Bên cạnh những thành tựu đạt được, nền văn hóa nước ta vẫn còn tồn tại nhiều yếu kém.
1. Hiện tượng xuống cấp về đạo đức, tha hóa con người
Việc xây dựng hệ giá trị con người Việt Nam, lấy các giá trị chân – thiện – mỹ làm
cốt lõi, tuy được chú ý từ sớm nhưng chậm có những sản phẩm khoa học xứng tầm, đủ
sức định hướng đời sống nên càng ngày càng trở nên mờ nhạt, kể cả trong nhận thức và
trong chỉ đạo thực hiện. Việc thực hành lối sống có văn hóa chưa trở thành nhu cầu tự
giác, tự nhiên trong đời sống xã hội.
Tình trạng một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên, công chức suy thoái về phẩm
chất, đạo đức, lối sống, tham ô, tham nhũng, yếu kém năng lực, tham quyền cố vị, cản trở
sự phát triển, gây phiền hà, nhũng nhiễu nhân dân… đang gây mất lòng tin nghiêm trọng
vào Đảng vào chế độ. Đó là hành vi gây khó khăn, gây cản trở cho người dân và doanh
nghiệp hoặc thấy việc cần phải làm nhưng không làm hoặc đặt ra những đòi hỏi trái khoáy,
cố tình kéo dài để vụ lợi... Chỉ khi nào có lót tay, có bôi trơn, có bao thư thì sẽ xong ngay.
Điều này khiến người dân, doanh nghiệp, các tổ chức xã hội khi đến hệ thống công quyền
không hài lòng, thậm chí bất bình. Thậm chí, có những người còn ăn chặn cả tiền trợ cấp
của thương binh, gia đình chính sách; tiền cứu trợ người tàn tật, hộ nghèo...Tình trạng
tham nhũng và làm ngơ trước tham nhũng, mặc dù thời gian gần đây bị lên án kịch liệt
trong đời sống tinh thần xã hội, nhưng dường như vẫn chưa giảm bớt được bao nhiêu.
Hiện tượng tội phạm gia tăng và có những diễn biến phức tạp thể hiện sự rối loạn
của thang giá trị. Không chỉ có số lượng các vụ phạm tội về kinh tế hay hình sự gia tăng
mà điều đáng sợ là tính chất dã man của các tội phạm hình sự, đối tượng phạm tội vừa trẻ
vừa có kiến thức lại có xu hướng gia tăng. Trước kia, số vụ án hình sự liên quan đến sinh
viên, cán bô[ có trình độ đại học không nhiều, không dã man như mấy năm gần đây. Tội
phạm kinh tế lớn hầu hết đều là cán bô[ có chức, có quyền, có trình độ. Tình hình này đã
được các phương tiện thông tin đại chúng phản ánh tương đối rõ. Không phải do dân trí
thấp mà sinh ra tội phạm như quan niệm trước đây. Một trong những nguyên do là thang
giá trị xã hội đang bị rối loạn.
Hiện tượng vô cảm chưa có xu hướng giảm bớt. Có thể thấy trên các trang mạng
xã hội có quá nhiều clip quay về cảnh một kẻ mạnh ăn hiếp kẻ yếu, hay một nữ sinh bị bạn
học đánh hội đồng rồi lột áo, giật tóc… nhưng vẫn có không ít người đứng xem chỉ vì hiếu
kỳ, lại có kẻ sẵn sàng rút điện thoại ra quay rồi tung lên mạng với những lời bình luận vô
tội vạ. Điều đáng buồn là trong tất cả clip này không hề có bóng dáng người nào thấy bất
bình đứng ra can ngăn, mà ngược lại còn có kẻ đứng vỗ tay. Các cơ quan thông tin đại
chúng đã nhiều lần phản ảnh về việc này nhưng xem ra hiệu quả thì đâu vẫn hoàn đó. Còn
nhớ, trong chương trình thời sự lúc 19 giờ hằng ngày, VTV đã có lần phản ảnh về việc một
lái xe chở bia bị sự cố trên quốc lộ 1A, đoạn giáp ranh tỉnh Đồng Nai và TP. Hồ Chí Minh.
Khi đó có hàng trăm người nhào tới không phải là giúp tài xế kia gom các thùng bia bị rơi
xuống đường, mà là họ chen nhau hôi bia trước van xin của người lái xe. Tương tự như
vậy, một lái xe chở vịt bị sự cố lật xe. Vịt chạy tán loạn trên đường và người dân địa
phương nhào ra bắt vịt nhưng không phải giúp lái xe mà là mang vịt về nhà. Tại sao người
ta thấy kẻ mạnh đánh kẻ yếu lại vẫn vô tư đứng xem? Hay thấy người khác gặp nạn
nhưng không giúp mà còn hôi của? Và còn biết bao câu hỏi tương tự như vậy đã, đang
được đặt ra. Câu trả lời cũng thật đơn giản, đúng với từng hoàn cảnh của từng vụ việc, đó
là bởi: người ta vô cảm trước nỗi đau của đồng loại, sợ bị liên lụy, sợ phiền hà đến mình,
sợ mang vạ vào thân… Ví dụ, có một vụ tai nạn xảy ra trên đường vắng, nạn nhân nằm
bất động, người lái xe gây ra tai nạn đã bỏ chạy mất tăm nhưng còn bao nhiêu xe khác
thấy vậy rồi cũng vun vút lao qua là vì họ đang “quá bận”, “quá vội” …
Tinh thần “thượng tôn pháp luật” ngày càng kém; tâm lý lách luật kể cả ở các cơ
quan có trách nhiệm trở thành quen thuộc trong tư duy pháp luật.
2. Giáo dục – đào tạo khủng hoảng ở chính chức năng của giáo dục
Giáo dục – đào tạo từ nhiều năm gần đây đã được coi là xuống cấp, đôi khi được
gọi là “khủng hoảng”. Đầu tư cho giáo dục tăng nhưng đầu tư công (ngoài Nhà nước) vẫn
thấp. Đào tạo nhiều, các giải pháp nâng chất lượng đã có, nhưng chất lượng giáo dục –
đào tạo vẫn chưa nâng lên như kỳ vọng. Thất nghiệp ở những người được đào tạo vẫn
cao và vẫn tăng. Trong khi đó tình trạng thiếu nguồn nhân lực chất lượng cao vẫn trầm
trọng. Tâm lý thực dụng trong giáo dục ở các đối tượng được thụ hưởng giáo dục đã hình
thành và dường như ngày càng tăng. Đội ngũ giáo viên và những người làm giáo dục
ngày càng gặp nhiều vấn đề gây lo lắng bất an, trong đó có những vấn đề chủ yếu là do
sự yếu kém của công tác quản lý gây ra. Kết quả kỳ thi tốt nghiệp phổ thông trung học kết
hợp xét tuyển đại học 2017 dù được đánh giá có nhiều ưu điểm, song lại lộ ra tình trạng
điểm chuẩn ngành sư phạm cực thấp, “báo động nguy hiểm về sự thất bại của cải cách
giáo dục”. Bộ GD & ĐT kêu gọi ngành giáo dục “bình tĩnh” và Bộ phải tính đến quy hoạch
lại toàn bộ mạng lưới các trường sư phạm. Song đến kỳ thi tốt nghiệp THPTQG năm 2018
lại xảy ra những sai phạm trong chấm thi và được coi là vụ gian lận chưa từng có trong
lịch sử các kỳ thi quốc gia. Điều này đã làm cho học sinh và phụ huynh cả nước hoang
mang, mất dần niềm tin vào hệ thống giáo dục.
Đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho phát triển. Nhưng giáo dục lại đang là lĩnh vực
rất lãng phí, theo nghĩa đào tạo nhiều nhưng chất lượng đang xuống dần. Đào tạo nhiều,
nhưng dùng được ít. Giáo dục và đào tạo của thế kỷ trước có thể hiệu quả hơn so với hiện
nay bởi chi phí ít hơn, tập trung và có chọn lọc hơn, và chất lượng người học tốt hơn.
Trong thực tế, không chỉ có tình trạng học sinh ngồi nhầm lớp, mà có cả tình trạng giáo
viên dậy nhầm chỗ, vào trường không nhằm thực học mà chỉ để hợp lý hóa bằng cấp. Xu
thế thương mại hóa giáo dục, đào tạo kém chất lượng và sính bằng cấp đang tiếp tục làm
suy giảm chất lượng giáo dục và đào tạo.
Điều gây lo ngại là quản lý vĩ mô về giáo dục – đào tạo vẫn chưa có dấu hiệu tìm ra
được lối thoát khỏi khủng hoảng. Nhiều biểu hiện tiêu cực trong giáo dục – đào tạo nói lên
sự xuống cấp về đạo lý trong quan hệ thày trò, sự thiếu vắng về lý tưởng và hoài bão ở
một bộ phận đáng kể học sinh, sinh viên. Giáo dục đào tạo chưa thực hiện được yêu cầu
đổi mới căn bản, toàn diện để đột phá chất lượng về nguồn nhân lực – một trong số điểm
nghẽn của phát triển bền vững đất nước trong giai đoạn tiếp theo.
Thêm một vấn đề của giáo dục Việt Nam hiện nay nữa là sinh viên mới tốt nghiệp
quá thiếu hụt về tri thức cần thiết để làm việc, học lý thuyết mà quên đi thực hành, thực tế.
Kiến thức sau đào tạo của sinh viên đại học nói chung, hổng nghiêm trọng. Bất cứ cơ quan
nào, bất cứ ngành nghề nào, sau khi nhận sinh viên mới tốt nghiệp cũng phải đào tạo lại.
Hiện tượng cử nhân mới tốt nghiệp không soạn nổi một văn bản pháp quy, không biết
cách trình bày một báo cáo nghề nghiệp, không biết cách trích dẫn khoa học, không hiểu
thế nào là vi phạm tác quyền, hoặc thậm chí viết sai chính tả… là khá phổ biến.
3. Y tế xuống cấp ở chính quan hệ giữa thày thuốc với con bệnh
Nền y tế Việt Nam trong nhiều năm qua thực ra là có nhiều thành tựu, được cộng
đồng thế giới ghi nhận. Khoa học y tế ở Việt Nam cũng được coi là ở trình độ khá cao; có
ý kiến còn đánh giá là cao nhất trong số các khoa học chuyên ngành ở Việt Nam, không
thua kém khu vực. Tuy nhiên những vấn đề của ngành y tế và các vấn nạn xã hội trong y
tế lại ở mức đáng ngại: Hệ thống bệnh viện tư nhân khó phát triển như dự kiến do cơ chế
chứ không phải do năng lực. Các bệnh viện công lại không phát huy được tiềm lựcvì có
quá nhiều cái thiếu, mà thiếu nhất là một
trong hoạt động y tế. Hoạt động y tế xuống cấp, không chỉ ở những hiện tượng tiêu
cực trong khám chữa bệnh, trong dich vụ cung ứng thuốc men, trong thói vô cảm của
người ngoài cuộc… mà ở chính quan hệ giữa thày thuốc với con bệnh. “Lương y” rất hiếm
hoi được coi như “từ mẫu”. Rất ít người xem nghề y là cao quý vì sứ mệnh chữa bệnh cứu
người như trước đây. Quan hệ giữa thầy thuốc với con bệnh ngày nay khác rất nhiều so
với quan niệm có phần thiêng liêng cao quý trong quan niệm xưa và trong sách giao khoa
về y tế. Con bệnh quý trọng và cư xử đúng mực với thày thuốc ngày càng ít đi.
Cách đây vài năm, trong chuyên mục “dưới con mắt người nước ngoài”, một bài báo đã
nhận xét, “sống giữa một xã hội mà hai người thầy được trọng nhất (thầy giáo và thầy
thuốc) chỉ chấp hành nghĩa vụ tử tế khi có phong bì, con người không nhẫn tâm và đốn mạt đi mới là lạ”.
Bảo hiểm y tế có nhiều bất cập. Tình trạng giá cả thuốc chữa bệnh bất thường do quản lý
kém và do vụ lợi. Các vấn nạn y tế rất nghiêm trọng nhưng lại được Bộ Y tế và xã hội coi là bình thường.
4. Vấn đề của các chính sách về văn hóa
Việc xây dựng chính sách về văn hóa, trên thực tế còn tình trạng thiếu đồng bộ, chậm trễ.
Mặc dù không thể phủ nhận, hơn 30 năm qua, các chính sách thuộc lĩnh vực văn hóa đã
được ban hành khá nhiều và bao quát rộng khắp các hoạt động, từ văn hóa dân tộc đến
văn hóa bên ngoài, từ việc luật hóa các hoạt động văn hóa tới việc xây dựng các thiết chế
văn hóa, từ quảng bá văn hóa đến đầu tư cho văn hóa… Tuy vậy, việc ban hành chính
sách lại lộ rõ sự ôm đồm của nhà nước trong can thiệp vào hoạt động và đời sống văn
hóa. Việc xây dựng các cơ sở văn hóa không hợp với phong tục tập quán truyền thống
của người dân bản địa đã gây ra lãng phí lớn về ngân sách. Các cấp chính quyền khi quá
quan tâm chỉ đạo trực tiếp lễ hội, trong nhiều trường hợp lại trở thành sự can thiệp ít văn
hóa. Việc thiếu quan tâm đến đời sống văn hóa người dân, chạy theo các danh hiệu văn
hóa, thả nổi trùng tu di tích… đã gây nên tình trạng rối loạn trong hoạt động văn hóa. Một
số văn bản đôi khi được ban hành một cách chủ quan, nóng vội, mâu thuẫn, thể hiện nhận
thức hạn chế về văn hóa, nên không thực hiện được, gây mất lòng tin của người dân,
thậm chí gây phản kháng đối với một vài chính sách văn hóa. Tình trạng hoài nghi trình độ
văn hóa của các cơ quan quản lý văn hóa và trình độ của một số cán bộ văn hóa có vẻ
như ngày càng tăng. Tư tưởng về trao quyền chủ động cho người dân trong hoạt động
văn hóa, nhất là các loại văn hóa truyền thống, trên thực tế rất ít được thực hiện.
Một số lĩnh vực còn xảy ra chồng chéo giữa các Bộ, ngành trong quản lý (chẳng hạn vấn
đề bản quyền, xuất bản giữa Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và Bộ Thông tin và truyền thông).
5. Sự chênh lệch về đời sống văn hóa
Sự chênh lệch giữa các tầng lớp nhân dân, giữa các vùng miền, đặc biệt là giữa đô thị và
nông thôn, giữa đồng bằng và miền núi, hải đảo về thu nhập, về mức sống, về giáo dục,
chăm sóc y tế… đã được nói tới khá nhiều và biểu hiện của nó khá rõ. Song sự chênh lệch
về hưởng thụ văn hóa dường như còn rất ít được đặt ra.
Phần lớn các hoạt động văn hóa lớn, các lễ hội tưởng niệm, lễ hội du lịch, các chương
trình nghệ thuật, các tuần văn hóa, các hội chợ văn hóa… đều được tổ chức ở các thành
phố lớn, các khu đô thị. Khu vực nông thôn hiện nay dù đã có các nhà văn hóa nhưng mô
hình chung còn đơn điệu, nội dung sinh hoạt còn chưa đa dạng và thiếu chiều sâu, chủ
yếu là dùng để họp hành và giải trí. Các sinh hoạt văn hóa của đồng bào dân tộc và miền
núi còn chưa được coi trọng, chưa phát huy được thế mạnh bản sắc riêng về văn hóa.
Xã hội càng phát triển, thế giới của người giàu và thế giới của người nghèo càng cách
biệt. Ngày nay, các thành phố lớn đều chia làm hai – đô thị của người giàu và đô thị của
người nghèo. Có nhiều khu đô thị, nhà hàng, rạp hát, trung tâm giải trí và sinh hoạt văn
hóa… mà người nghèo, kể cả người không giàu, không thể “có quyền” đặt chân tới. Ẩm
thực của người giàu là một thế giới về văn hóa; nghe tên món ăn đã biết địa vị của người
dùng. Tại một số địa phương có biển, bãi biển cũng chỉ còn một phần rất nhỏ dành cho đông đảo người nghèo.
Sự chênh lệch về đời sống văn hóa như vậy không bắt nguồn từ người dân, mà từ thể
chế, từ quyết sách vĩ mô của các cơ quan quản lý.
6. Vấn đề về tính văn hóa của các lễ hội
ngày càng trở nên chặt chẽ. Bên cạnh sự
phục hồi của tín ngưỡng, lễ hội dân gian truyền thống, thì xu hướng đua nhau tổ chức
những lễ hội mới cũng ngày càng phổ biến hơn. Những lễ hội mới vừa có nguồn gốc
vừa có những lễ hội nội sinh. Loại hình du lịch lễ hội, du lịch tín ngưỡng,
du lịch hành hương… phát triển không chỉ trong phạm vi quốc gia mà còn mở rộng sự kết
nối ra cả thế giới. Việt Nam vốn đã có nhiều lễ hội, nhưng chưa bao giờ lễ hội lại nhiều đến như hiện nay.
Vấn đề là ở chỗ, những tiêu cực nảy sinh trong lễ hội lại khá phổ biến. Cùng với tình trạng
quản lý kém, chính quyền can thiệp nhiều khi không tuân theo quy luật của văn hóa, nên
đã làm xấu hình ảnh của con người và văn hóa Việt Nam, gây bức xúc cho xã hội. Đặc
biệt là nạn nhét tiền lẻ ở khắp nơi trên ban thờ, trên tượng, trên kẽ đá tại những đền chùa.
Hàng quán dịch vụ kém văn hóa la liệt ở khắp mọi cơ sở tín ngưỡng, làm cho văn hóa tâm
linh mất đi vẻ tôn nghiêm cần có. Những tiêu cực của lễ hội đã khiến cho cơ quan Chính
phủ cũng phải quan ngại.
Còn ít những tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị cao về tư tưởng và nghệ
thuật, có một số tác phẩm chạy theo thị hiếu tầm thường, chất lượng thấp, thậm chí có hại.
Hoạt động lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật chưa theo kịp thực tiễn sáng tác.
Và gần đây, thực trạng vàng thau lẫn lộn trong showbiz được coi là thảm họa đối
với nền văn hóa nghệ thuật nước nhà. Đó là hiện tượng có nhiều người tự xưng là nghệ sĩ
nhưng không đem lại giá trị gì cho văn hóa nghệ thuật. Đó là những người được cho hoặc
tự xưng "nghệ sĩ" để livestream chửi tục, bôi xấu người khác; quảng cáo sai sự thật; quay
clip nhảm nhí, bạo lực; khoe thân quá đà... "Có phải cứ cầm mic lên là thành ca sĩ; đóng
một bộ phim tôn vinh vòng eo là diễn viên; quay clip sốc triệu view trên mạng xã hội là
thành thần tượng của giới trẻ?".