Luận văn thạc sĩ Ngôn ngữ học Hiện tượng chuyển trường nghĩa trong thơ Xuân Diệu | Trường Đại học Sư phạm Hà Nội

B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO
TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI VŨ HOÀNG CÚC
HIN TƯNG CHUYN TRƯNG NGHĨA
TRONG THƠ XUÂN DIU
LU&N VĂN THC SĨ NGÔN NG) HC HÀ NI, 2011
B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO
TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI VŨ HOÀNG CÚC
HIN TƯNG CHUYN TRƯNG NGHĨA
TRONG THƠ XUÂN DIU
Chuyên ngành: Ngôn ng7 h8c Mã s<: 60.22.01
LU&N VĂN THC SĨ NGÔN NG) HC
Ngư@i hưBng dDn khoa h8c: PGS. TS. ĐH VIT HÙNG HÀ NI, 2011 M ĐU
1. Lí do chn ñ tài
1.1. Chuyn trưng nghĩa là mt hin tưng khá ñc bit trong s d"ng ngôn
ng$. Nó t'o ra nh$ng giá tr( biu ñ't m)i cho t*, theo ñó t'o ra nhi-u liên tư/ng b0t
ng v- ý nghĩa cho câu và văn b5n. Hin tưng này khi xu0t hin mt cách t8p trung
và có ch: ý s; khithoát kh?i quán tính c:a thói quen trong giao ti

lAa chBn khác nhau. Vic s d"ng t* vAng chuyn ñDi trưng nghĩa là mt trong
nh$ng cách thEc ñc ñáo và hiu qu5. Li nói thưng ngày mà dùng ñthEc này nhi-u khi làm tDn h'i ñtính ph thông (vJn là mt thuc tính cơ b5n c:a
tín hiu ngôn ng$). Tuy nhiên, trong sáng tác ngh thu8t, vic dùng t* vAng theo
phương thEc chuyn ñDi trưng nghĩa l'i ñưc các nhà ngh sĩ ngôn t* ñc bit ưa
dùng. Vì v8y, có th nói, chuyn ñDi trưng nghĩa t* vAng có th ñưc coi là mt
bin pháp tu t* hiu qu5 trong sáng tác văn chương.
1.2. Xuân Diu là mt tác gia l)n trong Văn hBc Vit Nam hin ñ'i. BSng
phong cách r0t riêng, ông ñã ñ l'i cho ñi mt thành tAu ngh thu8t ñU s v)i nhi-u
tác phVm thơ ca ñc s=c. Nói v- Xuân Diu, ngưi ta thưng nh=c ñnh$ng cách tân ñc ñáo, thú v(, b0t ng và l' lXm. Trong nh$ng “cái m)i” mà Xuân
Diu ñưa ñtân ngôn ng$. [ thơ ông, ta th0y mt sJ lưng l)n t* vAng ñưc s d"ng trong bJi
c5nh chuyn ñDi ý nghĩa. SA chuyn ñDi trưng không nh$ng ñã khithoát ra ngoài quy lu8t dùng t* ng$ sáo mòn mà còn giúp cho nh$ng tác phVm thơ
vưt lên trên các gi)i h'n c:a phong trào thơ ñương ñ'i. Trong sáng tác thi ca,
Xuân Diu ñã g=n kkiu chuyn nghĩa, chuyn trưng c:a t*. SA chuyn trưng 0y t'o nên nh$ng khp phi lôgic thông thưng, làm cho ngưi ta ng^ ngàng t* câu ch$ cho ñVn chEa bên trong chúng. 1
1.3. Giá tr( c:a thơ Xuân Diu có th ñưc nhìn nh8n t* các góc ñ khác
nhau. Nghiên cEu thơ ông t* hin tưng chuyn trưng nghĩa cũng là mt hư)ng ñi cbn thi
T* nh$ng lí do trên, chúng tôi chBn ñ- tài “Hin tưng chuyn trưng nghĩa
trong thơ Xuân Diu” làm lu8n văn c:a mình.
2. Lch s vn ñ
2.1. Vn ñ trưng nghĩa
Lí thuyt* r0t s)m, có th k ñCác tác gi5 này ñã ñưa ra các quan nim, các khía c'nh khác nhau v- trưng nghĩa
xu0t phát t* nh$ng góc nhìn riêng c:a mình.
[ Vit Nam cũng có không ít nhà ngôn ng$ hBc quan tâm nghiên cEu trưng
nghĩa t* vAng. Trong ñó, tiêu biu là GS. Đf H$u Châu, PGS. Đf Vit Hùng. Các
tác gi5 ñã c" th hóa trưng t* vAng h ng$ nghĩa bSng cE liu tichuyên lu8n và giáo trình. Đây chính là cơ s/ lí thuyĐ- tài ñt ra.
2.1. Vn ñ hi#n tư$ng chuy'n trưng nghĩa trong thơ Xuân Di#u
[ nư)c ta, ñã có r0t nhi-u bài viDiu. Hbu hthơ ông, khjng ñ(nh tài năng và phong cách c:a ông. Tuy nhiên, t* mt góc nhìn
hkp, chưa có công trình, bài vitrong thơ Xuân Diu.
3. Đ-i tư$ng và ph/m vi nghiên c2u
ĐJi tưng và ph'm vi nghiên cEu c:a ñ- tài: Th nht, xác nh8n các v0n ñ-
thuc v- cách thEc và ñc ñim c:a hin tưng trưng nghĩa và chuyn di trưng
nghĩa c:a t*; Th hai, t8p trung kh5o sát hin tưng s d"ng t* ng$ chuyn trưng
nghĩa / tbn sJ cao và hin tưng chuyn di trưng nghĩa c:a t* trong thơ Xuân
Diu. Trong ñó, chúng tôi gi)i h'n vic tìm hiu sA chuyn trưng nghĩa trên bình
din ng$ nghĩa hBc và d"ng hBc. 2
4. M4c ñích, nhi#m v4 nghiên c2u
4.1. M4c ñích nghiên c2u
M"c ñích c:a ñ- tài là tìm hiu sâu hơn v- nh$ng ñóng góp c:a Xuân Diu
trong sáng t'o ngôn ng$ thơ / mt góc hkp: s d"ng trưng nghĩa t* vAng và
chuyn di trưng nghĩa t* vAng (t* lí thuygóp thêm mt sA lí gi5i v- giá tr( c:a thơ Xuân Diu t* góc nhìn c:a ngôn ng$ hBc. 4.2. Nhi#m v4 nghiên c2u
Đ ñ't ñưc m"c ñích trên, lu8n văn ñt ra các nhim v" nghiên cEu sau:
h Xác ñ(nh cơ s/ lý lu8n c:a ñ- tài
h ThJng kê các t* ng$ trong thơ Xuân Diu theo trưng nghĩa ñ xác ñ(nh
các trưng nghĩa trong thơ Xuân Diu. h Kh5o sát các k
h Qua phân tích các krút ra nh$ng giá tr( biu ñ't nh0t ñ(nh và ñc ñim phong cách thơ Xuân Diu.
5. Phương pháp nghiên c2u
Trong quá trình trin khai ñ- tài, chúng tôi s d"ng ch: ypháp sau:
h Phương pháp miêu t5 ñ miêu t5 ñc ñim chuyn trưng c:a t* và c0u t'o
c:a các kh Phương pháp phân tích (phân tích ng$ nghĩa và phân tích ng$ c5nh) ñ làm
rõ giá tr( biu hin c:a t* trong t*ng trưng hp chuyn trưng c" th, ñUng thi chr
ra giá tr( c:a hin tưng chuyn trưng nghĩa trong vic th hin ni dung và ngh thu8t c:a thơ Xuân Diu.
Ngoài hai phương pháp trên, lu8n văn còn s d"ng th: pháp thJng kê, phân lo'i.
+ Th: pháp thJng kê dùng ñ tDng hp ng$ liu, qua ñó, n=m ñưc mt cách
khái quát v- hin tưng chuyn trưng nghĩa trong thơ Xuân Diu.
+ Th: pháp phân lo'i dùng ñ phân lo'i ng$ liu và xác ñ(nh các ñc ñim
c:a hin tưng chuyn trưng nghĩa trong thơ Xuân Diu. 3 6. Đóng góp cn văn
6.1. T* lý thuytrưng nghĩa trong thơ Xuân Diu.
6.2. Làm rõ vai trò c:a vic s d"ng phương thEc chuyn di trưng nghĩa t*
vAng trong sáng tác thi ca c:a Xuân Diu, t* ñó khjng ñ(nh nh$ng ñóng góp c:a
ông v- sáng t'o ngôn ng$ ngh thu8t.
6.3. Góp phbn làm sáng t? thêm lý thuyngôn ng$ ngh thu8t. 7. Cu trúc cn văn
Tương Eng v)i nh$ng nhim v" nghiên cEu ñã ñt ra, ngoài phbn M ñu và
phbn Kt lun, ni dung Lu8n văn ñưc trin khai trong 3 chương:
Chương 1: Cơ s/ lí lu8n
Chương 2: Các trưng nghĩa và hin tưng chuyn trưng nghĩa trong thơ Xuân Diu
Chương 3: Giá tr( biu ñ't c:a hin tưng chuyn trưng nghĩa trong thơ Xuân Diu
Sau cùng là phbn Ph# l#c và Tài li&u tham kh)o 4 Chương 1 CƠ S LÍ LUFN
1.1. V khái ni#m trưng nghĩa
Trưng nghĩa còn ñưc gBi là trư,ng ng- nghĩa, trư,ng t/ v1ng ng- nghĩa
(semantic filed, lexcal filed). Lí thuyvà Thux Sĩ ñưa ra vào nh$ng th8p kr 20 và 30 c:a th< kr XX. Lí thuynguUn t* nh$ng tư tư/ng v- mJi quan h ng$ nghĩa gi$a các t* trong ngôn ng$ c:a
W. Humboldt, M. Pokrovxkij, Meyer. Nhưng ti-n ñ- thúc ñVy mt cách quysA hình thành nên lí thuyñc bit là lu8n ñim “giá tr( c:a b0t cE yquanh quy ñ(nh” [6, 243] và “chính ph5i xu0t phát t* cái toàn th làm thành mt
khJi ñ phân tích ra nh$ng y
Nói ñng$ ngưi ĐEc là J. Trier và L. Weisgerber. V)i J. Trier (theo ñánh giá c:a S.
Ullmann), l(ch s ng$ nghĩa hBc ñã m/ ra mt giai ño'n m)i. Ông là ngưi ñbu tiên
ñưa ra thu8t ng$ “trưng” vào ngôn ng$ hBc và ñã th áp d"ng quan ñim c0u trúc
vào lĩnh vAc t* vAng ng$ nghĩa. J. Trier cho rSng, trong ngôn ng$, mfi t* tUn t'i
trong mt trưng, giá tr( c:a nó là do quan h v)i các t* khác trong trưng quyñ(nh. Còn L. Weisgerber, ông l'i có mt quan ñim r0t ñáng chú ý v- các trưng –
theo ông, cbn ph5i tính ñcho k
Các trưng kiu c:a J. Trier và L. Weisgerber là nh$ng trưng có tính ch0t
ñJi v(, gBi t=t là trưng trAc tuyNgoài hai tác gi5 trên, trưng trAc tuyñ- c8p ñWarburg, W. P. Zaleskij, Duchacek, H. Husgen, K. Reuning.
Khác v)i các nhà nghiên cEu trên, W. Porzig l'i xây dAng quan nim v- các trưng tuy 5
kiu như “gehen” – “fuber” (“ñi” – “chân”), “greifen” – “hand” (“cbm” – “tay”),
“sechen” – “auge” (“nhìn” – “m=t”)… Đây không ph5i là nh$ng quan h chung
nh0t, nh$ng quan h ng$ nghĩa t'o nên “các trưng cơ b5n c:a ý nghĩa”. Trung tâm
c:a “các trưng cơ b5n c:a ý nghĩa” là các ñng t* và tính t* vì chúng thưng ñ5m
nhim chEc năng v( ng$ trong câu, do ñó chúng thưng ít nghĩa hơn các danh t*.
[ Vit Nam, trưng nghĩa cũng ñưc r0t nhi-u tác gi5 quan tâm nghiên cEu
như: Đf H$u Châu, Nguyin Thin Giáp, Vũ ĐEc Nghiu, Hoàng TrBng PhiVit Hùng… Trong ñó, Đf H$u Châu là ngưi ñi ñbu trong vic ñưa ra lí thuytrưng nghĩa cũng như nh$ng ph'm trù ngôn ng$ liên quan ññã v8n d"ng lí thuynh$ng quan nim c:a mình v- trưng nghĩa. Đf H$u Châu ñ(nh nghĩa: M2i ti3u h&
th4ng ng- nghĩa ñư5c g6i là m7t trư,ng nghĩa. Đó là tp h5p nh-ng t/ ñ;ng nht
v [8, 171]. Quan ñim này l0y tiêu chí ng$ nghĩa làm cơ s/ cho
vic phân l8p trưng nghĩa. Đây là quan nim có tính ch0t ñ(nh hư)ng cho các quan
nim v- trưng nghĩa c:a các tác nhà Vit ng$ khác sau ông.
Lu8n văn c:a chúng tôi l0y quan nim v- trưng nghĩa c:a Đf H$u Châu
làm cơ s/ lí thuy1.2. Phân lo/i trưng nghĩa
DAa vào hai quan h cơ b5n trong ngôn ng$ là quan h dBc (quan h trAc
tuyquan h ng$ ño'n), Đf H$u Châu chia trưng nghĩa tinhau: trưng nghĩa biu v8t, trưng nghĩa biu nim (hai trưng nghĩa dAa vào quan
h dBc); trưng nghĩa tuytư/ng (dAa vào sA k 1.2.1. Trư ng nghĩa bi u v t
Trưng nghĩa biu v8t là “mt t8p hp nh$ng t* ñUng nghĩa v- ý nghĩa biu
v8t” [8; 172]. Chjng h'n, trư,ng nghĩa bi3u vt v= tay: c tay, bàn tay, cánh tay,
ngón tay, hoa tay, vân tay, búp măng, dùi ñ#c, cm, nEm, xé… Đây là các ñơn v( t*
có cùng ph'm vi biu v8t tay. 6
Mfi mt trưng nghĩa biu v8t thưng có t* trung tâm là danh t*. Danh t* này
có tính khái quát cao, gbn như là tên gBi c:a các ph'm trù biu v8t, như ngư,i, ñ7ng
vt, th1c vt, vt th3, cht li&u…Các danh t* này cũng là tên gBi các nét nghĩa có
tác d"ng h'n ch< ý nghĩa c:a t* v- mt biu v8t, là nh$ng nét nghĩa c" th, thu hkp
ý nghĩa c:a t*. DAa vào danh t* trung tâm, ngưi ta xác l8p trưng nghĩa biu v8t.
[ ví d" trưng biu v8t v- tay trên, dAa vào danh t* tay, ta t8p hp ñưc r0t nhi-u
t* v- tay – nSm trong trưng nghĩa tay.
Các trưng nghĩa biu v8t l)n có th phân chia thành các trưng nghĩa biu
v8t nh?. Đthành các trưng nghĩa biu v8t nh? hơn n$a. Chjng h'n, trư,ng nghĩa bi3u vt v=
tay có th chia thành các trưng nh?: trư,ng bi3u vt v= bàn tay (gUm: ngón tay,
vân tay, hoa tay, ñ4t ngón tay, chI tay, mu bàn tay…), trư,ng bi3u vt v= cánh tay
(gUm: c tay, xương cánh tay, cùi chJ…)
SJ lưng t* ng$ và cách tD chEc c:a các trưng nghĩa biu v8t r0t khác nhau.
SA khác nhau này diin ra gi$a các trưng l)n v)i nhau và gi$a các trưng nh? trong
mt trưng l)n. Nnhau thì sA khác nhau trên còn rõ hơn n$a.
Nmt “mi-n” c:a trưng, thì th0y, các mi-n thuc các ngôn ng$ r0t khác nhau. Có
nh$ng mi-n trJng h tEc không có t* ng$ h / ngôn ng$ này nhưng không trJng /
ngôn ng$ kia, có mi-n có m8t ñ cao trong ngôn ng$ này nhưng l'i th0p trong ngôn ng$ kia.
Vì t* có nhi-u nghĩa biu v8t, cho nên, t* có th nSm trong nhi-u trưng biu
v8t khác nhau, h qu5 là các trưng nghĩa biu v8t có th “giao thoa”, “thVm th0u”.
Xét trưng biu v8t v- ngưi và trưng biu v8t v- ñng v8t, ta s; th0y r0t rõ ñi-u
này. Trưng nghĩa ngưi s; gUm các t*: ñu, tóc, mEt, c, b#ng, tay, chân, mũi,
mi&ng, m;m, răng, lưLi, ru7t, dM dày, da, máu, xương, thNt, lông, ăn, u4ng, ñi, chMy,
nh)y, khóc, cư,i, nói, hát, hét, ngO, nPm, to, nhJ … Trưng nghĩa ñng v8t s; gUm
các t*: ñu, ñuôi, s/ng, gMc, c, b#ng, mEt, chân, mũi, m;m, răng, lưLi, ru7t, dM 7
dày, da, máu, xương, thNt, lông, ăn, u4ng, ñi, chMy, nh)y, hót, hí, ngO, nPm, to, nhJ
… Hbu ht*: ñu, c, b#ng, mEt, chân, mũi, m;m, răng, lưLi, ru7t, dM dày, da, ăn, u4ng, ñi,
chMy, nh)y… Ta nói trưng ngưi và trưng ñng v8t giao thoa, thVm th0u vào
nhau. MEc ñ giao thoa c:a các trưng tr l thu8n v)i sJ lưng t* chung gi$a các trưng v)i nhau.
Quan h c:a các t* ng$ ñJi v)i mt trưng nghĩa biu v8t không giJng nhau.
Có nh$ng t* ñin hình cho trưng ñưc gBi là các t* hư)ng tâm, có nh$ng t* không
ñin hình cho trưng ñưc gBi là các t* hư)ng biên. T* hư)ng tâm g=n r0t cht v)i
trưng làm thành cái lõi trung tâm quy ñ(nh nh$ng ñc trưng ng$ nghĩa c:a trưng.
T* hư)ng biên g=n bó l?ng lˆo hơn và mfi lúc mt ñi xa kh?i lõi, liên h v)i trưng
m nh't ñi. [ ví d" v- trưng ngưi và trưng ñng v8t trên, các t* hư)ng tâm là
các t* chr có / trưng này mà không có / trưng kia, t* hư)ng tâm c:a trưng
ngưi như khóc, cư,i, bu;n, hát…, t* hư)ng tâm c:a ñng v8t là các t* hí, hót,
ñuôi… T* hư)ng biên c:a chúng là nh$ng t* xu0t hin / c5 hai trưng như ñu,
chân, mEt, mũi, ru7t, da, dM, dày, xương, máu, chMy, nPm, u4ng, ăn, ñi,…
1.2.2. Trư ng nghĩa bi u ni m
Trưng nghĩa biu nim là “mt t8p hp các t* có chung mt c0u trúc biu
nim [8,178]. Chjng h'n, trư,ng nghĩa bi3u ni&m (vt th3 nhân tMo) (thay th hoTc
tăng cư,ng công tác lao ñ7ng) (bPng tay): dao, cưa, búa, ñ#c, khoan, lư dao, kim…
Cũng như các trưng nghĩa biu v8t, các trưng biu nim l)n có th phân
chia thành các trưng nghĩa biu nim nh? và cũng có nh$ng “mi-n” v)i nh$ng m8t ñ khác nhau.
T* có nhi-u nghĩa biu nim, b/i v8y, mt t* có th ñi vào nhi-u trưng nghĩa
biu nim khác nhau. Vì th<, cũng giJng như trưng nghĩa biu v8t, các trưng
nghĩa biu nim cũng có th giao thoa, thVm th0u vào nhau và cũng có lõi trung tâm
v)i các t* ñin hình và nh$ng t* / nh$ng l)p k< c8n trung tâm, nh$ng t* / l)p ngo'i vi. 8
1.2.3. Trư ng nghĩa tuy n tính
Trưng nghĩa tuycác chufi tuytrưng nghĩa tuytay là búp măng, m=m, m, lMnh…nEm, cm, khoác…
Đ xác l8p trưng nghĩa tuyc5 nh$ng t* có th knh8n ñưc trong ngôn ng$.
Cùng v)i các trưng nghĩa dBc (trưng nghĩa biu v8t và trưng nghĩa biu
nim), các trưng nghĩa tuyng$ nghĩa c:a t* vAng, phát hin nh$ng ñc ñim ni t'i và nh$ng ñc ñim ho't ñng c:a t*.
1.2.4. Trư ng nghĩa liên tư ng
Trưng nghĩa liên tư/ng là t8p hp t* có chung mt nét nghĩa 0n tưng tâm lí
ñưc mt t* gi ra. Chjng h'n, trưng nghĩa liên tư/ng c:a t* xanh gUm các ñơn v(
t* vAng: l#c, lam, xanh lơ, cây c4i, núi r/ng, ñ;ng bPng, bu tr,i, s1 s4ng, tui trU,
ngư,i lính, hòa bình...
Các t* trong mt trưng liên tư/ng là sA hin thAc hoá, cJ ñ(nh bSng t* các ý
nghĩa liên hi có th có c:a t* trung tâm.
Các t* trong mt trưng liên tư/ng trư)c htrưng biu v8t, trưng biu nim và trưng tuyc0u trúc ñUng nh0t và ñJi l8p v- ng$ nghĩa v)i t* trung tâm. Song, trong trưng liên
tư/ng còn có nhi-u t* khác ñưc liên tư/ng t)i do xu0t hin ñUng thi v)i t* trung
tâm trong nh$ng ng$ c5nh có ch: ñ- tương ñJi ñUng nh0t, lp ñi lp l'i. Đi-u này
khi1.3. SH dch chuy'n trưng nghĩa
1.3.1. Khái ni m s" chuy n trư ng nghĩa
SA chuyn trưng nghĩa là hin tưng “mt t* ng$ thuc mt trưng ý nim
này ñưc chuyn sang dùng cho các sA v8t thuc mt trưng ý nim khác” [3, 68] 9