thức pháp quyền ra ời trong xã hội có giai cấp và có nhà nƣớc,

vì vậy nó cũng mang t nh giai cấp. Do pháp luật là ý chí của giai cấp thống

trị thể hiện thành luật lệ cho nên trong xã hội có giai cấp ối kh ng thì th i ộ

và quan iểm của các giai cấp kh c nhau ối với pháp luật cũng kh c nhau.

Trong xã hội có giai cấp, ý thức pháp quyền là toàn bộ nh ng tƣ tƣởng

quan iểm của một giai cấp về bản chất và vai trò của pháp luật, về quyền,

182

C.M c và Ph.Ăngghen. , t.18. Nxb Chính tr i, 1995, tr.379.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập ị quốc gia, Hà Nộ

219

trách nhiệm và nghĩa vụ của nhà nƣớc, của các t chức xã hội và của công

dân, về tính hợp pháp và không hợp pháp của hành vi con ngƣời trong xã

hội.

Hệ tƣ tƣởng pháp quyền tƣ sản coi pháp luật tƣ sản là biểu hiện cao

nhất về quyền tự nhiên của con ngƣời. Song, sự thật là việc ra ời của các

luật lệ tƣ sản cốt là ể bảo vệ chế ộ tƣ ản và trật tự của xã hội tƣ ản. Pháp

luật và hệ tƣ tƣởng pháp quyền xã hội chủ nghĩa ựa trên nền tảng tƣ tƣởng

của giai cấp công nhân là chủ nghĩa M c-Lênin, phản ánh lợi ích của toàn

thể nhân dân, bảo vệ nhà nƣớc của dân, do dân và vì dân, bảo vệ chế ộ xã

hội chủ nghĩa. Vì vậy, việc ẩy mạnh và tăng cƣờng công tác giáo dục ý

thức pháp luật cho toàn dân là nhiệm vụ quan trọng, thƣờng xuyên và lâu

dài của cả hệ thống chính trị.

* Ý th ạ c

Ý thức ạo ức là toàn bộ nh ng quan niệm về thiện, ác, tốt, xấu, lương

t m tr ch nhiệm nghĩa vụ, công bằng, hạnh phúc, v.v. và về nh ng quy tắc

nh gi nh ng chuẩn mực iều chỉnh hành vi cùng cách ứng xử gi a các cá

nhân với với nhau và gi a các cá nhân với xã hội.

Lần ầu tiên chủ nghĩa M c chỉ ra nguồn gốc hiện thực của sự ra ời c c

tƣ tƣởng và nguyên tắc, tính lịch sử, tính giai cấp, vị trí và vai trò của ạo

ức và ý thức ạo ức trong sự phát triển xã hội. Ph.Ăngghen viết: “Con ngƣời

dù tự giác hay không tự giác, rút cuộc ều rút ra nh ng quan niệm ạo ức của

mình t nh ng quan hệ thực tiễn ang làm cơ sở cho vị trí giai cấp của mình,

tức là t nh ng quan hệ kinh tế trong ó ngƣời ta sản xuất và trao i”

183

. Khi

xã hội xuất hiện giai cấp thì ý thức ạo ức hình thành và phát triển nhƣ một

hình thái ý thức xã hội riêng.

Sự phát triển của hình thái ý thức ạo ức không tách rời sự phát triển

của xã hội. Nó phản ánh tồn tại xã hội ƣới dạng các quy tắc iều chỉnh hành

vi của con ngƣời. Sự tự ý thức của con ngƣời về lương t m trách nhiệm

nghĩa vụ, danh dự, v.v. nói lên sức mạnh của ạo ức ồng thời cũng là iểu

hiện bản chất xã hội của con ngƣời. Với ý nghĩa ó sự phát triển của ý thức

ạo ức là nhân tố biểu hiện sự tiến bộ của xã hội.

Ý thức ạo ức bao gồm hệ thống nh ng tri thức về giá trị và ịnh hướng

giá trị ạo ức; nh ng tình cảm và lý tƣởng ạo ức trong ó tình cảm ạo ức là

yếu tố quan trọng nhất. Bởi vì, nếu không có tình cảm ạo ức thì tất cả nh

ng khái niệm, nh ng phạm trù và tri thức ạo ức thu nhận ƣợc bằng con ƣờng

lý tính không thể chuyển hóa thành hành vi ạo ức.

183

C.M c và Ph.Ăngghen. , t.20. Nxb Chính tr i, 1994, tr.136.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập ị quốc gia, Hà Nộ

Trong các xã hội có giai cấp, nh ng nội dung chủ yếu của ạo ức mang

tính giai cấp. Ph.Ăngghen viết: “X t cho ến cùng, mọi học thuyết về ạo ức

ã có t trƣớc ến nay ều là sản phẩm của tình hình kinh tế của xã hội lúc bấy

giờ. Và vì cho tới nay xã hội ã vận ộng trong nh ng sự ối lập giai cấp cho

n n ạo ức cũng luôn luôn là ạo ức của giai cấp: hoặc là nó biện hộ cho sự

thống trị và lợi ích của giai cấp thống trị, hoặc là, khi giai cấp bị trị trở nên

khá mạnh thì nó tiêu biểu cho sự n i dậy chống lại sự thống trị nói trên và

tiêu biểu cho lợi ch tương lai của nh ng ngƣời bị áp bức”

184

. Giai cấp nào

trong xã hội ang i l n thì ại diện cho xu hướng ạo ức tiến bộ trong xã hội.

Ngƣợc lại, giai cấp ang i xuống, lụi tàn hoặc phản ộng ại diện cho ạo ức

suy thoái.

Tuy nhiên, t xƣa ến nay, trong tiến trình phát triển của lịch sử nhân

loại, ở các hệ thống ạo ức khác nhau, vẫn có những y u tố chung mang tính

toàn nhân loại. Đó là nh ng quy tắc ứng xử nhằm iều chỉnh hành vi của con

ngƣời, nhằm duy trì trật tự xã hội hiện hành và các sinh hoạt thƣờng ngày

của con ngƣời trong cộng ồng xã hội. Nh ng quy tắc chung mang tính toàn

nhân loại này ã t ng tồn tại t rất lâu, và chắc chắn sẽ còn tồn tại lâu dài

cùng với sự tồn tại của con ngƣời suốt trong lịch sử nhân loại.

Hiện nay chúng ta ang sống trong iều kiện kinh tế thị trƣờng, hội

nhập quốc tế ngày càng sâu rộng và toàn cầu hóa cho n n con ngƣời chịu

sự t c ộng và ảnh hƣởng không nhỏ của nhiều loại ạo ức khác nhau. Bên

cạnh việc kế th a và duy trì các giá trị tốt ẹp của ạo ức truyền thống của dân

tộc chúng ta cũng ang phải ối mặt với không ít nh ng yếu tố tiêu cực ối

lập với các giá trị ạo ức truyền thống của dân tộc, ó là thói ch k , tính thực

dụng, lòng tham lam, tất cả vì ồng tiền, không trung thực, thiếu lý tƣởng,

sống gấp, bất cần ời. Vì vậy, trong giai oạn hiện nay, nhiệm vụ giáo dục các

giá trị ạo ức lành mạnh, tiến bộ là nhiệm vụ hết sức quan trọng, nhất là ối

với thế hệ trẻ.

* Ý th c nghệ thuật hay ý th c thẩm mỹ.

Ý thức nghệ thuật, hay ý thức thẩm mỹ, hình thành rất sớm t trƣớc

khi xã hội có sự phân chia giai cấp, cùng với sự ra ời của các hình thái nghệ

thuật.

Giống nhƣ c c hình th i ý thức xã hội khác, ý thức thẩm mỹ phản ánh

tồn tại xã hội. Tuy nhiên, nếu khoa học và triết học phản ánh thế giới bằng

khái niệm, bằng phạm trù và quy luật, thì nghệ thuật phản ánh thế giới bằng

hình tƣợng nghệ thuật. Hình tƣợng nghệ thuật là sự nhận thức, sự lĩnh hội

cái chung trong cái riêng; là sự nhận thức cái bản chất trong các hiện tƣợng,

cái ph biến trong cái cá biệt nhƣng mang t nh iển hình.

184

C.M c và Ph.Ăngghen. , t.20. Nxb Chính tr i, 1994, tr.137.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập ị quốc gia, Hà Nộ

221

Cần nhớ rằng, nghệ thuật không phải bao giờ cũng phản ánh hiện thực

xã hội một cách trực tiếp. Về iều này C.Mác viết: “Đối với nghệ thuật

ngƣời ta biết rằng nh ng thời kỳ hƣng thịnh nhất ịnh của nó hoàn toàn

không tương ứng với sự phát triển chung của xã hội o ó cũng không tương

ứng với sự phát triển của cơ sở vật chất của xã hội cơ sở này ƣờng nhƣ

cấu thành c i xương sống của t chức xã hội”

185

Nghệ thuật chân chính gắn với cuộc sống của nhân dân và các hình

tƣợng nghệ thuật có giá trị thẩm mỹ cao p ứng nh ng nhu cầu thẩm mỹ

lành mạnh a ạng của nhiều thế hệ. Chúng có t c ộng tích cực ến sự trải

nghiệm, xúc cảm, tình cảm, lý trí, là nhân tố kích thích mạnh mẽ hoạt ộng

của con ngƣời và qua ó thúc ẩy sự tiến bộ xã hội. Nghệ thuật và nh ng giá

trị nghệ thuật cao ó còn có tác dụng giáo dục các thế hệ tương lai, góp phần

hình thành ở họ thế giới quan và vốn văn hóa ti n tiến.

Trong xã hội có phân chia giai cấp thì nghệ thuật mang tính giai cấp

và chịu sự chi phối của c c quan iểm chính trị, của các quan hệ kinh tế. Tuy

nhi n cũng nhƣ hình th i ý thức ạo ức, nghệ thuật và ý thức thẩm mỹ vẫn

có nh ng yếu tố mang tính toàn nhân loại, do vậy mà nhiều nền nghệ thuật,

nhiều tác phẩm nghệ thuật, nhiều giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể ở c

c giai oạn lịch sử khác nhau, của các tác giả thuộc các giai cấp và các dân

tộc kh c nhau ã trở thành nh ng giá trị văn hóa chung tiêu biểu trƣờng tồn

và vô giá của nhân loại. Nghệ thuật tiến bộ ồng thời v a phục vụ cho dân

tộc mình, v a phục vụ cho cả nhân loại; v a phục vụ cho thế hệ hiện tại lẫn

cho cả các thế hệ tương lai.

* Ý th c tôn giáo

Các nhà duy vật trƣớc Mác mặc ã tìm nhiều c ch kh c nhau ể giải

thích nguồn gốc ra ời và bản chất của tôn gi o nhƣng tất cả ều sai lầm. Đối

với C.M c và Ph.Ăngghen tôn gi o có trƣớc triết học; nó là một hình thái

ý thức xã hội trực tiếp thể hiện thế giới quan của con ngƣời. Khác với tất

cả các hình thái ý thức xã hội khác, tôn giáo là s ph n ánh o sức mạnh

của giới tự nhiên bên ngoài lẫn các quan hệ xã hội vào ầu óc con ngƣời.

C.Mác viết: “Trình ộ phát triển thấp kém của nh ng sức sản xuất của

lao ộng và tính chất hạn chế tương ứng của các quan hệ của con ngƣời

trong khuôn kh quá trình sản xuất ra ời sống vật chất, tức là tính chất hạn

chế của tất cả các mối quan hệ gi a ngƣời ta với nhau và với thi n nhi n …

ã phản ánh vào trong nh ng tôn giáo c ại, thần thánh hóa của thi n nhi n và

vào trong t n ngƣỡng của nh n n”

186

. Tương tự nhƣ vậy Ph.Ăngghen chỉ

185

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.12. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, tr.889.

186

C.M c và Ph.Ăngghen. , t.23. Nxb Chính tr i, 1993, tr.125-126.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập ị quốc gia, Hà Nộ

r : “Tất cả mọi tôn giáo chẳng qua chỉ là sự phản nh hƣ ảo - vào trong ầu

óc của con ngƣời - của nh ng lực lƣợng ở bên ngoài chi phối cuộc sống

hàng ngày của họ; chỉ là sự phản ánh trong

lOMoARcPSD| 36084623

223

ó nh ng lực lƣợng ở trần thế ã mang hình thức nh ng lực lƣợng siêu trần

thế”

187

Theo C.M c và Ph.Ăngghen cần phải tìm nguồn gốc của tôn giáo cả

trong quan hệ của con ngƣời với tự nhiên lẫn trong các quan hệ xã hội của

con ngƣời. Nhƣ vậy, nh ng sức mạnh của tự nhiên và các lực lƣợng xã hội

hiện thực ƣợc thần bí hóa chính là nguồn gốc thật sự của tôn giáo. Sự sợ

hãi trƣớc sức mạnh của tự nhiên, sự bất lực trƣớc các thế lực xã hội ã tạo

ra thần linh.

Tiếp theo C.M c và Ph.Ăngghen V.I.L nin nhấn mạnh nguồn gốc xã

hội của tôn gi o: “Trong c c nƣớc tƣ ản chủ nghĩa hiện nay, nh ng nguồn

gốc ấy của tôn giáo chủ yếu là nh ng nguồn gốc xã hội… “Sự sợ hãi ã tạo

ra thần linh”. Sự sợ hãi trƣớc thế lực mù quáng của tƣ ản, - mù quáng vì

quần chúng nhân dân không thể o n trƣớc ƣợc nó, - là thế lực bất cứ lúc

nào trong ời sống của ngƣời vô sản và tiểu chủ cũng e dọa em lại cho họ

và ang em lại cho họ sự phá sản “ ột ngột” “ ất ngờ” “ngẫu nhi n” làm

cho họ phải diệt vong, biến họ thành một ngƣời ăn xin một kẻ bần cùng,

một g i iếm, và dồn họ vào cảnh chết ói ó chính là nguồn gốc sâu xa của

tôn giáo hiện ại mà ngƣời duy vật phải chú ý ến trƣớc hết và trên hết, nếu

ngƣời ấy không muốn cứ mãi mãi là một ngƣời duy vật sơ ẳng”

188

Khi quần chúng lao ộng bị áp bức, bị bóc lột, bị dồn ến ƣớc ƣờng

cùng, không tìm ra lối tho t ƣới trần gian thì họ i tìm lối thoát ó ở thế giới

bên kia. V.I.Lênin viết: “Sự bất lực của giai cấp bị bóc lột trong cuộc ấu

tranh chống bọn bóc lột tất nhi n ẻ ra lòng tin vào một cuộc ời tốt ẹp hơn ở

thế giới n kia cũng giống y nhƣ sự bất lực của ngƣời dã man trong cuộc

ấu tranh chống thi n nhi n ẻ ra lòng tin vào thần thánh, ma qu , vào nh ng

phép mầu v.v..”

189

Tôn giáo với tính cách là một hình thái ý thức xã hội gồm có tâm lý

tôn giáo và hệ tƣ tƣởng tôn giáo. Tâm lý tôn giáo là toàn bộ nh ng biểu

tƣợng, tình cảm, tâm trạng của quần chúng về t n ngƣỡng tôn giáo. Hệ

ởng tôn giáo là hệ thống gi o lý ƣợc các nhà thần học và các chức sắc giáo

sỹ tôn giáo tạo dựng và truyền bá trong xã hội. Tâm lý tôn giáo và hệ tƣ

tƣởng tôn giáo quan hệ chặt chẽ với nhau. Tâm lý tôn giáo tạo cơ sở cho

hệ tƣ tƣởng tôn giáo dễ dàng xâm nhập vào quần chúng.

Chức năng chủ yếu của ý thức tôn giáo là chức năng ền bù - hƣ ảo.

Chức năng này làm cho tôn gi o có sức sống lâu dài trong xã hội. Nó gây

ra ảo tƣởng về sự ền bù ở thế giới bên kia nh ng gì mà con ngƣời không

187

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.20. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tr.437.

188

V.I.Lênin, Toàn tập, t.17. Nxb Tiến bộ M txcơva 1979 tr.515-516.

189

V.I.Lênin, Toàn tập, t.12. Nxb Tiến bộ M txcơva 1979 tr.169-170.

lOMoARcPSD| 36084623

224

thể ạt ƣợc trong cuộc sống hiện thực mà con ngƣời ang sống. Vì vậy,

hình thái ý thức xã hội này mang tính chất tiêu cực, cản trở sự nhận thức

úng ắn của con ngƣời về thế giới, về xã hội, về bản th n mình ể rồi luôn

luôn bị các giai cấp thống trị lợi dụng. Theo quan iểm của chủ nghĩa M c

muốn xóa bỏ tôn giáo thì phải xóa bỏ nguồn gốc xã hội của nó ồng thời

phải n ng cao năng lực nhận thức trình ộ học vấn của con ngƣời.

* Ý th c khoa h c

Khoa học hình thành và phát triển ở một giai oạn nhất ịnh của sự phát

triển xã hội, của nhu cầu sản xuất xã hội và sự phát triển năng lực tƣ duy

của con ngƣời. Khoa học là sự khái quát cao nhất của thực tiễn, là phương

thức nắm bắt tất cả các hiện tƣợng của hiện thực, cung cấp nh ng tri thức

chân thực về bản chất các hiện tƣợng, các quá trình, các quy luật của tự

nhiên và của xã hội. Bởi vậy, khoa học và tôn giáo là nh ng hiện tƣợng ối

lập với nhau về bản chất. Tôn gi o th ịch với lý trí con ngƣời trong khi ó

khoa học lại là sản phẩm cao nhất của lý trí và là sức mạnh của con ngƣời.

Nếu ý thức tôn giáo là s ph o sức mạnh của giới tự nhiên bên ngoài

lẫn các quan hệ xã hội vào ầu óc con ngƣời thì ý thức khoa học phản ánh

hiện thực một cách chân th c và chính xác dựa vào sự thật và lý trí của con

ngƣời. Khác với tất cả các hình thức ý thức xã hội khác, ý thức khoa học

phản ánh sự vận ộng và sự phát triển của giới tự nhiên, của xã hội loài

ngƣời và của tƣ uy con ngƣời bằng tƣ duy logic, thông qua hệ thống các

khái niệm, các phạm trù, các quy luật và các lý thuyết.

Nếu ý thức tôn gi o hướng con ngƣời vào thế giới nh ng ảo tƣởng,

siêu tự nhiên thì, trái lại, ý thức khoa học có nhiệm vụ cao cả là hướng con

ngƣời vào việc biến i hiện thực, cải tạo thế giới nhằm phục vụ cho nhu

cầu cuộc sống nhiều mặt và ngày càng tốt hơn cao hơn của con ngƣời.

Cùng với sự phát triển của lịch sử nhân loại, vai trò của khoa học ngày một

tăng l n ặc biệt là trong giai ọan hiện nay khi tri thức khoa học, cả tri thức

về tự nhiên lẫn tri thức về xã hội và về con ngƣời ang trở thành lực lƣợng

sản xuất trực tiếp, khi nhân loại ƣớc vào thời ại phát triển mạnh mẽ của

công nghệ kỹ thuật số và trí tuệ nhân tạo. Cùng với ó khoa học ang góp

phần quan trọng vào việc giải quyết các vấn ề toàn cầu của thời ại ngăn

chặn nh ng tác ộng xấu do sự vô ý thức và sự tham lam của con ngƣời trong

quá trình phát triển kinh tế.

* Ý th c tri t h c

Hình thức ặc biệt và cao nhất của tri thức cũng nhƣ của ý thức xã hội

là triết học. Nếu nhƣ c c ngành khoa học riêng lẻ nghiên cứu thế giới t các

khía cạnh, t nh ng mặt nhất ịnh của thế giới ó thì triết học, nhất là triết học

Mác - Lênin, cung cấp cho con ngƣời tri thức về thế giới nhƣ một chỉnh

thể thông qua việc t ng kết toàn bộ lịch sử phát triển của khoa học và của

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

chính bản thân triết học. Vì vậy khi nh gi mối liên hệ của tinh thần với

triết học, Hêghen khẳng ịnh rằng “x t t góc ộ của tinh thần chúng ta có thể

gọi triết học chính là cái cần thiết nhất”

190

Đặc biệt, với C.M c thì “vì m i tri t h í ều là tinh hoa về mặt

tinh thần của th ại mình, nên nhất ịnh sẽ có thời kỳ mà triết học, không

chỉ về bên trong, theo nội dung của nó, mà cả về bên ngoài, theo sự biểu

hiện của nó, sẽ tiếp xúc và t c ộng qua lại tới thế giới hiện thực của thời ại

mình. Lú ó t h c sẽ không còn là một hệ thống nhấ ị ối với các hệ

thống nhấ ịnh khác, nó trở thành tri t h c nói ối với th giới, trở thành

tri t h c của th giới hiệ ại. Những biểu hiện bên ngoài ch ng minh rằng

triết học ã có ý n k iến cho nó trở thành linh hồn sống củ văn ó ...”

191

Đồng thời, với tƣ c ch là một hình thái ý thức xã hội, triết học nói

chung và nhất là triết học duy vật biện chứng, có sứ mệnh trở thành thế giới

quan mà cơ sở và hạt nhân của thế giới quan chính là tri thức. Chính thế

giới quan ó giúp con ngƣời trả lời cho các câu hỏi ƣợc nhân loại t xƣa ến

nay thƣờng xuy n ặt ra cho mình. Chẳng hạn, thế giới xung quanh ta là gì?

Thế giới ấy có iểm bắt ầu và iểm kết thúc hay không? Sức mạnh nào chi

phối sự tồn tại và sự biến i ó? Con ngƣời là gì và sinh ra t u và có quan

hệ nhƣ thế nào với thế giới ấy? Cuộc sống của con ngƣời có ý nghĩa gì?

Con ngƣời có vị trí nào trong thế giới ó? v.v.. Nhƣ vậy, thế giới quan triết

học bao hàm trong nó cả nhân sinh quan. Trong thời ại hiện nay, thế giới

quan khoa học chân chính nhất chính là thế giới quan triết học duy vật biện

chứng. Triết học duy vật biện chứng có vai trò to lớn ể nhận thức úng ắn ý

nghĩa và vai trò của các hình thái ý thức xã hội kh c; ể x c ịnh úng ắn vị trí

của nh ng hình thái ấy trong cuộc sống của xã hội và ể nhận thức tính quy

luật cùng nh ng ặc iểm và sự phát triển của chúng.

g. Tín ộc lập tươn ối của ý thức xã hội

Các hình thái ý thức xã hội có ặc iểm chung là mặc dù bị tồn tại xã

hội quy ịnh, song chúng ều có t nh ộc lập tương ối.

Quan iểm duy vật lịch sử khẳng ịnh rằng, ý thức xã hội và tồn tại xã

hội có mối quan hệ biện chứng; rằng, các hình thái ý thức xã hội không

phải là nh ng yếu tố thụ ộng; trái lại, mỗi hình thái ý thức xã hội ều có sự t

c ộng ngƣợc trở lại tồn tại xã hội trƣớc hết là t c ộng trở lại cơ sở kinh tế.

190

Hêghen. Toàn tập t.IX. M txcơva 1932 tr. 52 Tiếng Nga).

191

C.M c và Ph.Ăngghen , t.1. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995,tr.157. TG nhấn mạnh

lOMoARcPSD| 36084623

226

Đồng thời, các hình thái ý thức xã hội cũng t c ộng lẫn nhau theo nh ng

cách thức khác nhau.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

227

T nh ộc lập tương ối của ý thức xã hội thể hiện ở nh ng iểm sau y:

* Ý th c xã hộ ng lạc hậ ơ ồn tại xã hội.

Lịch sử xã hội loài ngƣời cho thấy, nhiều khi xã hội cũ ã mất i rất lâu

rồi, song ý thức xã hội do xã hội ó sản sinh ra vẫn tiếp tục tồn tại. Khi

C.Mác nói rằng ngƣời chết ang è nặng l n ngƣời sống chính là vì lẽ ó.

Điều này biểu hiện rõ nhất ở các khía cạnh khác nhau của tâm lý xã hội

nhƣ truyền thống, thói quen và nhất là tập qu n. V.I.L nin ã t ng nói rằng

“sức mạnh của tập quán ở hàng triệu và hàng chục triệu ngƣời là một sức

mạnh ghê gớm nhất”

192

. Còn Ph.Ăngghen khi nói rằng “chúng ta au kh

không nh ng vì nh ng ngƣời ang sống mà còn vì nh ng ngƣời ã chết n a.

Ngƣời chết nắm lấy ngƣời sống”

193

cũng là theo nghĩa này.

Vậy, nh ng nguyên nhân nào làm cho ý thức xã hội thƣờng lạc hậu

hơn tồn tại xã hội? Có mấy nguy n nh n sau y:

ớc h t o t c ộng mạnh mẽ và nhiều mặt trong hoạt ộng thực tiễn của

con ngƣời nên tồn tại xã hội diễn ra với tốc ộ nhanh hơn khả năng phản

ánh của ý thức xã hội.

Th hai, do sức mạnh của thói quen, tập quán, truyền thống và do cả

tính bảo thủ của hình thái ý thức xã hội. Hơn n a, nh ng iều kiện tồn tại xã

hội mới cũng chƣa ủ ể làm cho nh ng thói quen, tập quán và truyền thống

cũ hoàn toàn mất i.

Th ba, ý thức xã hội gắn liền với lợi ích của nh ng tập oàn ngƣời, của

các giai cấp nào ó trong xã hội. Các tập oàn hay giai cấp lạc hậu thƣờng

níu kéo, bám chặt vào nh ng tƣ tƣởng lạc hậu ể bảo vệ và duy trì quyền lợi

ích k của họ ể chống lại các lực lƣợng tiến bộ trong xã hội.

Vì vậy, muốn xây dựng xã hội mới thì nhất ịnh phải t ng ƣớc xóa bỏ

ƣợc nh ng tàn ƣ nh ng tƣ tƣởng và ý thức xã hội cũ song song với việc

bồi ắp, xây dựng và phát triển ý thức xã hội mới. Tuy nhiên, khi thực hiện

nh ng nhiệm vụ này thì không ƣợc nóng vội không ƣợc dùng các biện

pháp hành ch nh nhƣ ã t ng xảy ra ở c c nƣớc xã hội chủ nghĩa và cả ở

nƣớc ta nhiều năm trƣớc y.

* Ý th c xã hội có thể v ợ ớc tồn tại xã hội

Triết học Mác - Lênin th a nhận rằng, ý thức xã hội thƣờng lạc hậu

hơn tồn tại xã hội nhƣng cũng có thể vƣợt trƣớc tồn tại xã hội. Thực tế là

nhiều tƣ tƣởng khoa học và triết học trong nh ng iều kiện nhất ịnh có thể

vƣợt trƣớc tồn tại xã hội của thời ại rất xa. Sở ĩ ý thức xã hội có khả năng

192

V.I.Lênin, Toàn tập, t.41. Nxb Tiến bộ M txcơva 1978 tr.34.

193

C.M c và Ph.Ăngghen. , t.18. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.650.

lOMoARcPSD| 36084623

228

ó là o nó phản nh úng ƣợc nh ng mối liên hệ logic, khách quan, tất yếu,

bản chất của tồn tại xã hội. Lịch sử ã cho thấy nhiều dự báo của c c nhà tƣ

tƣởng lớn phải sau một thời gian, có thể ngắn hoặc rất dài, mới ƣợc thực

tiễn xác nhận. Nhiều dự báo của C.M c ang trở thành sự thật trong thời ại

chúng ta ã hoàn toàn khẳng ịnh iều ó. Chẳng hạn, dự báo tri thức trở thành

lực lƣợng sản xuất trực tiếp ang ƣợc thực tiễn của của cuộc cách mạng

chuyển i công nghệ số, thời ại trí tuệ nhân tạo hay cách mạng khoa học và

công nghệ hiện ại, thời ại kinh tế tri thức xác nhận. Đặc biệt khi nh gi

rằng, xã hội tƣ ản “hoàn toàn không phải là một khối kết tinh v ng chắc,

mà là một cơ thể có khả năng iến i và luôn luôn ở trong quá trình biến

i”

194

thì chính C.Mác, ã chỉ ra các quy luật vận ộng tất yếu của xã hội và

cũng ã ự báo về sự thay thế không thể tránh khỏi của phương thức sản xuất

tƣ ản chủ nghĩa ằng phương thức sản xuất cao hơn – phương thức sản

xuất cộng sản chủ nghĩa.

Vì vậy, trong thời ại chúng ta, chủ nghĩa M c - Lênin vẫn ang là thế

giới quan và phương ph p luận chung nhất cho sự nhận thức và cho công

cuộc cải tạo hiện thực.

* Ý th c xã hội có tính k thừa.

Tiến trình phát triển ời sống tinh thần của xã hội loài ngƣời cho thấy

rằng c c quan iểm lý luận c c tƣ tƣởng lớn của thời ại sau bao giờ cũng

dựa vào nh ng tiền ề ã có t c c giai oạn lịch sử trƣớc ó. Ch nh C.M c và

Ph.Ăngghen cũng ã th a nhận rằng “ngay cả chủ nghĩa cộng sản phát triển

cũng tr c ti p bắt nguồn t chủ d vật Pháp”

195

. Và “nếu trƣớc ó không

có triết học Đức ặc biệt là triết học Hêghen, thì sẽ không bao giờ có chủ

nghĩa xã hội khoa học Đức, chủ nghĩa xã hội duy nhất khoa học tồn tại t

trƣớc ến nay”

196

. Vì vậy, hoàn toàn hợp quy luật rằng, chủ nghĩa M c không

chỉ ã tiếp thu tất cả nh ng gì là tinh hoa trong lịch sử văn minh nh n loại mà

còn kế th a trực tiếp t nền triết học c iển Đức, kinh tế chính trị học Anh và

chủ nghĩa xã hội không tƣởng Pháp.

Trong sự phát triển của mình ý thức xã hội có tính kế th a nên không

thể giải thích một tƣ tƣởng nào ó nếu chỉ dựa vào trình ộ, hiện trạng phát

triển kinh tế và các quan hệ kinh tế - xã hội. Chẳng hạn, trình ộ phát triển

kinh tế của nƣớc Pháp vào thế k XVIII k m xa nƣớc Anh nhƣng tƣ tƣởng

lý luận thì nƣớc Pháp tiên tiến hơn nƣớc Anh nhiều. Tương tự nhƣ vậy,

194

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.23. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993, tr.22.

195

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.2. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.200.

196

C.M c và Ph.Ăngghen. , t.18. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.698.

lOMoARcPSD| 36084623

Toàn tập

kinh tế nƣớc Đức ầu thế k XIX k m xa nƣớc Anh và nƣớc Ph p nhƣng

nền triết học của nƣớc Đức thì vƣợt xa hai nƣớc kia.

Điều ó chứng tỏ rằng, sự phát triển của ý thức xã hội không phải bao giờ

cũng song hành với sự phát triển kinh tế và các quan hệ kinh tế.

Tuy nhiên, cần lƣu ý rằng, trong các xã hội có giai cấp thì các giai cấp

khác nhau sẽ kế th a nh ng di sản khác nhau của nh ng giai oạn trƣớc. Giai

cấp tiến bộ ang l n sẽ chọn kế th a nh ng tƣ tƣởng tiến bộ của thời ại trƣớc;

trái lại, giai cấp lỗi thời, i xuống bao giờ cũng chọn tiếp thu nh ng tƣ tƣởng

và lý thuyết bảo thủ, phản tiến bộ ể cố gắng tìm cách duy trì sự thống trị

của mình. Điển hình về mặt này là giai cấp tƣ sản vào nửa sau thế k XIX

ầu thế k XX ã phục hồi và truyền bá chủ nghĩa Cantơ mới và chủ nghĩa

Tôm t mới ể chống lại phong trào cách mạng ang l n của giai cấp vô sản ể

chống lại chủ nghĩa M c vốn là cơ sở của phong trào ấy.

Quan iểm của triết học Mác - Lênin về tính kế th a của ý thức xã hội

có ý nghĩa to lớn ối với sự nghiệp xây dựng văn hóa tinh thần của dân tộc

ta hiện nay.

* S ộng qua lại giữa các hình thái ý th c xã hội

Các hình thái ý thức xã hội phản ánh tồn tại xã hội theo nh ng cách

khác nhau, có vai trò khác nhau trong xã hội và trong ời sống của con

ngƣời. Tuy nhiên, ở các thời ại lịch sử khác nhau, trong nh ng hoàn cảnh

khác nhau dù vai trò của các hình thái ý thức xã hội không giống nhau

nhƣng chúng vẫn có sự t c ộng qua lại với nhau.

Nếu ở thời Hy Lạp c ại, vào khoảng thế k thứ V trƣớc công nguyên,

ý thức triết học và ý thức nghệ thuật có vai trò ặc biệt to lớn; ở c c nƣớc

Tây Âu thời Trung c ý thức tôn gi o t c ộng rất mạnh và chi phối các hình

thái ý thức kh c nhƣ ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức triết học,

ý thức ạo ức, ý thức nghệ thuật thì ở nƣớc Pháp nửa sau thế k XVIII, và ở

nƣớc Đức cuối thế k XVIII ầu thế k XIX, triết học và văn học óng vai trò

quan trọng bậc nhất trong việc truyền c c tƣ tƣởng chính trị và pháp

quyền là vũ kh tƣ tƣởng và lý luận trong cuộc ấu tranh chính trị chống lại

các thế lực cầm quyền của các lực lƣợng xã hội tiến bộ. Trong các các tác

phẩm văn học, nghệ thuật n i tiếng thời kỳ này thấm ƣợm sâu sắc c c tƣ

tƣởng và suy tƣ triết học về thế giới và về con ngƣời. Tuy nhiên, t sau

thời kỳ Trung c và phong kiến, nhất là trong thế giới ương ại, vai trò của ý

thức chính trị ngày càng óng vai trò quan trọng và chi phối mạnh mẽ các

hình thái ý thức khác.

lOMoARcPSD| 36084623

230

* Ý th c xã hộ ộng trở lại tồn tại xã hội

Tồn tại xã hội chịu sự t c ộng trở lại của ý thức xã hội là một biểu hiện

khác của t nh ộc lập tương ối của ý thức xã hội.

Ph.Ăngghen viết: “Sự phát triển của chính trị, pháp luật, triết học, tôn

gi o văn học, nghệ thuật v.v. ều dựa tr n cơ sở phát triển kinh tế.

lOMoARcPSD| 36084623

231

Nhƣng tất cả chúng cũng có ảnh hƣởng lẫn nhau và ảnh hƣởng ến cơ sở

kinh tế. Vấn ề hoàn toàn không phải là chỉ có hoàn cảnh kinh tế mới là

nguyên nhân, chỉ có nó là tích c c, còn tất cả nh ng cái còn lại ều chỉ là hậu

quả thụ ộng”

197

Quan niệm duy vật về lịch sử th a nhận biểu hiện này về t nh ộc lập

tương ối của ý thức xã hội ối lập hoàn toàn cả với chủ nghĩa uy tâm tuyệt

ối hóa vai trò của ý thức xã hội lẫn chủ nghĩa uy vật tầm thƣờng chỉ coi

trọng vai trò của kinh tế còn phủ nhận hoàn toàn vai trò của tích cực của ý

thức xã hội. Ý thức xã hội cũng cũng có vai trò nhất ịnh của nó. Về iều này

Ph.Ăngghen viết: “Nh ng tiền ề và iều kiện kinh tế, rốt cuộc gi vai trò quyết

ịnh nhƣng nh ng iều kiện chính trị, v.v., ngay cả nh ng truyền thống tồn tại

trong ầu óc con ngƣời cũng óng một vai trò nhất ịnh, tuy không phải là vai

trò quyết ịnh”

198

Sự t c ộng trở lại ối với tồn tại xã hội của các hình thái ý thức xã hội

mạnh hay yếu còn phụ thuộc vào nh ng iều kiện lịch sử cụ thể, vào các quan

hệ kinh tế vốn là cơ sở hình thành các hình thái ý thức xã hội; vào trình ộ

phản ánh và sức lan tỏa của ý thức ối với các nhu cầu khác nhau của sự

phát triển xã hội; ặc biệt là vào vai trò lịch sử của giai cấp ại diện cho ngọn

cờ tƣ tƣởng ó. Vì vậy, cần phân biệt ý thức xã hội tiến bộ với ý thức xã hội

lạc hậu, cản trở sự tiến bộ xã hội.

V. TRIẾT HỌC VỀ CON NGƢỜI

1. Khái niệm con ngƣời và bản chất con ngƣời

* Con ngƣời là thực thể sinh học - xã hội

Theo C.M c con ngƣời là một sinh vật có tính xã hội ở trình ộ phát

triển cao nhất của giới tự nhiên và của lịch sử xã hội, là chủ thể của lịch sử,

sáng tạo nên tất cả các thành tựu của văn minh và văn hóa. Về phương iện

sinh học con ngƣời là một thực thể sinh vật, là sản phẩm của giới tự nhiên,

là một ộng vật xã hội. “Bản thân cái sự kiện là con ngƣời t loài ộng vật mà

ra cũng ã quyết ịnh việc con ngƣời không bao giờ hoàn toàn thoát ly khỏi

nh ng ặc tính vốn có của con vật”

199

. Điều ó có nghĩa rằng con ngƣời cũng

nhƣ mọi ộng vật khác phải tìm kiếm thức ăn nƣớc uống, phải “ ấu tranh

sinh tồn” ể ăn uống sinh ẻ con cái, tồn tại và phát triển. Nhƣng không ƣợc

tuyệt ối hóa iều ó. Không phải ặc tính sinh học, bản năng sinh học, sự sinh

197

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.39. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1999, tr.271.

198

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.37. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1997, tr.642.

199

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.20. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tr.146.

lOMoARcPSD| 36084623

232

tồn thể xác là cái duy nhất tạo nên bản chất của con ngƣời mà con ngƣời

còn là một thực thể xã hội. Khi xem x t con ngƣời theo quan iểm của chủ

nghĩa Mác - Lênin, không thể tách rời hai phương iện sinh học và xã hội

của con ngƣời thành nh ng phương iện biệt lập, duy nhất, quyết ịnh phương

iện kia.

Không chỉ là một thực thể sinh học mà con ngƣời cũng còn là một bộ

phận của giới tự nhiên. “Giới tự nhi n…là thân thể vô cơ của con ngƣời

… ời sống thể xác và tinh thần của con ngƣời gắn liền với giới tự nhi n”

200

Về phương iện thực thể sinh học con ngƣời còn phải phục tùng các quy

luật của giới tự nhiên, các quy luật sinh học nhƣ i truyền, tiến hóa sinh học

và các quá trình sinh học của giới tự nhi n. Con ngƣời là một bộ phận ặc

biệt, quan trọng của giới tự nhi n nhƣng lại có thể biến i giới tự nhiên và

chính bản thân mình, dựa trên các quy luật kh ch quan. Đ y ch nh là iểm

khác biệt ặc biệt, rất quan trọng gi a con ngƣời và các thực thể sinh học

khác. Về mặt thể x c con ngƣời sống bằng nh ng sản phẩm tự nhi n là

ƣới hình thức thực phẩm, nhiên liệu, áo quần, nhà ở v.v…

201

. Bằng hoạt

ộng thực tiễn con ngƣời trở thành một bộ phận của giới tự nhiên có quan

hệ với giới tự nhiên, thống nhất với giới tự nhiên, bởi giới tự nhi n là “th n

thể vô cơ của con ngƣời”. Vì thế con ngƣời phải dựa vào giới tự nhiên,

gắn bó với giới tự nhiên, hòa hợp với giới tự nhiên mới có thể tồn tại và

phát triển. Quan iểm này là nền tảng lý luận và phương ph p luận rất quan

trọng, có tính thời sự trong bối cảnh khủng hoảng sinh thái và yêu cầu phát

triển bền v ng hiện nay.

Con ngƣời còn là một thực thể xã hội có các hoạt ộng xã hội. Hoạt

ộng xã hội quan trọng nhất của con ngƣời là lao ộng sản xuất. “Ngƣời là

giống vật duy nhất có thể bằng lao ộng mà thoát khỏi trạng thái thuần túy

là loài vật”

222

. Nếu con vật phải sống dựa hoàn toàn vào các sản phẩm của

tự nhiên, dựa vào bản năng thì con ngƣời lại sống bằng lao ộng sản xuất,

bằng việc cải tạo tự nhiên, sáng tạo ra các vật phẩm ể thỏa mãn nhu cầu

của mình. Nhờ có lao ộng sản xuất mà con ngƣời về mặt sinh học có thể

trở thành thực thể xã hội, thành chủ thể của “lịch sử có tính tự nhi n” có lý

t nh có “ ản năng xã hội”. Lao ộng ã góp phần cải tạo bản năng sinh học

của con ngƣời làm cho con ngƣời trở thành con ngƣời úng nghĩa của nó.

Lao ộng là iều kiện kiên quyết, cần thiết và chủ yếu quyết ịnh sự hình thành

và phát triển của con ngƣời cả về phương iện sinh học lẫn phương iện xã

hội.

200

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.42. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.135.

201

Xem: C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.42. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, Tr.135,137.

222

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.20. Nxb. Chính trị quốc gia; Hà Nội, 1994, Tr.673.

lOMoARcPSD| 36084623

233

Trong hoạt ộng con ngƣời không chỉ có các quan hệ lẫn nhau trong

sản xuất, mà còn có hàng loạt các quan hệ xã hội khác. Nh ng quan hệ ó

ngày càng phát triển phong phú a ạng, thể hiện nh ng t c ộng qua lại gi a

họ với nhau. Xã hội x t ến cùng, là sản phẩm của sự t c ộng qua lại lẫn

nhau gi a nh ng con ngƣời. Tính xã hội của con ngƣời chỉ có trong “xã hội

loài ngƣời” con ngƣời không thể tách khỏi xã hội và ó là iểm cơ bản làm

cho con ngƣời khác với con vật. Hoạt ộng của con ngƣời gắn liền với các

quan hệ xã hội không chỉ phục vụ cho con ngƣời mà còn cho xã hội, khác

với hoạt ộng của con vật chỉ phục vụ cho nhu cầu bản năng sinh học trực

tiếp của nó. Hoạt ộng và giao tiếp của con ngƣời ã sinh ra ý thức ngƣời.

Tƣ uy ý thức của con ngƣời chỉ có thể phát triển trong lao ộng và giao

tiếp xã hội với nhau. Cũng nhờ có lao ộng và giao tiếp xã hội mà ngôn ng

xuất hiện và phát triển. Ngôn ng và tƣ uy của con ngƣời thể hiện tập trung

và n i trội tính xã hội của con ngƣời, là một trong nh ng biểu hiện rõ nhất

phương iện con ngƣời là một thực thể xã hội. Chính vì vậy, khác với con

vật con ngƣời chỉ có thể tồn tại và phát triển trong xã hội loài ngƣời.

* Con ngƣời là sản phẩm của lịch sử và của chính bản thân con

ngƣời

C c nhà kinh iển của chủ nghĩa M c - Lênin phê phán quan niệm của

Phoiơ ắc ã xem x t con ngƣời tách khỏi iều kiện lịch sử cụ thể và hoạt ộng

thực tiễn của họ xem x t con ngƣời chỉ nhƣ là ối tƣợng cảm tính, tr u

tƣợng, không có hoạt ộng thực tiễn. Phoiơ ắc ã không nhìn thấy nh ng quan

hệ hiện thực, sống ộng gi a ngƣời với ngƣời trong ời sống xã hội ặc biệt

là trong sản xuất. Do vậy ông ã tuyệt ối hóa tình yêu gi a ngƣời với ngƣời.

Hơn thế n a, ó cũng không phải là tình yêu hiện thực mà là tình y u ã ƣợc

ông lý tƣởng hóa. Phê phán quan niệm sai lầm của Phoiơ ắc và của c c nhà

tƣ tƣởng khác về con ngƣời, kế th a các quan niệm tiến bộ trong lịch sử

tƣ tƣởng nhân loại và dựa vào nh ng thành tựu của khoa học, chủ nghĩa M

c khẳng ịnh con ngƣời v a là sản phẩm của sự phát triển lâu dài của giới tự

nhiên, v a là sản phẩm của lịch sử xã hội loài ngƣời và của chính bản th n

con ngƣời. M c ã khẳng ịnh trong tác phẩm Hệ ở Đ c rằng, tiền ề của

lý luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của các ông là nh ng con

ngƣời hiện thực ang hoạt ộng lao ộng sản xuất và làm ra lịch sử của chính

mình, làm cho họ trở thành nh ng con ngƣời nhƣ ang tồn tại. Cần lƣu ý

rằng con ngƣời là sản phẩm của lịch sử và của bản th n con ngƣời nhƣng

con ngƣời, khác với con vật, không thụ ộng ể lịch sử làm mình thay i, mà

con ngƣời còn là chủ thể của lịch sử.

* Con ngƣời vừa là chủ thể của lịch sử, vừa là sản phẩm của lịch

sử

lOMoARcPSD| 36084623

234

Con ngƣời v a là sản phẩm của lịch sử tự nhiên và lịch sử xã hội,

nhƣng ồng thời, lại là chủ thể của lịch sử bởi lao ộng và sáng tạo là thuộc

tính xã hội tối cao của con ngƣời. Con ngƣời và ộng vật ều có lịch sử của

mình nhƣng lịch sử con ngƣời khác với lịch sử ộng vật. Lịch sử của ộng

vật “là lịch sử nguồn gốc của chúng và sự phát triển dần dần của chúng cho

ến trạng thái hiện nay của chúng. Nhƣng lịch sử ấy không phải do chúng

làm ra, và trong ch ng mực mà chúng có tham dự vào việc làm ra lịch sử

ấy thì iều ó iễn ra mà chúng không hề biết và không phải do ý muốn của

chúng. Ngƣợc lại con ngƣời càng cách xa con vật hiểu theo nghĩa hẹp của

t này ao nhi u thì con ngƣời lại càng tự mình làm ra lịch sử của mình một

cách có ý thức bấy nhi u”

202

. Hoạt ộng lịch sử ầu tiên khiến con ngƣời tách

khỏi con vật có ý nghĩa s ng tạo chân chính là hoạt ộng chế tạo công cụ

lao ộng, hoạt ộng lao ộng sản xuất. Nhờ chế tạo công cụ lao ộng mà con

ngƣời tách khỏi loài vật, tách khỏi tự nhiên trở thành chủ thể hoạt ộng thực

tiễn xã hội. Chính ở thời iểm ó con ngƣời bắt ầu làm ra lịch sử của mình.

“S ng tạo ra lịch sử” là ản chất của con ngƣời nhƣng con ngƣời không

thể sáng tạo ra lịch sử theo ý muốn tùy tiện của mình, mà là phải dựa vào

nh ng iều kiện do quá khứ, do thế hệ trƣớc ể lại trong nh ng hoàn cảnh mới.

Con ngƣời, một mặt, phải tiếp tục các hoạt ộng trên các tiền ề iều kiện cũ

của thế hệ trƣớc ể lại, mặt khác, lại phải tiến hành các hoạt ộng mới của

mình ể cải biến nh ng iều kiện cũ. Lịch sử sản xuất ra con ngƣời nhƣ thế

nào thì tương ứng con ngƣời cũng s ng tạo ra lịch sử nhƣ thế ấy. T khi

con ngƣời tạo ra lịch sử cho ến nay con ngƣời luôn là chủ thể của lịch sử

nhƣng cũng luôn là sản phẩm của lịch sử.

Con ngƣời tồn tại và phát triển luôn luôn ở trong một hệ thống môi

trƣờng x c ịnh. Đó là toàn ộ iều kiện tự nhiên và xã hội, cả iều kiện vật

chất lẫn tinh thần, có quan hệ trực tiếp hoặc gián tiếp ến ời sống của con

ngƣời và xã hội. Đó là nh ng iều kiện cần thiết, tất yếu, không thể thiếu ối

với sự tồn tại và phát triển của con ngƣời. Một mặt, con ngƣời là một bộ

phận của giới tự nhi n ể tồn tại và phát triển phải quan hệ với giới tự nhiên,

phải phụ thuộc vào giới tự nhiên, thu nhận và sử dụng các nguồn lực của

tự nhi n ể cải biến chúng cho phù hợp với nhu cầu của chính mình. Mặt

khác, là một bộ phận của tự nhi n con ngƣời cũng phải tuân theo các quy

luật của tự nhiên, tuân theo các quá trình tự nhi n nhƣ cơ học, vật lý, hóa

học ặc biệt là các quá trình y, sinh học, tâm sinh lý khác nhau. Về phương

iện sinh thể hay sinh học con ngƣời là một tiểu vũ trụ có cấu trúc phức

tạp, là một hệ thống mở, biến i và phát triển không ng ng thay i và thích

nghi khá nhanh chóng so với c c ộng vật kh c trƣớc nh ng biến i của môi

202

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.20. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, Tr.476.

lOMoARcPSD| 36084623

235

trƣờng. Nó v a tiếp nhận, thích nghi, hòa nhịp với giới tự nhi n nhƣng

cũng ằng c ch ó cải biến giới tự nhi n ể thích ứng và biến i chính mình.

Con ngƣời cũng tồn tại trong môi trƣờng xã hội. Chính nhờ môi

trƣờng xã hội mà con ngƣời trở thành một thực thể xã hội và mang bản

chất xã hội. Con ngƣời là sản phẩm của hoàn cảnh, của môi trƣờng trong

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập

236

ó có môi trƣờng xã hội. Môi trƣờng xã hội cũng là iều kiện và tiền ề ể con

ngƣời có thể thực hiện quan hệ với giới tự nhiên ở quy mô rộng lớn và h u

hiệu hơn. Trong thực chất thì môi trƣờng xã hội cũng là một bộ phận của

tự nhiên với nh ng ặc thù của nó. So với môi trƣờng tự nhi n môi trƣờng

xã hội có ảnh hƣởng trực tiếp và quyết ịnh ến con ngƣời, sự t c ộng của

môi trƣờng tự nhi n ến t ng c nh n con ngƣời thƣờng phải thông qua môi

trƣờng xã hội và chịu ảnh hƣởng sâu sắc của các nhân tố xã hội. Môi

trƣờng xã hội cũng nhƣ mỗi c nh n con ngƣời thƣờng xuyên phải có quan

hệ với môi trƣờng tự nhiên và tồn tại trong mối quan hệ t c ộng qua lại, chi

phối và quy ịnh lẫn nhau.

Do sự phát triển của công nghiệp, của cách mạng khoa học - công

nghệ, nhiều loại môi trƣờng kh c ã và ang ƣợc phát hiện. Đó là nh ng môi

trƣờng nhƣ môi trƣờng thông tin, kiến thức môi trƣờng t tính, môi

trƣờng iện môi trƣờng hấp dẫn môi trƣờng sinh học v.v.. Nhƣng cần lƣu

ý rằng, có nh ng môi trƣờng trong số ó mới ƣợc phát hiện và ang ƣợc

nghiên cứu, nên còn có nhiều ý kiến quan niệm kh c nhau thậm ch ối lập

nhau. Môi trƣờng sinh học môi trƣờng cận t m lý môi trƣờng tương t c

yếu ang ƣợc nghiên cứu trong khoa học tự nhiên là nh ng môi trƣờng nhƣ

vậy. Tuy nhi n chƣa ƣợc nhận thức ầy ủ, mới ƣợc phát hiện hay còn có

nh ng ý kiến quan niệm kh c nhau thì chúng ều hoặc là thuộc về môi

trƣờng tự nhiên, hoặc là thuộc về môi trƣờng xã hội. Tính chất, phạm vi

vai trò và t c ộng của chúng ến con ngƣời là khác nhau, không giống hoàn

toàn nhƣ môi trƣờng tự nhiên và môi trƣờng xã hội. Chúng là nh ng hiện

tƣợng, quá trình cụ thể của tự nhiên hoặc xã hội có t c ộng, ảnh hƣởng ở

một khía cạnh hẹp, cụ thể và xác ịnh ở phương iện tự nhiên hoặc xã hội.

* Bản chất con ngƣời là tổng hòa các quan hệ xã hội

Trong sinh hoạt xã hội, khi hoạt ộng ở nh ng iều kiện lịch sử nhất ịnh

con ngƣời có quan hệ với nhau ể tồn tại và phát triển. “Trong t nh hiện thực

của nó, bản chất của con ngƣời là t ng hòa các quan hệ xã hội”

203

. Bản chất

của con ngƣời luôn ƣợc hình thành và thể hiện ở nh ng con ngƣời hiện

thực, cụ thể trong nh ng iều kiện lịch sử cụ thể. Các quan hệ xã hội tạo nên

bản chất của con ngƣời nhƣng không phải là sự kết hợp giản ơn hoặc là t

ng cộng chúng lại với nhau mà là sự t ng hòa chúng; mỗi quan hệ xã hội có

vị tr vai trò kh c nhau có t c ộng qua lại, không tách rời nhau. Các quan

hệ xã hội có nhiều loại: Quan hệ quá khứ, quan hệ hiện tại, quan hệ vật

chất, quan hệ tinh thần, quan hệ trực tiếp, gián tiếp, tất nhiên hoặc ngẫu

nhiên, bản chất hoặc hiện tƣợng, quan hệ kinh tế, quan hệ phi kinh tế, v.v..

203

, t.3. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.11.

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập

237

Tất cả các quan hệ ó ều góp phần hình thành lên bản chất của con ngƣời.

Các quan hệ xã hội thay i thì ít hoặc nhiều, sớm hoặc muộn, bản chất con

ngƣời cũng sẽ thay i theo. Trong các quan hệ xã hội cụ thể x c ịnh con

ngƣời mới có thể bộc lộ ƣợc bản chất thực sự của mình và cũng trong nh

ng quan hệ xã hội ó thì bản chất ngƣời của con ngƣời mới ƣợc phát triển.

Các quan hệ xã hội khi ã hình thành thì có vai trò chi phối và quyết ịnh c c

phương iện khác của ời sống con ngƣời khiến cho con ngƣời không còn

thuần túy là một ộng vật mà là một ộng vật xã hội. Con ngƣời “ ẩm sinh ã

là sinh vật có tính xã hội”

204

. Khía cạnh thực thể sinh vật là tiền ề tr n ó

thực thể xã hội tồn tại, phát triển và chi phối.

2. Hiện tƣợng tha hóa con ngƣời và vấn ề giải phóng con ngƣời

* Thực chất của hiện tƣợng tha hóa con ngƣời là lao ộng của

con ngƣời bị tha hóa

Theo C. Mác, thực chất của lao ộng bị tha hóa là qu trình lao ộng và

sản phẩm của lao ộng t chỗ ể phục vụ con ngƣời ể phát triển con ngƣời ã

ị biến thành lực lƣợng ối lập, nô dịch và thống trị con ngƣời. Ngƣời lao

ộng chỉ hành ộng với tính c ch con ngƣời khi thực hiện các chức năng sinh

học nhƣ ăn ngủ sinh con ẻ c i … còn khi lao ộng, tức là khi thực hiện

chức năng cao quý của con ngƣời thì họ lại chỉ nhƣ là con vật.

Theo quan iểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa M c hiện tƣợng tha

hóa của con ngƣời là một hiện tƣợng lịch sử ặc thù, chỉ diễn ra trong xã

hội có phân chia giai cấp. Nguyên nhân gây nên hiện tƣợng tha hóa con

ngƣời là chế ộ tƣ h u về tƣ liệu sản xuất. Nhƣng tha ho con ngƣời ƣợc

ẩy lên cao nhất trong xã hội tƣ ản chủ nghĩa. Chế ộ ó ã tạo ra sự phân hóa

xã hội về việc chiếm h u tƣ nh n tƣ liệu sản xuất khiến ại a số ngƣời lao

ộng trở thành vô sản, một số ít trở thành tƣ sản, chiếm h u toàn bộ c c tƣ

liệu sản xuất của xã hội. Vì vậy nh ng ngƣời vô sản buộc phải làm thuê cho

c c nhà tƣ sản, phải ể c c nhà tƣ sản bóc lột mình và sự tha hóa lao ộng bắt

ầu t ó. Lao ộng bị tha hóa là nội dung chính yếu, là nguyên nhân, là thực

chất của sự tha hóa của con ngƣời.

Con ngƣời bị tha hóa là con ngƣời bị nh mất mình trong lao ộng, tức

trong hoạt ộng ặc trƣng ản chất của con ngƣời. Lao ộng là hoạt ộng sáng

tạo của con ngƣời là ặc trƣng chỉ có ở con ngƣời chứ không hề có ở con

vật là hoạt ộng ngƣời nhƣng khi hoạt ộng nó lại trở thành hoạt ộng của

con vật. Lao ộng bị cƣỡng bức, bị ép buộc bởi iều kiện xã hội. Con ngƣời

lao ộng không phải ể sáng tạo, không phải ể phát triển các phẩm chất ngƣời

204

, t.2. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.200.

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập

238

mà chỉ là ể ảm bảo sự tồn tại của thể xác họ. Điều ó có nghĩa rằng họ ang

thực hiện chức năng của con vật. Khi họ ăn uống, sinh con ẻ cái thì họ lại

là con ngƣời vì họ ƣợc tự do. Tính chất tr i ngƣợc trong chức năng nhƣ

vậy là biểu hiện ầu tiên của sự tha hóa của con ngƣời.

Trong hoạt ộng lao ộng con ngƣời là chủ thể trong quan hệ với tƣ

liệu sản xuất. Nhƣng vì trong chế ộ tƣ h u tƣ ản về tƣ liệu sản xuất thì

ngƣời lao ộng phải phụ thuộc vào c c tƣ liệu sản xuất. Tƣ liệu sản xuất là

o con ngƣời tạo ra. Nhƣ vậy con ngƣời bị lệ thuộc vào chính sản phẩm

do chính mình tạo ra. Mặt kh c ể có tƣ liệu sinh hoạt ngƣời lao ộng buộc

phải lao ộng cho các chủ tƣ ản, sản phẩm của họ làm ra trở nên xa lạ với

họ và ƣợc chủ sở h u ng ể trói buộc họ, bắt họ lệ thuộc nhiều hơn vào chủ

sở h u và vào các vật phẩm lao ộng. Lao ộng bị tha hóa ã làm ảo lộn quan

hệ xã hội của ngƣời lao ộng. C c ồ vật ã trở thành xa lạ, trở thành công cụ

thống trị, trói buộc con ngƣời. Quan hệ gi a ngƣời lao ộng với chủ sở h u

tƣ liệu sản xuất cũng ị ảo lộn. Đúng ra ó phải là quan hệ gi a ngƣời với

ngƣời nhƣng trong thực tế nó lại ƣợc thực hiện thông qua số vật phẩm o

ngƣời lao ộng tạo ra và số tiền công mà ngƣời lao ộng ƣợc trả. Quan hệ gi

a ngƣời và ngƣời ã ị thay thế bằng quan hệ gi a ngƣời và vật. Đó là iểu

hiện thứ hai của tha hóa.

Khi lao ộng bị tha hóa con ngƣời trở nên què quặt, phiến diện, thiếu

khuyết trên nhiều phương iện khác nhau. Sự tha hóa nói trên tất yếu làm

cho con ngƣời phát triển không thể toàn diện, không thể ầy ủ, và không thể

ph t huy ƣợc sức mạnh bản chất ngƣời. Ngƣời lao ộng ngày càng bị bần

cùng hóa, sự phân cực xã hội ngày càng lớn. Sản xuất, công nghiệp, khoa

học và công nghệ càng phát triển, lợi nhuận của các chủ sở h u tƣ liệu sản

xuất càng lớn ngƣời lao ộng ngày càng bị máy móc thay thế. Quá trình lao

ộng ngày càng trở thành quá trình thực hiện các thao tác giản ơn o dây

chuyền công nghệ, kỹ thuật quy ịnh ngƣời lao ộng càng bị ẩy ra khỏi quá

trình sản xuất trực tiếp thì lao ộng càng bị tha hóa ngƣời công nhân trở

thành một bộ phận của máy móc và ngày càng phụ thuộc vào nó, lao ộng

càng trở n n “ ã man”

205

. Trong bối cảnh cách mạng khoa học - công nghệ

và toàn cầu hóa hiện nay, khía cạnh này của sự tha hóa lao ộng ngày càng

thể hiện tập trung và rõ nét khiến cho sự phân cực giàu nghèo trong xã hội

hiện ại ngày càng dãn rộng theo chiều t lệ thuận với sự phát triển của cách

mạng khoa học - công nghệ và toàn cầu hóa.

Tha hóa con ngƣời là thuộc tính vốn có của các nền sản xuất dựa trên

chế ộ tƣ h u tƣ liệu sản xuất nhƣng nó ƣợc ẩy lên ở mức cao nhất trong

205

, t.42. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, tr.131.

lOMoARcPSD| 36084623

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập

239

nền sản xuất tƣ ản chủ nghĩa. Trong nền sản xuất ó sự tha hóa của lao ộng

còn ƣợc tạo nên bởi sự tha hóa tr n c c phương iện khác của ời sống xã

hội: Sự tha hóa của nền chính trị vì thiểu số ích k , sự tha hóa của c c tƣ

tƣởng của tầng lớp thống trị, sự tha hóa của các thiết chế xã hội khác. Chính

vì vậy, việc khắc phục sự tha hóa không chỉ gắn liền với việc xóa bỏ chế ộ

tƣ h u tƣ ản chủ nghĩa mà còn gắn liền với việc khắc phục sự tha hóa tr n

c c phương iện khác của ời sống xã hội. Đó là một quá trình lâu dài, phức

tạp ể giải phóng con ngƣời, giải phóng lao ộng.

lOMoARcPSD| 36084623

240

* “Vĩnh viễn giải phóng toàn thể xã hội khỏi ách bóc lột, ách áp

bức”

206

Đ y là một trong nh ng tƣ tƣởng căn ản, cốt lõi của c c nhà kinh iển

của chủ nghĩa M c - Lênin về con ngƣời. Giải phóng con ngƣời ƣợc các

nhà kinh iển triển khai trong nhiều nội dung lý luận và trên nhiều phương

diện kh c nhau. Đấu tranh giai cấp ể thay thế chế ộ sở h u tƣ nh n tƣ ản

chủ nghĩa về tƣ liệu sản xuất và phương thức sản xuất tƣ ản chủ nghĩa ể

giải phóng con ngƣời về phương iện chính trị là nội dung quan trọng hàng

ầu. Khắc phục sự tha hóa của con ngƣời và của lao ộng của họ, biến lao

ộng sáng tạo trở thành chức năng thực sự của con ngƣời là nội dung có ý

nghĩa then chốt.

“Xã hội không thể nào giải phóng cho mình ƣợc, nếu không giải

phóng cho mỗi cá nhân riêng biệt”

207

. Theo quan iểm của các nhà kinh iển

của chủ nghĩa M c - Lênin, việc giải phóng nh ng con ngƣời cụ thể là ể i

ến giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc và tiến tới giải phóng toàn thể

nhân loại. Việc giải phóng con ngƣời ƣợc quan niệm một cách toàn diện

ầy ủ, ở tất cả các nội ung và phương iện của con ngƣời, cộng ồng, xã hội

và nhân loại với tính cách là các chủ thể ở các cấp ộ khác nhau. Mục tiêu

cuối c ng trong tƣ tƣởng về con ngƣời của chủ nghĩa M c - Lênin là giải

phóng con ngƣời trên tất cả các nội ung và c c phương iện: con ngƣời c

nh n con ngƣời giai cấp con ngƣời dân tộc con ngƣời nhân loại …

Tƣ tƣởng về giải phóng con ngƣời trong triết học Mác - Lênin hoàn

toàn khác với c c tƣ tƣởng giải phóng con ngƣời của các học thuyết kh c

ã và ang tồn tại trong lịch sử. Tôn giáo quan niệm giải phóng con ngƣời là

sự giải thoát khỏi cuộc sống tạm, khỏi bể kh cuộc ời ể lên cõi Niết bàn

hoặc l n Thi n ƣờng ở kiếp sau. Một số học thuyết triết học duy vật cũng ã

ề xuất tƣ tƣởng giải phóng con ngƣời bằng một vài phương tiện nào ó

trong ời sống xã hội: Pháp luật ạo ức, chính trị. Tính chất phiến diện, hạn

hẹp, siêu hình trong nhận thức về con ngƣời, về các quan hệ xã hội và do

nh ng hạn chế về iều kiện lịch sử ã khiến cho nh ng quan iểm ó sa vào lập

trƣờng duy tâm, siêu hình.

“Bất kỳ sự giải phóng nào cũng ao hàm ở chỗ là nó trả thế giới con

ngƣời, nh ng quan hệ của con ngƣời về với b ”

229

, là “giải phóng

ngƣời lao ộng thoát khỏi lao ộng bị tha hóa”

208

. Tƣ tƣởng ó thể hiện chính

xác thực chất của sự giải phóng con ngƣời, thể hiện lập trƣờng duy vật

206

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.21. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, tr.11-12.

207

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.20. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tr.406.

229

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.1, Nxb Chính trị quốc gia; Hà Nội, 1995, tr.557.

208

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.42, Nxb Chính trị quốc gia; Hà Nội, 2000, tr.168.

lOMoARcPSD| 36084623

241

biện chứng, khách quan, khoa học trong việc nhận thức nguồn gốc, bản

chất và ời sống của con ngƣời và phương thức giải phóng con ngƣời.

* “Sự phát triển tự do của mỗi ngƣời là iều kiện cho sự phát triển tự

do của tất cả mọi ngƣời”

209

Khi chế ộ chiếm h u tƣ nh n tƣ ản chủ nghĩa bị thủ tiêu, lao ộng không

còn bị tha hóa, con ngƣời ƣợc giải phóng, khi ó xã hội là sự liên hiệp của

các cá nhân, con ngƣời bắt ầu ƣợc phát triển tự do. Con ngƣời là sự thống

nhất gi a cá nhân và xã hội, cá nhân với giai cấp, dân tộc và nhân loại, bản

chất của con ngƣời là t ng hòa c c quan hệ xã hội. Do vậy, sự phát triển tự

do của mỗi ngƣời tất yếu là iều kiện cho sự phát triển tự do của mọi ngƣời.

Dĩ nhiên, iều ó cũng có nghĩa là sự phát triển tự do của mọi ngƣời, sự phát

triển của xã hội là tiền ề cho sự phát triển của mỗi cá nhân trong ó. Sự phát

triển tự do của mỗi ngƣời chỉ có thể ạt ƣợc khi con ngƣời thoát khỏi sự

tha hóa, thoát khỏi sự nô dịch do chế ộ tƣ h u c c tƣ liệu sản xuất bị thủ

tiêu triệt ể, khi sự khác biệt gi a thành thị và nông thôn, gi a lao ộng tr óc

và lao ộng chân tay không còn, khi con ngƣời không còn bị trói buộc bởi

sự ph n công lao ộng xã hội.

Nh ng tƣ tƣởng về con ngƣời trong triết học của chủ nghĩa M c ƣợc

nói tr n y là nh ng tƣ tƣởng cơ ản óng vai trò là “kim chỉ nam” là cơ sở

lý luận khoa học ịnh hướng cho các hoạt ộng chính trị, xã hội văn hóa và

tƣ tƣởng trong gần hai thế k qua. Nh ng tƣ tƣởng ó còn là tiền ề lý luận

và phương ph p luận úng ắn cho sự phát triển của khoa học xã hội. Ngày

nay, chúng vẫn tiếp tục là cơ sở, tiền ề cho các quan iểm, lý luận về con

ngƣời và về xã hội, cho các khoa học hiện ại về con ngƣời nói chung.

Lý luận về con ngƣời của c c nhà kinh iển của chủ nghĩa M c - Lênin

là lý luận duy vật biện chứng triệt ể mang tính khoa học và cách mạng, góp

phần tạo nên cuộc cách mạng trong lịch sử tƣ tƣởng nhân loại. Lý luận ó

ngày càng ƣợc khẳng ịnh t nh úng ắn, khoa học trong bối cảnh hiện nay và

nó vẫn tiếp tục là “kim chỉ nam” cho hành ộng, là nền tảng lý luận cho việc

nghiên cứu, giải phóng và phát triển con ngƣời trong hiện thực.

3. Quan hệ cá nhân và xã hội; vai trò của quần chúng nhân dân và

lãnh tụ trong lịch sử.

a. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội

Con ngƣời, xét cả về thực thể sinh học lẫn thực thể xã hội, v a mang

bản chất loài lẫn t nh ặc thù cá thể. Nó v a là một vũ trụ thu nhỏ, riêng biệt,

ộc o lại v a mang ặc iểm chung, ph biến của loài. Sự thống nhất gi a c i

chung và c i ri ng trong con ngƣời khiến cho nó ở ỉnh cao của sự phát triển,

209

C.M c và Ph.Ăngghen.Toàn tập, t.4, Nxb Chính trị quốc gia; Hà Nội, 1995, tr.628.

lOMoARcPSD| 36084623

242

trở thành “trung t m” của vũ trụ “con ngƣời là hoa của ất”. Ở ộng vật, sự

thống nhất gi a cái chung của loài và cái riêng của cá thể, dù ở trình ộ cao

thì cũng chỉ ở phương iện sinh vật mà thôi.

Trong khi ó ở con ngƣời sự thống nhất ấy không chỉ ở trình ộ cao nhất về

phương iện sinh vật mà cả ở phương iện xã hội.

Con ngƣời là một hệ thống chỉnh thể thống nhất cá thể - loài, mang

nh ng thuộc tính cá thể ơn nhất, lẫn nh ng thuộc tính chung, ph biến của

loài, bản chất của nó là t ng hòa c c quan hệ xã hội. Nó là ại diện cho loài,

cho xã hội, cho nhân loại, cho lịch sử loài ngƣời. Trong con ngƣời, do vậy,

luôn có nh ng cái chung toàn nhân loại nhƣ c c gi trị chung, nhu cầu

chung, lợi ch chung v.v… Nó cũng là ại biểu của một xã hội cụ thể, một

thời kỳ lịch sử x c ịnh có t nh ặc thù, với c c quan hệ xã hội x c ịnh. C c

quan hệ xã hội kết tinh trong mỗi con ngƣời luôn là quan hệ xã hội cụ thể

của một thời ại, một gia ình một nhóm xã hội, một cộng ồng, một tập oàn

một giai cấp một quốc gia - dân tộc xác ịnh. Trong mỗi ngƣời còn có cả

nh ng c i ri ng c i ơn nhất ặc thù của cá thể, cá nhân t kinh nghiệm, tâm

lý, trí tuệ v.v… o nh ng iều kiện sống o ặc iểm sinh học quy ịnh. Nhờ ó

mỗi con ngƣời là một cá thể, cá nhân riêng biệt, khác biệt nhau. “Con

ngƣời là một thực thể xã hội mang t nh c nh n”

210

Cá nhân và xã hội không tách rời nhau. Xã hội do các cá nhân cụ thể

hợp thành, mỗi cá nhân là một phần tử của xã hội sống và hoạt ộng trong

xã hội ó. Khi mới sinh ra chƣa có ý thức chƣa có c c quan hệ xã hội thì

con ngƣời mới chỉ là cá thể. Chỉ khi cá thể ó giao tiếp xã hội, có nh ng

quan hệ xã hội x c ịnh, có ý thức mới trở thành cá nhân. Cá nhân không thể

tách rời xã hội. Quan hệ cá nhân – xã hội là tất yếu, là tiền ề và iều kiện tồn

tại và phát triển của cả cá nhân lẫn xã hội. Đương nhi n quan hệ ấy phụ

thuộc vào iều kiện lịch sử cụ thể vào trình ộ phát triển xã hội và của t ng c

nh n ặc biệt là phụ thuộc vào bản chất của xã hội. Quan hệ cá nhân - xã

hội là khác nhau trong xã hội có phân chia giai cấp và xã hội không phân

chia giai cấp. Sự thống nhất và mâu thuẫn gi a cá nhân và xã hội là một

phạm trù lịch sử, phụ thuộc vào t ng giai oạn lịch sử khác nhau.

Sự thống nhất cá nhân – xã hội còn thể hiện ở một góc ộ khác trong

quan hệ con ngƣời giai cấp và con ngƣời nhân loại. Quan hệ con ngƣời

giai cấp và con ngƣời nhân loại chỉ tồn tại trong xã hội có phân chia giai

cấp, do vậy nó có tính lịch sử. Mỗi con ngƣời cá nhân trong xã hội có giai

cấp ều mang tính giai cấp do nó luôn là thành viên của một giai cấp, tầng

lớp xã hội x c ịnh. Các quan hệ xã hội mà nó sống và hoạt ộng trong ó luôn

có quan hệ giai cấp và các quan hệ ó luôn óng vai trò quyết ịnh, chi phối

210

C.M c và Ph.Ăngghen. Toàn tập, t.3, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr.23

lOMoARcPSD| 36084623

243

các hành vi và hoạt ộng của nó ặc biệt quy ịnh lợi ích và hoạt ộng thực

hiện các lợi ích ấy. Mặt khác, mỗi cá nhân, dù thuộc về giai cấp nào cũng

ều mang tính nhân loại. Nhân loại là cộng ồng ngƣời ph biến rộng rãi nhất

ƣợc hình thành trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại. Tính nhân loại ƣợc

thể hiện trong các giá trị chung toàn nhân loại, trong nh ng quy tắc, chuẩn

mực chung xuất hiện trên nền tảng lợi ích chung, t bản chất ngƣời của các

cá nhân tạo nên cộng ồng nhân loại.

Tính giai cấp và tính nhân loại trong mỗi con ngƣời v a thống nhất v

a khác biệt, thậm chí mâu thuẫn nhau. Tính nhân loại là vĩnh hằng, là nền

tảng của cuộc sống ở mọi con ngƣời, dù khác biệt màu da, quốc tịch, giai

cấp, tộc ngƣời, hay giới ộ tu i, học vấn v.v… Chỉ có khi nào không còn

tồn tại nhân loại thì khi ó t nh nh n loại mới mất i. Nhƣng ở mỗi giai oạn

lịch sử khác nhau lại tồn tại các giai cấp khác nhau. Các giai cấp và quan

hệ của chúng biến i thƣờng xuy n o c c iều kiện kinh tế, chính trị, xã hội

luôn thay i. Con ngƣời với tính cách là nh ng chủ thể xã hội luôn có nh ng

hoạt ộng ể cải biến iều kiện khách quan tạo nên nh ng iều kiện sinh hoạt

thuận lợi hơn cho mình. Ch nh iều ó ã làm cho c c iều kiện sinh sống của

con ngƣời luôn biến i, các lực lƣợng sản xuất luôn phát triển, xã hội luôn

thay i theo chiều hướng tiến bộ. Nhƣng trong c c giai cấp ang ấu tranh

với nhau, có giai cấp ại diện cho sự phát triển tiến bộ, có giai cấp lại là lực

lƣợng cản trở sự phát triển tiến bộ ấy. Tính giai cấp trong nh ng con ngƣời

ại biểu cho giai cấp ang cản trở sự phát triển ấy tất nhiên là mâu thuẫn với

tính nhân loại.

Mỗi con ngƣời ều sinh ra, lớn lên trong một cộng ồng quốc gia, dân

tộc x c ịnh. Do nh ng iều kiện lịch sử, kinh tế văn hóa xã hội và chính trị

khác nhau nên trong mỗi cộng ồng quốc gia dân tộc cũng hình thành nh ng

giá trị, phẩm chất ặc iểm ặc thù của mình. Con ngƣời tất yếu mang trong

mình nh ng iểm ặc th ó họ muốn hay không, dù ý thức ƣợc iều ó hay

không. Do vậy, trong mỗi con ngƣời cá nhân luôn luôn mang trong nó cả

nh ng cái riêng biệt của nó với tính cách là cá nhân, v a mang trong mình

cả nh ng c i ặc thù của quốc gia dân tộc, v a mang cả tính giai cấp lẫn tính

nhân loại. Với tính cách là chủ thể hoạt ộng sự gắn kết t c ộng biện chứng

lẫn nhau gi a c c phương iện, khía cạnh ó trong mỗi con ngƣời là luôn biến

ộng, biện chứng, khách quan, tất yếu. Theo quan iểm của c c nhà kinh iển

của chủ nghĩa M c tính giai cấp và tính dân tộc mang tính lịch sử, sẽ mất

dần theo sự phát triển và tiến bộ của xã hội. Nhƣng t nh nh n loại và cá

nhân sẽ là vĩnh viễn. Trong khi lịch sử nhân loại chƣa ạt ến trình ộ phát

triển ó thì sự thống nhất gi a tính cá nhân, tính giai cấp, tính dân tộc và tính

nhân loại là mục tiêu, yêu cầu và tiêu chuẩn của tiến bộ xã hội. Giải quyết

úng ắn, phù hợp với iều kiện, hoàn cảnh khách quan mối quan hệ gi a con

lOMoARcPSD| 36084623

244

ngƣời c nh n con ngƣời giai cấp con ngƣời dân tộc con ngƣời nhân loại

luôn là òi hỏi của hoạt ộng thực tiễn.

C c quan iểm tr n y về con ngƣời có ý nghĩa phương ph p luận quan

trọng. Trong hoạt ộng nhận thức và thực tiễn phải luôn chú ý giải quyết úng

ắn mối quan hệ xã hội – cá nhân, phải tr nh khuynh hướng ề cao quá mức

(mặt/cái) cá nhân hoặc (mặt/cái) xã hội. Nếu ặt cá nhân lên trên xã hội, chỉ

thấy cá nhân mà không thấy xã hội em c nh n ối lập với xã hội, hoặc

ngƣợc lại, chỉ ề cao xã hội mà bỏ quên cá nhân, không nhận thức úng sự

phát triển của xã hội là sự kết hợp hoạt ộng của c c c nh n thì ều sai lầm

và có thể dẫn ến nh ng hệ lụy khó lƣờng cho cả xã hội lẫn cá nhân.

Hơn n a trong ời sống xã hội khi xem x t con ngƣời phải ặt nó trong

t ng thể các quan hệ xã hội, bởi trong tính hiện thực, bản chất của con ngƣời

là t ng thể các quan hệ xã hội. Điều này cũng gắn liền với nguyên tắc lịch

sử - cụ thể và nguyên tắc toàn diện. Sẽ là sai lầm nếu chỉ nhìn vào một

mặt/khía cạnh/phương iện của một con ngƣời ể nh gi bản chất của ngƣời

ó. Xem x t một con ngƣời phải ặt con ngƣời ó trong t ng thể các quan hệ

của ch nh ngƣời ó.

b. Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử

Đ y là một trong nh ng nội dung quan trọng của triết học Mác. Nội

dung này ƣợc triết học Mác luận giải một cách khoa học tr n cơ sở quán

triệt sâu sắc chủ nghĩa uy vật biện chứng và toàn bộ các nội dung khác của

chủ nghĩa uy vật lịch sử, là sự vận dụng nhất quán chủ nghĩa uy vật và

phương ph p iện chứng duy vật vào lý luận về vai trò con ngƣời trong tiến

trình lịch sử.

Trong lịch sử tƣ tƣởng nhân loại, vấn ề này ã ƣợc ề cập theo các lập

trƣờng tƣ tƣởng kh c nhau. C c tôn gi o ều cho rằng lịch sử vận ộng của

xã hội là o Thƣợng ế, Chúa trời sắp ặt, các cá nhân buộc phải tuân thủ ý

chí tối cao. Số phận con ngƣời, sự hoạt ộng của họ là do các thần linh

Thƣợng ế Đấng Tối cao quyết ịnh. C c trào lƣu uy t m cho rằng lịch sử

xã hội là do các bậc vua chúa c c vĩ nh n nh ng ngƣời ặc biệt có tài cao,

sức lớn iều khiển, còn quần chúng nhân dân chỉ là nh ng m ông ô hợp, chịu

sự iều khiển của các bậc vua chúa c c vĩ nh n của nh ng ngƣời ặc biệt ó.

Họ chỉ là phương tiện “con rối” trong tay của nh ng ngƣời này. Các nhà

duy vật trƣớc M c thƣờng phủ nhận vai trò của Thƣợng ế, thần linh Đấng

Tối cao và khẳng ịnh rằng sự biến i của xã hội là do một nhân tố xã hội x

c ịnh nào ó quyết ịnh nhƣ ạo ức, tình yêu thương nh ng ngƣời có ầu óc

phê phán hoặc sớm nhận thức ƣợc chân lý. Nhƣng o nh ng nguyên nhân

khác nhau, họ cũng ã rơi vào uy t m khi tuyệt ối hóa vai trò của các nhân

tố ó.

lOMoARcPSD| 36084623

245

Theo quan iểm triết học Mác- Lênin, xã hội biến i nhờ hoạt ộng của

toàn thể quần chúng nh n n ƣới sự lãnh ạo của các t chức hoặc cá nhân

nhằm thực hiện một mục ch nào ó. Mối quan hệ gi a vai trò quần chúng

nhân dân với c nh n ch nh là quan hệ gi a vai trò của nhân dân lao ộng với

cá nhân lãnh tụ/vĩ nh n. Một mặt quan hệ này thể hiện một phần nội ung

quan hệ gi a cá nhân và xã hội. Mặt khác, nó lại chứa ụng nh ng nội dung

mới, khác biệt, bởi trong quan hệ này nó nói ến quan hệ với nh ng c nh n

ặc biệt, cá nhân lãnh tụ/ vĩ nh n.

Quần chúng nhân dân là thuật ng chỉ tập hợp ông ảo nh ng con ngƣời

hoạt ộng trong một không gian và thời gian x c ịnh, bao gồm nhiều thành

phần, tầng lớp xã hội và giai cấp ang hoạt ộng trong một xã hội xác ịnh. Đó

có thể là toàn bộ quần chúng nhân dân của một quốc gia, một khu vực lãnh

th x c ịnh. Họ có chung lợi ch cơ ản liên hiệp với nhau, chịu sự lãnh ạo

của một t chức, một ảng ph i c nh n x c ịnh dể thực hiện nh ng mục tiêu

kinh tế, chính trị văn hóa hay xã hội x c ịnh của một thời kỳ lịch sử nhất

ịnh. Nội hàm của khái niệm quần chúng nhân dân bao gồm: Nh ng ngƣời

lao ộng sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần là lực lƣợng căn ản, chủ

chốt; Toàn thể n cƣ ang chống lại nh ng kẻ áp bức, bóc lột thống trị và ối

kháng với nhân dân; Nh ng ngƣời ang có c c hoạt ộng trong c c lĩnh vực

khác nhau, trực tiếp hoặc gián tiếp góp phần vào sự biến i xã hội. Với nội

ung ó quần chúng nhân dân là một phạm trù lịch sử thay i tùy thuộc vào

iều kiện lịch sử, xã hội cụ thể của các quốc gia, khu vực.

C nh n ch nh là con ngƣời cụ thể ang hoạt ộng trong một xã hội x c

ịnh thể hiện t nh ơn nhất với tính cách là cá thể về phương iện sinh học,

với tính cách là nhân cách về phương iện xã hội. Khác với khái niệm con

ngƣời ng ể chỉ tính ph biến về bản chất ngƣời trong mỗi cá nhân, khái

niệm cá nhân nhấn mạnh t nh ặc thù riêng biệt của mỗi cá thể về phương

diện xã hội. Cá nhân là một chỉnh thể v a mang t nh ơn nhất, cá biệt, riêng

biệt lại v a có tính ph biến có ời sống riêng, có nguyện vọng, nhu cầu và

lợi ch ri ng. Nhƣng c nh n cũng ao hàm t nh chung ph biến, chứa ựng

các quan hệ xã hội và nh ng nhận thức chung giúp cho việc thực hiện các

chức năng xã hội và cá nhân trong cuộc ời của họ và mang tính chất lịch sử

- cụ thể của ời sống của họ. Do ó c nh n ao giờ cũng mang bản chất xã

hội, yếu tố xã hội là ặc trƣng căn ản ể tạo nên cá nhân do cá nhân luôn

phải sống và hoạt ộng trong các nhóm khác nhau, các cộng ồng và các tập

oàn xã hội có tính lịch sử.

Trong số các cá nhân ở nh ng thời kỳ lịch sử nhất ịnh, trong nh ng iều

kiện, hoàn cảnh cụ thể x c ịnh xuất hiện nh ng cá nhân kiệt xuất, trở thành

nh ng ngƣời lãnh ạo quần chúng nhân dân nhằm thực hiện một mục ti u x

c ịnh. Đó là nh ng lãnh tụ hay vĩ nh n. Ngoài c c phẩm chất cá nhân lãnh

tụ/vĩ nh n là nh ng cá nhân kiệt xuất, xuất hiện trong phong trào quần chúng

lOMoARcPSD| 36084623

246

nhân dân, nhận thức ƣợc một c ch úng ắn, nhanh nhạy, kịp thời nh ng yêu

cầu, các quy luật, nh ng vấn ề căn ản nhất của một lĩnh vực hoạt ộng nhất

ịnh của ời sống xã hội hoặc là kinh tế, hoặc là chính trị, hoặc là văn hóa

khoa học, nghệ thuật, v.v.. Họ dám quên mình vì lợi ích của quần chúng nh

n n có năng lực nhận thức và t chức hoạt ộng thực tiễn. Lãnh tụ còn là

ngƣời có nh ng phẩm chất xã hội nhƣ ƣợc quần chúng tín nhiệm, gắn bó

mật thiết với quần chúng, có khả năng tập hợp quần chúng nhân dân, thống

nhất nhận thức ý ch và hành ộng của nh n n có năng lực t chức quần

chúng nhân dân thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ mà thời ại ặt ra.

C c nhà kinh iển của chủ nghĩa M c - L nin ã luận giải và luận chứng

một c ch úng ắn mối quan hệ gi a vai trò của lãnh tụ và vai trò của quần

chúng nhân dân trong sự phát triển xã hội. Quần chúng nhân dân là chủ thể

sáng tạo ch n ch nh là ộng lực phát triển của lịch sử. Vai trò ó của quần

chúng nh n n ƣợc thể hiện ở các nội ung sau y:

- Yếu tố căn ản và quyết ịnh của lực lƣợng sản xuất là quần chúng nh

n n lao ộng. Đó là yếu tố ộng nhất, cách mạng nhất trong lực lƣợng sản

xuất làm cho phương thức sản xuất vận ộng và phát triển thúc ẩy xã hội

phát triển. Đó là lực lƣợng cơ ản của xã hội sản xuất ra toàn bộ của cải vật

chất, là tiền ề và cơ sở cho sự tồn tại, vận ộng và phát triển của mọi xã hội,

trong mọi thời kỳ lịch sử.

- Trong mọi cuộc cách mạng xã hội cũng nhƣ ở c c giai oạn biến ộng

của xã hội, quần chúng nhân dân luôn là lực lƣợng chủ yếu cơ ản và quyết

ịnh mọi thắng lợi của các cuộc cách mạng và nh ng chuyển biến của ời

sống xã hội. Cách mạng là sự nghiệp của quần chúng nhân dân. Theo quan

iểm của triết học Mác - Lênin, bắt ầu t sự phát triển của các lực lƣợng sản

xuất ến một giai oạn phát triển nhất ịnh nó mâu thuẫn với các quan hệ sản

xuất, làm xuất hiện các cuộc cách mạng xã hội. Nhƣ vậy, nguyên nhân của

mọi cuộc cách mạng là bắt ầu t hoạt ộng sản xuất vật chất của quần chúng

nhân dân. Họ thực sự là chủ thể, lực lƣợng căn ản và chủ chốt là ộng lực

cơ ản của mọi quá trình kinh tế, chính trị văn hóa xã hội, khoa học và

công nghệ, và của mọi cuộc cách mạng xã hội.

- Toàn bộ các giá trị văn hóa tinh thần và ời sống tinh thần nói chung

ều do quần chúng nhân dân sáng tạo ra. Nh ng sáng tạo trực tiếp của quần

chúng nh n n trong lĩnh vực này là iều kiện, tiền ề, là nguồn lực thúc ẩy

sự phát triển của văn hóa tinh thần. Hoạt ộng phong phú a ạng của quần

chúng nhân dân trong thực tiễn là nguồn mạch cảm hứng vô tận, là chất

liệu không bao giờ cạn kiệt, là nguồn tài nguyên bất tận cho mọi sáng tạo

tinh thần. Quần chúng nh n n cũng là ngƣời gạn lọc lƣu gi , truyền bá và

ph biến các giá trị tinh thần làm cho nó ƣợc chọn lọc ƣợc bảo tồn vĩnh

viễn.

lOMoARcPSD| 36084623

247

Tùy thuộc vào nh ng iều kiện lịch sử khác nhau mà vai trò của quần chúng

nh n n cũng ƣợc thể hiện khác nhau. Xã hội càng công bằng, dân chủ, tự o ình

ẳng thì càng ph t huy ƣợc vai trò của cá nhân và của quần chúng nhân dân nói

chung.

Trong mối quan hệ với quần chúng nhân dân, lãnh tụ óng vai trò hết

sức to lớn, vô cùng quan trọng. Khi lịch sử ặt ra nh ng nhiệm vụ cần phải

giải quyết thì t trong quần chúng nhân dân sẽ xuất hiện nh ng lãnh tụ ể giải

quyết nh ng nhiệm vụ ó của lịch sử. Mọi phong trào ều sẽ thất bại nếu chƣa

tìm ra cho mình ƣợc nh ng lãnh tụ xứng ng. “Trong lịch sử chƣa hề có

một giai cấp nào giành ƣợc quyền thống trị, nếu nó không ào tạo ƣợc trong

hàng ngũ của mình nh ng lãnh tụ chính trị, nh ng ại biểu tiền phong có ủ

khả năng t chức và lãnh ạo phong trào”

211

Lãnh tụ hay cá nhân kiệt xuất phải nhận thức úng ắn ƣợc các quy luật

khách quan của ời sống xã hội, hiểu biết sâu sắc các xu thế phát triển của

quốc gia dân tộc, của thời ại và của phong trào; phải có kế hoạch, chương

trình iện pháp và chiến lƣợc hoạt ộng cho phong trào quần chúng nhân

dân và cho bản thân phù hợp với iều kiện và hoàn cảnh lịch sử cụ thể; ồng

thời lãnh tụ cũng phải thuyết phục ƣợc quần chúng nhân dân, thống nhất ý

ch và hành ộng của họ, tập hợp và t chức lực lƣợng ể thực hiện thành công

các kế hoạch chương trình chiến lƣợc và các mục ti u ã ƣợc x c ịnh. Hoạt

ộng của lãnh tụ có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm sự phát triển của phong trào

quần chúng nhân dân, t ó có thể thúc ẩy hoặc kìm hãm sự phát triển xã hội.

Hoạt ộng của lãnh tụ sẽ thúc ẩy sự phát triển xã hội, nếu họ hành ộng theo

các quy luật khách quan của sự phát triển xã hội, và ngƣợc lại, sẽ kìm hãm

sự phát triển xã hội hoặc tạo nên nh ng sự vận ộng quanh co, phức tạp cho

xã hội. Lãnh tụ cũng có vai trò to lớn ối với sự tồn tại, hoạt ộng của các t

chức quần chúng nhân dân mà họ là nh ng ngƣời t chức hoặc sáng lập và

iều hành. Các lãnh tụ gắn với nh ng thời ại lịch sử nhất ịnh và nh ng phong

trào cụ thể, do vậy, họ chỉ có thể hoàn thành ƣợc nh ng nhiệm vụ của thời

ại và phong trào ó mà thôi.

Quan hệ gi a lãnh tụ với quần chúng nhân dân là quan hệ thống nhất, biện

chứng thể hiện trên các nội ung sau y:

- Mục ch và lợi ích của quần chúng nhân dân và lãnh tụ là thống nhất.

Đó là iểm then chốt và căn ản quyết ịnh sự thành bại của phong trào và sự

xuất hiện của lãnh tụ. Lợi ích của họ có thể biểu hiện trên nhiều khía cạnh

kh c nhau nhƣng lợi ích luôn là cầu nối, liên kết, là mắt xích quyết ịnh là

ộng lực ể quần chúng nhân dân và lãnh tụ có thể kết thành khối xã hội

thống nhất về ý ch và hành ộng. Tuy nhiên, lợi ích của họ luôn vận ộng,

211

V.I.Lênin. Toàn tập, t.4. Nxb Tiến bộ M txcơva 1978. tr.473.

lOMoARcPSD| 36084623

248

biến i không ng ng phụ thuộc vào ịa vị lịch sử, bối cảnh khách quan mà

phong trào quần chúng nhân dân và lãnh tụ của họ ang tồn tại và hoạt ộng

trong ó phụ thuộc vào năng lực nhận thức và vận dụng các quy luật kh ch

quan ể thực hiện các lợi ch ó.

- Quần chúng nhân dân và phong trào của họ tạo nên các lãnh tụ và

nh ng iều kiện, tiền ề kh ch quan ể các lãnh tụ xuất hiện và hoàn thành các

nhiệm vụ mà lịch sử ặt ra cho họ. Lãnh tụ là sản phẩm của thời ại, của cộng

ồng, của phong trào. Sự xuất hiện của họ và khả năng giải quyết ƣợc các

nhiệm vụ của lịch sử nhanh hoặc chậm, nhiều hoặc ít sẽ thúc ẩy sự vận ộng,

phát triển của phong trào quần chúng nhân dân.

- Trong mối quan hệ thống nhất biện chứng gi a quần chúng nhân dân

và lãnh tụ, chủ nghĩa M c - Lênin khẳng ịnh vai trò quyết ịnh của quần

chúng nh n n ồng thời nh gi cao vai trò của lãnh tụ. Quần chúng nhân

dân là lực lƣợng óng vai trò quyết ịnh ối với sự phát triển của lịch sử xã

hội là ộng lực của sự phát triển ó. Lãnh tụ là ngƣời dẫn dắt ịnh hướng cho

phong trào thúc ẩy phong trào phát triển o ó mà thúc ẩy sự phát triển của

lịch sử xã hội.

Quan iểm của chủ nghĩa M c - Lênin về mối quan hệ gi a quần chúng

nhân dân với lãnh tụ có ý nghĩa phương ph p luận rất quan trọng. Lãnh tụ

có vai trò quan trọng nhƣng không thể tuyệt ối hóa vai trò của họ dẫn ến

tệ sùng bái cá nhân, thần thánh hóa lãnh tụ, coi nhẹ quần chúng nhân dân,

hạn chế việc ph t huy t nh năng ộng, sáng tạo của quần chúng nhân dân,

phải chống lại tệ s ng i c nh n. Ngƣợc lại, việc tuyệt ối hóa vai trò của

quần chúng nhân dân, xem nhẹ vai trò của các cá nhân và lãnh tụ sẽ dẫn ến

hạn chế xem thƣờng các sáng kiến cá nhân, nh ng sáng tạo của quần chúng

nh n n không ph t huy ƣợc sức mạnh sáng tạo của họ. Quần chúng nh n

n luôn là ngƣời thầy vĩ ại của các cá nhân, lãnh tụ.

Kết hợp hài hòa, hợp lý, khoa học vai trò quần chúng nhân dân và lãnh

tụ trong t ng iều kiện cụ thể x c ịnh sẽ tạo sức mạnh t ng hợp thúc ẩy phong

trào và sự vận ộng, phát triển của cộng ồng, xã hội nói chung.

4. Vấn ề con ngƣời trong sự nghiệp cách mạng ở Việt Nam

Lý luận về con ngƣời của c c nhà kinh iển của chủ nghĩa M c - Lênin

là nền tảng lý luận cho việc phát huy vai trò của con ngƣời trong cách mạng

và trong sự nghiệp i mới ở Việt nam hiện nay. Chủ tịch Hồ Chí Minh, do

yêu cầu khách quan của sự phát triển lịch sử - xã hội Việt Nam, tiếp thu

văn hóa và c c gi trị truyền thống của dân tộc gia ình tinh hoa văn hóa

của nhân loại trong ó có lý luận về con ngƣời của chủ nghĩa M c - L nin ã

vận dụng sáng tạo và phát triển lý luận về con ngƣời phù hợp với iều kiện

lịch sử xã hội Việt Nam hiện ại.

lOMoARcPSD| 36084623

249

Theo Hồ Ch Minh: “ch ngƣời nghĩa hẹp là gia ình anh em họ hàng,

bầu bạn. Nghĩa rộng là ồng bào cả nƣớc. Rộng n a là cả loài ngƣời”

212

Quan niệm về con ngƣời của Hồ Ch Minh r ràng là ã ƣợc cụ thể hóa, bao

hàm cả cá nhân, cộng ồng, giai cấp, dân tộc, nhân loại.

Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về con ngƣời bao hàm nhiều nội dung khác

nhau trong ó có c c nội ung cơ ản là: tƣ tƣởng về giải phóng nhân n lao

ộng, giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc tƣ tƣởng về con ngƣời v a là

mục tiêu, v a là ộng lực của cách mạng tƣ tƣởng về phát triển con ngƣời

toàn diện.

Giải phóng nh n n lao ộng gắn liền với giải phóng giai cấp, giải phóng

dân tộc, bởi ở Việt Nam quyền lợi của nh n n lao ộng thống nhất với quyền

lợi của giai cấp và dân tộc. Đấu tranh giải phóng nhân dân lao ộng, giải

phóng giai cấp vô sản và giai cấp nông n ƣới sự lãnh ạo của giai cấp vô

sản không phải chỉ ể giải phóng bản thân giai cấp vô sản mà còn ể giải

phóng giai cấp nông dân và toàn thể dân tộc khỏi ách áp bức, bóc lột. Chỉ

bằng c ch ó và uy nhất bằng c ch ó thì việc giải phóng giai cấp vô sản

mới có thể thực hiện ƣợc triệt ể và ảm bảo thắng lợi hoàn toàn. Công cuộc

giải phóng nh n n lao ộng, giải phóng giai cấp và giải phóng dân tộc chỉ

có thể thắng lợi và thắng lợi hoàn toàn, triệt ể bằng việc thực hiện cách

mạng vô sản, xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản.

Sự nghiệp giải phóng ó chỉ ƣợc hoàn thành khi các giai cấp bị bóc lột, các

dân tộc bị áp bức và nh ng ngƣời lao ộng trên phạm vi toàn thế giới thoát

khỏi ách áp bức, nô lệ.

Do bối cảnh lịch sử của quốc gia dân tộc, Hồ Chí Minh luôn nhấn

mạnh tƣ tƣởng giành ộc lập, tự do cho quốc gia dân tộc. Độc lập, tự do là

quyền bất khả xâm phạm của quốc gia dân tộc là tƣ tƣởng ƣợc Hồ Chí

Minh kế th a t Bản tuy n ngôn ộc lập của nƣớc Mỹ và xem y là tƣ tƣởng

bất hủ, phải ƣợc áp dụng cho mọi quốc gia dân tộc. Tƣ tƣởng ấy là iểm

xuất ph t cho c c tƣ tƣởng về giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp và nh

n n lao ộng và cũng là sợi chỉ ỏ xuyên suốt cuộc ời và sự nghiệp của Hồ

Ch Minh. Th ng 7 năm 1945 khi ang chuẩn bị iều kiện ể tiến hành cuộc

cách mạng th ng 8 năm 1945 ang ị bệnh nặng, Hồ Ch Minh ã căn ặn c

c ồng chí của mình rằng: “Lúc này thời cơ thuận lợi ã tới, dù hy sinh tới u

phải ốt cháy cả dãy Trƣờng Sơn cũng phải kiên quyết giành cho ƣợc ộc

lập”

213

. “Trong lúc này nếu không giải quyết ƣợc vấn ề dân tộc giải phóng

không òi ƣợc ộc lập, tự do cho toàn thể dân tộc, thì chẳng nh ng toàn thể

quốc gia dân tộc còn chịu mãi kiếp ngựa trâu, mà quyền lợi của bộ phận,

212

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 5. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.644.

213

Xem: Đại tƣớng Võ Nguyên Giáp. T ng tập hồi ký. Nx . Qu n ội nhân dân, Hà Nội, 2006, tr.130.

236

Nghị quyết Hội nghị Trung ƣơng 8 th ng 5-1941). Xem: Đảng Cộng sản Việt Nam. Vă ệ Đ ng toàn

tập, t.7, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà nội, 2000, tr.111.

lOMoARcPSD| 36084623

250

giai cấp ến vạn năm cũng không òi lại ƣợc”

236

. Việc giành lại ộc lập, tự do

dân tộc và bảo vệ nó là mục tiêu, sự nghiệp suốt ời của Hồ Chí Minh và

của cả dân tộc Việt Nam. “Nƣớc Việt Nam có quyền hƣởng tự do và ộc

lập, và thật sự ã trở thành một nƣớc tự o và ộc lập. Toàn thể dân tộc Việt

Nam quyết em hết tinh thần và lực lƣợng, tính mạng và của cải ể gi v ng

quyền tự o và ộc lập ấy”

214

. “D n tộc Việt Nam thà hy sinh tất cả, chứ nhất

ịnh không chịu mất nƣớc, không chịu làm nô lệ”

215

Hồ Ch Minh cũng khẳng ịnh tƣ tƣởng giải phóng dân tộc phải ƣợc

thực hiện do chính các dân tộc bị áp bức, bóc lột: “Ngƣời ta sẽ không làm

gì ƣợc cho ngƣời An Nam nếu không dựa tr n c c ộng lực vĩ ại và duy nhất

của ời sống xã hội của họ”

216

. Quan iểm này không chỉ ƣợc thể hiện trong

lĩnh vực lý luận mà nó còn ƣợc ƣa vào thực tiễn vận ộng tuyên truyền

trong quần chúng cách mạng: “Hỡi anh em ở các thuộc ịa!... chúng tôi xin

nói với anh em rằng, công cuộc giải phóng anh em chỉ có thể thực hiện ƣợc

bằng sự nỗ lực của bản th n anh em”

217

. Đ y là một quan iểm thể hiện lập

trƣờng duy vật, khoa học và biện chứng, là sự vận dụng trung thành và

sáng tạo tƣ tƣởng về giải phóng con ngƣời, giải phóng giai cấp và nhân

loại của c c nhà kinh iển chủ nghĩa Mác - Lênin vào thực tiễn cách mạng

Việt Nam. Quan iểm này ã ƣợc Hồ Chí Minh quán triệt trong toàn bộ cuộc

ời hoạt ộng của mình, và ƣợc Đảng Cộng Sản Việt Nam tiếp tục sử dụng

trong thực tiễn ƣợc thực tiễn chứng minh là hoàn toàn úng ắn.

Hồ Chí Minh khẳng ịnh: Tôi chỉ có một sự ham muốn, ham muốn tột

bậc là làm sao nƣớc ta ƣợc hoàn toàn ộc lập n ta ƣợc hoàn toàn tự o

ồng ào ai cũng có cơm ăn o mặc ai cũng ƣợc học hành. Điều ó có nghĩa

rằng theo Hồ Ch Minh ộc lập, tự do mới chỉ là iều kiện cần iều kiện ủ là

phải xây dựng một chế ộ xã hội mới. “Tất cả nh ng ngƣời lao ộng trên thế

giới ều có một mục ch chung là tho t khỏi ách áp bức bóc lột ƣợc sống

sung sướng, tự do, tức là thực hiện chế ộ cộng sản”

218

. “Nƣớc ộc lập mà

n không ƣợc hƣởng hạnh phúc, tự do, thì ộc lập cũng chẳng có nghĩa lý

gì”

219

. Đ y ch nh là thực chất của tƣ tƣởng con ngƣời v a là mục tiêu, v a

là ộng lực của cách mạng ƣợc Hồ Chí Minh phát triển t lý luận về giải

phóng con ngƣời của chủ nghĩa Mác - Lênin vận dụng vào thực tiễn Việt

Nam.

Hồ Chí Minh còn nhấn mạnh rằng sự nghiệp cách mạng, thành quả

cách mạng ều là của n o n và vì n. “Nƣớc ta là một nƣớc dân chủ, mọi

214

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 4. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.4.

215

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 4. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr.480

216

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 1. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.467.

217

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 2. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.127-128.

218

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 7. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.209.

219

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 4. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.56.

lOMoARcPSD| 36084623

251

công việc ều vì lợi ích của n mà làm c c cơ quan ch nh phủ t toàn quốc

cho ến làng ều là công bộc của n nghĩa là ể gánh vác việc chung cho dân,

chứ không phải ể è ầu n nhƣ trong thời kỳ ƣới quyền thống trị của Pháp,

Nhật”

220

Trong tƣ tƣởng Hồ Ch Minh con ngƣời nh n n lao ộng không chỉ

là mục tiêu của sự nghiệp cách mạng mà còn là ộng lực của cách mạng:

“Vô luận việc gì ều o con ngƣời làm ra, và t nhỏ ến to, t gần ến xa ều thế

cả”

221

. “Muốn tiến lên chủ nghĩa xã hội thì phải có nh ng con ngƣời xã hội

chủ nghĩa”

222

. “Chủ nghĩa xã hội chỉ có thể xây dựng ƣợc với sự giác ngộ

ầy ủ và lao ộng sáng tạo của hàng chục triệu ngƣời”

223

. Con ngƣời ở Hồ

Ch Minh cũng là nh n n. Bởi thế “công cuộc i mới, xây dựng là trách

nhiệm của dân. Sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc là công việc của dân.

Chính quyền t xã ến Chính phủ trung ương o n cử ra. Đoàn thể t Trung

ương ến xã do dân t chức nên. Nói tóm lại, quyền hành và lực lƣợng ều ở

nơi n”

224

. Đ y ch nh là tƣ tƣởng ƣợc kế th a t trong truyền thống dựng

nƣớc và gi nƣớc của dân tộc Việt Nam. Tƣ tƣởng lấy dân làm gốc ã ƣợc

các triều ại phong kiến trong lịch sử sử dụng ặc biệt thành công trong công

cuộc bảo vệ t quốc, chiến thắng các thế lực ngoại xâm lớn mạnh hơn nhiều

lần.

Phát triển con ngƣời toàn diện là một nội dung quan trọng trong tƣ

tƣởng Hồ Chí Minh về con ngƣời. “Vì lợi ch mƣời năm thì phải trồng

cây, vì lợi ch trăm năm thì phải trồng ngƣời”

225

. Con ngƣời toàn diện là

con ngƣời có cả ức và tài (v a hồng v a chuy n trong ó ức là gốc. Đức là

ạo ức nhƣng ó không phải là ạo ức thủ cựu, mà là ạo ức mới ạo ức vĩ ại

ó không phải là ạo ức vì danh vọng cá nhân mà là vì lợi ích chung của

Đảng, của dân tộc, của loài ngƣời. Yêu cầu cơ ản của ạo ức ó là trung với

nƣớc, hiếu với n y u thương con ngƣời, cần, kiệm, liêm, chính, chí công

vô tƣ có tinh thần quốc tế vô sản

226

. Tài hay chuy n là năng lực của con

ngƣời p ứng ƣợc các nhiệm vụ ƣợc giao ƣợc thể hiện qua việc không ng

ng học tập n ng cao trình ộ văn hóa, khoa học kĩ thuật và lý luận

227

220

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 4. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.56.

221

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 5. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.241.

222

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 9. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.303.

223

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 8. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.495.

224

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 5. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.698.

225

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 9. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.222.

226

Xem: Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 5.- Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.252, 632, 636, 640, 641, 643,

648

227

Xem: Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 4. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.36; T. 8. tr. 221

251

Hồ Chí Minh, Toàn tập, T. 9.- Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002. tr.293.

lOMoARcPSD| 36084623

252

Để con ngƣời phát triển toàn diện thì phải tu ƣỡng, rèn luyện trong

hoạt ộng thực tiễn, kết hợp giáo dục và tự giáo dục. Các phẩm chất và năng

lực của con ngƣời không phải “t trên trời sa xuống” mà phải “ o ấu tranh,

rèn luyện bền bỉ hàng ngày mà phát triển mà củng cố”

251

. Giáo dục là công

việc của toàn xã hội có vai trò ặc biệt quan trọng, nhất là ối với thế hệ trẻ.

Xã hội cần nh ng con ngƣời nhƣ thế nào thì thông qua giáo dục con ngƣời

nhƣ thế ó sẽ ào tạo và xuất hiện. Giáo dục gắn liền với tự giáo dục. Đó là

qu trình tự cải tạo, tự thực hiện cách mạng trong chính bản thân mỗi ngƣời.

Đó là qu trình khó khăn phức tạp của cuộc cách mạng trong chính bản th

n mình cũng khó khăn giống nhƣ c ch mạng ngoài xã hội. Không thể thực

hiện ƣợc cách mạng ngoài xã hội nếu không thực hiện ƣợc cuộc cách mạng

trong bản th n mình và ngƣợc lại.

Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về con ngƣời và phát triển con ngƣời là sự

vận dụng sáng tạo và phát triển lý luận về con ngƣời của chủ nghĩa M c -

Lênin vào hoàn cảnh Việt Nam trong bối cảnh mới của thời ại. Tƣ tƣởng

ó ã và ang là “kim chỉ nam” là nền tảng lý luận cho việc hoạch ịnh các chủ

trương ch nh s ch về con ngƣời và phát triển con ngƣời, cho việc iều hành

và quản lý ời sống xã hội. Con ngƣời v a là mục tiêu v a là ộng lực của sự

phát triển, là nội dung cốt l i là tƣ tƣởng căn ản trong chiến lƣợc phát

triển con ngƣời của nƣớc ta hiện nay. Điều này cũng ph hợp với xu hướng

chung của tƣ tƣởng tiến bộ của nhân loại ã ƣợc Liên Hợp Quốc chính

thức vận dụng ở quy mô toàn cầu.

Con ngƣời v a là mục tiêu, là nguồn gốc là ộng lực của sự phát triển

xã hội. Chủ nghĩa M c - Lênin khẳng ịnh con ngƣời là chủ thể lịch sử xã

hội. Quan iểm ó ã ƣợc cụ thể hóa trong tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và tiếp tục

ƣợc Đảng Cộng sản Việt Nam cụ thể hóa vào sự nghiệp i mới ở Việt Nam

hiện nay trong quan iểm xem con ngƣời v a là mục tiêu, là nguồn gốc là

ộng lực của sự phát triển xã hội. Quan iểm ó nhấn mạnh vai trò chủ thể tích

cực, tự giác, sáng tạo của con ngƣời, xem ó là nguồn gốc ộng lực của sự

phát triển xã hội hiện ại. Phát huy vai trò con ngƣời chính là phát huy tính

tích cực, tự giác, sáng tạo ó trong quá trình hoạt ộng, bằng việc phát huy

tối a c c ặc trƣng về phẩm chất năng lực của chính họ, khắc phục và giảm

thiểu nh ng khiếm khuyết, hạn chế trên các phương iện khác nhau của con

ngƣời. Phát huy vai trò con ngƣời ƣợc thực hiện trong cả hoạt ộng nhận

thức lẫn hoạt ộng thực tiễn, hoạt ộng vật chất và hoạt ộng tinh thần, bao

gồm cả năng lực nhận thức tƣ uy hành ộng lẫn các phẩm chất chính trị

ạo ức v.v..

Việc ph t huy vai trò con ngƣời ở Việt Nam trong iều kiện hiện nay ã

ƣợc Đảng ta chú trọng nhấn mạnh trong các kỳ ại hội Đảng, trong c c văn

kiện của Ban Chấp hành Trung ương trong c c chủ trương chính sách,

quản lý và iều hành sự phát triển kinh tế, xã hội nói chung. Một mặt Đảng

lOMoARcPSD| 36084623

253

ta nhấn mạnh việc ấu tranh không khoan nhƣợng chống thóai hóa, biến

chất, suy thóai về chính trị tƣ tƣởng ạo ức, chống lại nh ng thói hƣ tật

xấu, nh ng ặc tính tiêu cực của con ngƣời Việt Nam ang cản trở sự phát

triển của ch nh con ngƣời và xã hội. Mặt khác Đảng Cộng sản Việt Nam

cũng nhấn mạnh ến việc xây dựng con ngƣời Việt Nam p ứng yêu cầu phát

triển ất nƣớc hiện nay với nh ng ức tính sau y:

“- Có tinh thần y u nƣớc, tự cƣờng dân tộc, phấn ấu vì ộc lập dân tộc

và chủ nghĩa xã hội có ý ch vƣơn l n ƣa ất nƣớc thoát khỏi nghèo nàn,

lạc hậu oàn kết với nhân dân thế giới trong sự nghiệp ấu tranh vì hòa ình

ộc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội.

- Có ý thức tập thể oàn kết, phấn ấu vì lợi ích chung.

- Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh cần kiệm, trung thực, nh n

nghĩa tôn trọng k cương ph p nƣớc quy ƣớc của cộng ồng; có ý thức bảo vệ

và cải thiện môi trƣờng sinh thái.

- Lao ộng chăm chỉ với lương t m nghề nghiệp có kĩ thuật, sáng tạo năng

suất cao vì lợi ích của bản th n gia ình tập thể và xã hội

- Thƣờng xuyên học tập, nâng cao hiểu biết trình ộ chuyên môn, trình ộ

thẩm mỹ và thể lực”

228

Hội nghị lần thứ Chín của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI

tiếp tục nhấn mạnh và b sung: “X y ựng nền văn hóa và con ngƣời Việt

Nam phát triển toàn diện hướng ến chân, thiện, mỹ, thấm nhuần tinh thần

dân tộc nh n văn n chủ và khoa học… hoàn thiện các chuẩn mực giá trị

văn hóa và con ngƣời Việt Nam, tạo môi trƣờng và iều kiện ể phát triển về

nh n c ch ạo ức, trí tuệ năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn, trách nhiệm

xã hội nghĩa vụ công dân, ý thức tuân thủ pháp luật; ề cao tinh thần y u

nƣớc, tự hào dân tộc lương t m tr ch nhiệm của mỗi ngƣời với bản thân

mình, với gia ình, cộng ồng, xã hội và ất nƣớc”

229

“Chăm lo x y ựng con ngƣời Việt Nam phát triển toàn diện, trọng tâm

là bồi ƣỡng tinh thần y u nƣớc, lòng tự hào dân tộc ạo ức, lối sống, nhân

cách. Tạo chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức, ý thức tôn trọng pháp luật,

mọi ngƣời Việt Nam ều hiểu biết sâu sắc, tự hào, tôn vinh lịch sử văn hóa

n tộc… x y ựng con ngƣời có thế giới quan khoa học hướng tới chân,

thiện, mỹ. Gắn xây dựng, rèn luyện ạo ức với thực hiện quyền con ngƣời,

quyền và nghĩa vụ cơ ản của công dân. Nâng cao trí lực, bồi ƣỡng tri thức

228

Đảng Cộng sản Việt Nam. Vă ện Hội nghị lần th 5 Ban chấ ơ ó VIII.-Nxb Chính trị quốc gia,

Hà Nội, 1998.-tr. 58-59.

229

Đảng Cộng sản Việt Nam. Nghị quy t hội nghị B H ơ ần th 9, khóa XI về xây dựng và phát

triển văn hóa con ngƣời Việt Nam p ứng yêu cầu phát triển bền v ng ất nƣớc.- Văn phòng Trung ƣơng

Đảng xuất bản.- Hà Nội, 2014.-tr. 46-47.

lOMoARcPSD| 36084623

254

cho con ngƣời Việt Nam… X y ựng và phát huy lối sống mỗi ngƣời vì

mọi ngƣời, mọi ngƣời vì mỗi ngƣời …”

230

. Sự nghiệp i mới òi hỏi phải ặt

con ngƣời vào vị trí trung tâm, xem ó v a là mục tiêu v a là ộng lực của sự

phát triển và cũng chỉ bằng c ch ó thì sự nghiệp i mới ở nƣớc ta hiện nay

mới có thể thực hiện thành công ƣợc. Độc lập, tự do và hạnh phúc của con

ngƣời, sự phát triển toàn diện của nó là nội dung cốt lõi, mục tiêu chủ yếu,

cao nhất và bao trùm nhất của công cuộc i mới nói riêng và sự nghiệp giải

phóng con ngƣời nói chung. Mục tiêu của công cuộc i mới và sự nghiệp

xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay là n giàu nƣớc mạnh, xã

hội công bằng, dân chủ văn minh là sự thể hiện tập trung mục tiêu giải

phóng con ngƣời trong giai oạn hiện nay.

Việc ph t huy vai trò con ngƣời ể thực hiện mục tiêu giải phóng con

ngƣời xem con ngƣời v a là mục tiêu, v a là ộng lực của sự nghiệp i mới

ƣợc Đảng Cộng sản Việt Nam quán triệt trong tất cả các lĩnh vực của ời

sống xã hội t kinh tế ến chính trị, t giáo dục và ào tạo ến khoa học và công

nghệ, t lĩnh vực xã hội ến lĩnh vực văn hóa. Bài học lịch sử của cách mạng

Việt Nam là mọi sự thắng lợi ều phải dựa trên nền tảng phát huy, sử dụng

úng ắn con ngƣời. Để phát huy mạnh mẽ vai trò con ngƣời trong giai oạn

cách mạng hiện nay Đảng Cộng sản Việt Nam thực hiện nhiều giải pháp

khác nhau: Kết hợp gi a lợi ích vật chất và lợi ích tinh thần; coi trọng ph t

huy vai trò ộng lực chính trị, tinh thần và ạo ức; chú trọng tuyên truyền

giáo dục ộng viên kịp thời các hiện tƣợng tích cực của con ngƣời trong xã

hội; thực thi các chính sách kinh tế xã hội hướng ến con ngƣời và vì con

ngƣời; ào tạo và phát triển nguồn nhân lực ặc biệt là nguồn nhân lực chất

lƣợng cao, chú trọng giáo dục ào tạo thế hệ trẻ. Con ngƣời ƣợc ặt ở vị trí

trung tâm của sự phát triển kinh tế và xã hội, coi trọng nhu cầu và lợi ch

ch nh ng của con ngƣời ề cao sự tu ƣỡng, tự rèn luyện, thông qua hoạt

ộng thực tiễn ể ào tạo, bồi ƣỡng con ngƣời, thực hành phê bình và tự phê

bình thƣờng xuyên, chống chủ nghĩa c nh n tăng cƣờng xây dựng Đảng

trong sạch, v ng mạnh. Sự thành công của công cuộc i mới nói riêng và sự

phát triển ất nƣớc nói riêng phụ thuộc rất lớn vào việc phát huy vai trò con

ngƣời, nhất là khi cuộc cách mạng khoa học – công nghệ ang diễn ra nhƣ

vũ ão c ch mạng công nghiệp lần thứ tƣ ang ắt ầu, toàn cầu hóa và hội

nhập quốc tế ang iễn ra với nh ng diễn biến bất thƣờng, khó lƣờng.

TÀI LIỆU THAM KHẢO CHỦ YẾU ĐỂ BIÊN SOẠN GIÁO TRÌNH

1. A.P.Séptulin, Bàn về mối liên hệ l n nhau của các phạm trù trong

tri t h c mácxít. Nxb. Sự Thật, Hà Nội. 1961.

230

Đảng Cộng sản Việt Nam. Nghị quy t hội nghị B H ơ ần th 9 S . tr.49 50.

lOMoARcPSD| 36084623

255

2. A.Séptulin, P ơ ận th c biện ch ng. Nxb. Tiến bộ và Nxb.

Sự thật, Hà Nội. 1989.

3. Bách khoa toàn th t h c. Nxb. T iển Xô viết. In lần thứ 2 M

txcơva. 1989 Tiếng Nga).

4. Báo cáo phát triển con ngƣời Việt Nam c c năm 1999 2011 và

2016.

5. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Giáo trình tri t h c (Dùng trong ạ

ộ thạc sỹ, ti n sỹ các ngành KHXH và NV không chuyên ngành Tri t h c). Nxb.

Đại học Sƣ phạm, Hà Nội, 2014.

6. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Tri t h c. 3 quyển. Nxb. Chính trị quốc

gia, Hà Nội. 2003.

7. i và phát triể i trong quan niệm của .M v P .Ă e . Nxb.

Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2003.

8. Davidovich V.E., D ớ ă í t h c. Nxb. Chính trị quốc gia,

Hà Nội, 2002.

9. Đảng Cộng sản Việt Nam. Nghị quy t hội nghị Ban Chấp ơ

ần th 9, khóa XI về xây d ng và phát triể vă ó i Việ N ng yêu cầu

phát triển bền vữ ấ ớc. Văn phòng Trung ương Đảng xuất bản. Hà Nội,

2014.

10. Đảng Cộng sản Việt Nam, Vă ệ Đ ng toàn tập, Nghị quyết Hội

nghị Trung ương 8 th ng 5-1941). Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000.

11. Đảng Cộng sản Việt Nam. Vă ện Hội nghị lần th 5 Ban chấ

ơ ó VIII. Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998.

12. Đại tướng Võ Nguyên Giáp. T ng tập hồi ký. Nx . Qu n ội nhân

dân, Hà Nội, 2006.

13. Hawking S, L ợc sử th i gian. Nx . Văn ho thông tin Hà Nội,

2000.

14. Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Giáo trình cao cấp lý

luận chính trị - Tri t h c Mác - Lênin. Nxb Lý luận Chính trị, H. 2018.

15. Hội ồng Trung ương chỉ ạo biên soạn giáo trình quốc gia, Giáo

trình Tri t h c Mác - Lênin (Tái bản có sửa ch a, b sung). Nxb. Chính trị Quốc

gia, Hà Nội, 2010.

16. Lê H u Nghĩa Lịch sử và lôgíc. Nxb. Sách giáo khoa Mác - Lênin,

Hà Nội. 1987.

17. Trần Văn Phòng chủ biên), Giáo trình Tri t h c (dùng cho

cao h c không chuyên ngành tri t h c). Nxb Lý luận Chính trị, Hà Nội, 2015.

18. Qu n ội nhân dân Việt Nam, T ng cục chính trị, Lịch sử tri t h c

(Giáo trình bậc ại học ng cho ối tƣợng ào tạo cán bộ chính trị qu n ội). Nx .

QĐND Hà Nội, 2003.

lOMoARcPSD| 36084623

256

19. Qu n ội nhân dân Việt Nam, T ng cục chính trị, Tri t h c Mác -

Lênin- Phần I, Chủ d vật biện ch ng (Dùng cho ào tạo cán bộ chính trị

cấp ph n ội - bậc ại học ). Nx . QĐND Hà Nội, 2008.

20. Qu n ội nhân dân Việt Nam, T ng cục chính trị, Tri t h c Mác -

Lênin- Phần II, Chủ d vật lịch sử D ng cho ào tạo cán bộ chính trị cấp

ph n ội – bậc ại học). Nxb. Qu n ội nhân dân, Hà Nội, 2008.

21. Sir Julian Huxley, Dr. J. Bronowski, Sir Gerald Barry, James

Fisher, ở i qua các th ại. Nx . Văn hóa Thông tin. Hà Nội, 2004.

22. Tri t h ơ ệ ại. T iển. Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,

1996.

23. Viện Nghiên cứu Con ngƣời. Một số k t qu nghiên c u chủ y u.

Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2014.

24. Viện Triết học trực thuộc Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, Lịch

sử phép biện ch ng. 6 tập. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội. 1998.

MỤC LỤC

CHƯƠNG I

TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC

TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI

I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC ................................6

1. ợc về tri t h c ............................................................................... 6

2. Vấ ề ơ n của tri t h c ...................... Error! Bookmark not defined. 3.

Biện ch ng và siêu hình ............................ Error! Bookmark not defined.

II. TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN

TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI ............. Error! Bookmark not defined.

1. S i và phát triển của tri t h c Mác - LêninError! Bookmark not defined.

2. Đố ợng và ch ă ủa tri t h c Mác - LêninError! Bookmark not defined. 3. Vai trò

của tri t h c Mác - L i sống xã hội và trong s

lOMoARcPSD| 36084623

257

nghiệ i mới ở Việt Nam hiện nay .......................................................... 54

CHƯƠNG II

CHỦ NGHĨ DUY VẬT BIỆN CHỨNG

I. VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC .............................. Error! Bookmark not defined.

1. Vật chất và các hình th c tồn tại của vật chấtError! Bookmark not defined.

2. Nguồn gốc, b n chất và k t cấu của ý th cError! Bookmark not defined.

3. Mối quan hệ giữa vật chất và ý th c ........ Error! Bookmark not defined.

II. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY VẬT ................ Error! Bookmark not defined.

1. Hai loại hình biện ch ng và phép biện ch ng duy vật ........................... 96 2.

Nội dung của phép biện ch ng duy vật .................................................. 98

III. LÝ LUẬN NHẬN THỨC ........................... Error! Bookmark not defined.

1. Các nguyên tắc của lý luận nhận th c duy vật biện ch ngError! Bookmark

not defined

2. Nguồn gốc, b n chất của nhận th c ......... Error! Bookmark not defined.

3. Th c tiễn và vai trò của th c tiễ ối với nhận th cError! Bookmark not defined.

4. ạ ơ n của quá trình nhận th cError! Bookmark not defined.

5. Chân lý ...................................................... Error! Bookmark not defined.

CHƯƠNG III

CHỦ NGHĨ DUY VẬT LỊCH SỬ

I. HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ - XÃ HỘI ...................................... 142

1. S n xuất vật chấ ơ ở của s tồn tại và phát triển xã hội.............. 142

2. Biện ch ng giữa l ợng s n xuất và quan hệ s n xuất .................... 144

3. Biện ch ng giữ ơ ở hạ tầng và ki n trúc ợng tầng của xã hội ... 151

4. S phát triển các hình thái kinh t - xã hội là một quá trình lịch sử - t

nhiên .......................................................................................................... 157

II. GI I CẤP VÀ D N TỘC ..............................................................................

164

1. Vấ ề giai cấ v ấu tranh giai cấp .................................................. 164

2. Dân tộc .................................................................................................. 181

3. Mối quan hệ giai cấp - dân tộc - nhân loại .......................................... 188

lOMoARcPSD| 36084623

258

III. NHÀ NƢỚC VÀ CÁCH MẠNG XÃ HỘI ................................................. 193

1. N ớc ............................................................................................... 193

2. Cách mạng xã hội ................................................................................. 202 IV.

Ý THỨC XÃ HỘI .......................................................................................... 210

1. Khái niệm tồn tại xã hội và các y u tố ơ n của tồn tại xã hộiError! Bookmark not d

2. Ý th c xã hội và k t cấu của ý th c xã hội Error! Bookmark not defined.

V. TRIẾT HỌC VỀ CON NGƢỜI .................... Error! Bookmark not defined.

1. Khái niệ i và b n chấ iError! Bookmark not defined.

2. Hiệ ợ ó i và vấ ề gi ó iError! Bookmark not de 3. Quan hệ cá nhân

và xã hội; vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh

t trong lịch sử .............................................. Error! Bookmark not defined.

4. Vấ ề i trong s nghiệp cách mạng ở Việt Nam

Bấm Tải xuống để xem toàn bộ.

| 1/258

| | Tải xuống