Lý thuyết cú pháp | Spanish Linguistic and Literature | Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Thành phố HCM

Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn cung cấp nhiều môn học phong phú như Ngôn ngữ học đối chiếu, Phong cách học, Kinh tế học Vi mô, Lịch sử Việt Nam, Xã hội học, Tâm lý học, Văn hóa học và Ngữ văn Trung Quốc. Các môn học này giúp sinh viên phát triển kiến thức chuyên môn, kỹ năng phân tích và nghiên cứu, chuẩn bị tốt cho công việc và nghiên cứu sau khi ra trường.

60 30 lượt tải Tải xuống

Chia sẻ Báo cáo tài liệu

 
PHỤ LỤC 
 
Nhập môn các lý thuyết cú pháp ............................................................................................................. 2 
 
Cú pháp theo quan niệm truyền thống ................................................................................................ 2 
 
Lý thuyết cú pháp được hiểu thế nào .................................................................................................. 2 
 
Phần 1 ..................................................................................................................................................... 3 
 
1.  Quan niệm thế nào về cú pháp? .................................................................................................. 3 
 
Kết luận chung về tiếp cận hình thức và tiếp cận chức năng ........................................................... 11 
 
1.  Dụng học .................................................................................................................................. 14 
 
2.  Cấu trúc thông báo (cấu trúc thông tin).................................................................................... 14 
 
3.  Phát ngôn .................................................................................................................................. 15 
 
4.  Đề - Thuyết & Cấu trúc thông báo ........................................................................................... 16 
 
2.  Phân chia theo cách tiếp cận .................................................................................................... 17 
 
Lý thuyết tiếp cận theo hình thức .................................................................................................... 17 
 
Lý thuyết tiếp cận theo chức năng ................................................................................................... 19 
 
3.  Những tiền đề phân tích cú pháp .............................................................................................. 20 
 
Phần 2. Sơ lược về các trường phái Ngôn ngữ học ............................................................................. 20 
 
1.  Phân chia theo giai đoạn .......................................................................................................... 20 
 
2.  Phân chia theo thứ tự ................................................................................................................ 20 
 
3.  Phân chia theo cách tiếp cận .................................................................................................... 24 
 
Lý thuyết tiếp cận theo hình thức .................................................................................................... 24 
 
Lý thuyết tiếp cận theo chức năng ................................................................................................... 25 
 
Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống ............................... 26 
 
1.  Ngữ pháp truyền thống ............................................................................................................. 26 
 
3. Không có một Chủ ngữ chung cho mọi ngôn ngữ. Chủ ngữ trong tiếng Việt là 1 cái gì đó còn 
chưa rõ ràng ..................................................................................................................................... 29 
 
Ngữ pháp chức năng ........................................................................................................................ 32 
 
Tại sao việc xem xét câu dựa theo CTTT là hướng đi đúng để tìm hiểu bản chất của câu? ............ 34 
 
2. Những vấn đề trọng tâm của Cấu trúc tham tố ............................................................................ 37 
 
3. Các vai nghĩa phổ quát................................................................................................................. 38 
 
2.  Cơ sở triết học và nhận thức luận ............................................................................................. 41 
 
3.  Những đóng góp nổi bật nhất ................................................................................................... 42 
 
4.  Sơ lược về lý thuyết của trường phái Prague ........................................................................... 42 
 
KẾT LUẬN ..................................................................................................................................... 43 
 
Đọc hiểu quyển ANALYSING SENTENCES, và trả lời những câu hỏi sau: ................................. 43 
 
Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống 
1

lOMoARcPSD| 41487147

Nhập môn các lý thuyết cú pháp

Cú pháp theo quan niệm truyền thống

Nói đến Cú pháp, người ta nghĩ đến Câu; Cú pháp thường là để lý giải về thành phần Câu.

Nhiều lý thuyết truyền thống khi bàn về Câu, chủ yếu chú trọng đến các thành phần câu như chủ

ngữ, vị ngữ, bổ ngữ,...

Và Nghĩa của câu thường được quan niệm đơn giản là do nghĩa của các từ ghép lại mà thành.

VD: Cậu giỏi nhỉ?

Về hình thức thì đây là câu hỏi, nhưng không hẳn là chỉ dùng để hỏi. Chỉ có người nói và

người nghe mới biết hàm ý của “giỏi” là gì.

Từ “nhỉ” tạo nghĩa tình thái - một loại nghĩa mà khác hẳn với nghĩa của của nòng cốt câu.

Phân tích cú pháp theo cách truyền thống không xác định được những kiểu nghĩa này.

Vì vậy, mục đích quan trọng nhất của Nghĩa học là để xác định các loại

Nghĩa của câu;

Khi dùng trong cách ngữ cảnh khác nhau, thì câu này lại có nhiều chức năng, nghĩa khác nhau:

Có thể để khen, để mia mai, để trách móc, dọa nạt,...

Vấn đề này cả Cú pháp học và Nghĩa học đều chưa xác định được.

Vì vậy, môn Dụng học ra đời để xác định nghĩa của câu trong các ngữ cảnh.

Tiếp cận, phân tích câu từ cả 3 bình diện là kết học, nghĩa học và dụng học. ùng từ “Kết học” để tránh

trùng tên với “cú pháp” theo lối truyền thống.

Lưu ý thêm

Trong phạm vi môn học này, tiếp cận, phân tích cú pháp mới chỉ dừng lại ở mức độ Câu.

Ở mức độ trên câu là Diễn ngôn thì đòi hỏi một cách tiếp cận khác.

Hiện nay, nghiên cứu về Diễn ngôn đang là một xu hướng phổ biến, đầy hứa hẹn và nhiều lý

thuyết mới được vận dụng để giải quyết vấn đề này. Nổi bật là Ngôn ngữ học chức năng hệ

thống của Halliday, Martin,...

Lý thuyết cú pháp được hiểu thế nào

Phân biệt Lý thuyết cú pháp và Cú pháp

Cú pháp (Syntax): Bàn về câu và ngữ đoạn dưới câu để tạo câu trong một ngôn ngữ hay

một tập hợp ngôn ngữ;

Lý thuyết cú pháp: bàn về các lý thuyết tiếp cận, lý giải câu trong các ngôn ngữ như thế nào.

Mục đích môn học

(1) Sơ lược về các trường phái ngôn ngữ có liên quan đến lý thuyết cú pháp → Xác định hai cách

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

tiếp cận, lý giải câu: tiếp cận Hình thức và tiếp cận Chức năng;

(2) Chú trọng vào lý thuyết có ảnh hưởng quan trọng - Lý thuyết Phân đoạn thực tại (trường phái

Praha): Quan điểm Chủ - Vị, Đề - Thuyết;

(3) Các cách tiếp cận cú pháp tiếng Việt.

Trọng tâm môn học

Bàn về các đường hướng tiếp cận, lý giải câu từ xưa đến nay:

Ngữ pháp truyền thống (ngữ pháp hình thức) quan niệm, lý giải thế nào về Câu? Ngữ pháp hiện

đại (ngữ pháp chức năng) quan niệm, lý giải thế nào về Câu?

Câu là vấn đề trung tâm của lý thuyết cú pháp.

Phần 1

Sơ lược về các trường phái ngôn ngữ có liên quan đến lý thuyết cú pháp; Xác định 2 cách tiếp

cận, lý giải câu: tiếp cận Hình thức và tiếp cận Chức năng;

Để đạt được mục đích như trên phải làm rõ 3 vấn đề là:

(1) Quan niệm thế nào về cú pháp?

(2) Thế nào là tiếp cận Hình thức và tiếp cận Chức năng?

(3) CÂU được lý giải thế nào trong quan niệm của ngữ pháp chức năng hiện đại?

1. Quan niệm thế nào về cú pháp?

Cú pháp chú trọng đến phương diện hình thức, không chú trọng đến nghĩa (Ngữ pháp hình

thức/Ngữ pháp truyền thống).

Xem xét một số ví dụ về tiếp cận hình thức:

Phân tích câu theo cấu trúc hợp tố trực tiếp (phái miêu tả Mỹ)

Ví dụ 1: Người sinh viên bạn tôi đang đọc sách → có thể chia câu thành 2 hợp tố trực tiếp

là Người sinh viên bạn tôi // đang đọc sách;

Cứ như thế tiếp tục chia Người sinh viên bạn tôi thành Người sinh viên / bạn tôi cho

đến khi gặp các hình thái tới hạn: Người / sinh viên; bạn / tôi.

Cấu trúc hợp tố trực tiếp là cấu trúc tầng bậc, có thể biểu diễn bằng biểu đồ hình

cây (tree diagrams).

Phân tích câu theo các yếu tố có quan hệ thành tố trực tiếp (IC)

Ví dụ 2: Người sinh viên đang đọc báo.

Ta có thể biểu hiện sự phân tích ra IC theo cách dùng gạch đứng để phân cách:

Người || sinh viên | đang ||| đọc || báo.

Theo một quan niệm khác, có thể tách đang thành 1 nhóm và đọc báo

thành 1 nhóm: Người || sinh viên đang | đọc ||| báo. Dùng dấu

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

ngoặc hoặc dùng hộp Hocket.

Ngữ pháp PS - ngữ pháp cấu trúc cú đoạn (phrase structure grammar) Thuật ngữ:

Quan niệm các câu đều có 2 bộ phận, một danh ngữ làm chủ ngữ còn lại là vị từ (cũng

gọi là vị ngữ). Các câu sau đều có cấu trúc: S → NP - Pred.

Ví dụ 3:

Người sinh viên đó

đã mua quyển truyện.

Người sinh viên đó

đang làm việc.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Người sinh viên đó

muốn làm việc.

Ông Ba

là công nhân.

Ông Ba

muốn là công nhân.

Ngôi nhà đó

cao.

⇒Kếtluận:

Tuy nhiên:

Ngữ pháp PS không phân biệt được những câu mơ hồ sau đây

a. Bác nông dân ranh mãnh đáp.

b. Xe không được rẽ trái.

c. Ủy viên chính thức đề ra với hội đồng một câu hỏi.

d. Người bạn thành thật cảm ơn Năm.

Ngữ pháp PS bất lực trong việc chỉ ra các quan hệ tồn tại giữa các yếu tố trong một

hoặc nhiều câu. Hãy xét các câu sau đây:

a. Con mèo vồ con chuột.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

b. Con chuột bị con mèo vồ.

c. Con mèo có vồ con chuột không?

d. Con chuột có bị con mèo vồ không?

e. Con chuột vồ con mèo.

→ Cả 4 câu trên đều nói về hai con vật (mèo và chuột), quan hệ “vồ” giữa 2 con vật đó, con

mèo là chủ thể của hành động và con chuột là đối tượng của hành động.

⇒ Hai câu có cấu trúc hình thức trùng nhau nhưng quan hệ giữa 2 đối tượng trong

đó ngược hẳn nhau.

Ví dụ 7:

→ Sơ đồ này biểu hiện giản lược cấu trúc nổi (surface structure) của câu: chủ ngữ “người đàn ông”

có định ngữ là 1 cụm từ bắt đầu bằng động từ ‘khuyên’ và sau đó là cả 1 câu bổ ngữ cho động từ

đó; vị ngữ là ‘đã chết’.

→ Nhưng đó chỉ là phần nổi, nhìn thấy được và được biểu hiện thành dạng ngữ âm. Đây là phần

hình thức chứ nó không phản ánh bản chất câu.

→ Phần chìm lắng của câu này không nhìn thấy được lại thể hiện những quan hệ bản chất giữa các

yếu tố trong 1 câu, và nó quyết định ngữ nghĩa của câu, được gọi là cấu trúc chìm (deep

structure) của câu.

⇒ Vì không chú trọng đến vai trò của NGHĨA, không đánh giá đúng tầm quan trọng của nghĩa, nên

cách tiếp cận Hình thức (ngữ pháp truyền thống) đã không có sự lý giải thỏa đáng, không xác định

được đúng mức bản chất của CÂU.

Quan niệm của Cao Xuân Hạo về nghĩa trong ngữ pháp truyền thống

Về nghĩa: họ thường hành động như thể thoạt kỳ thủy có 1 hệ thống ký hiệu, trong đó mỗi đơn vị sản

sinh ra 1 ý nghĩa nào đấy, rồi sau đó các ký hiệu này được kết hợp thành những từ, những cụm từ,

những tiểu cú, những câu mà nghĩa là do sự kết hợp các sở biểu của các thành tố mà thành.

Căn cứ vào những tiêu chí ngữ nghĩa được hiểu một cách đơn giản hóa quá mức (”nghĩa” ở đây chẳng

qua là khả năng biểu hiện những sự vật, hiện tượng của thế giới hiện thực), không thấy rằng chức

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

năng biểu thị và cương vị ngữ pháp không phải là một, cũng không thấy rằng nghĩa biểu hiện mới

chỉ là một trong các bình diện đa dạng của nghĩa.

Các quan niệm sơ lược về nghĩa khiến cho phần đông các tác giả không thấy cần biết đến nghĩa

logic ngôn từ, ý nghĩa tình thái, giá trị thông báo, giá trị ngôn trung (illocutionary force), giá trị

xuyên ngôn (perlocutionary force) và ngay trên bình diện biểu hiện họ cũng chỉ quan tâm đến nghĩa

từ vựng của các từ và ngữ đoạn, không chú ý đến nghĩa của các quan hệ cú pháp (mà họ coi là nghĩa

ngữ pháp).

Trong ngôn ngữ học truyền thống, khi nói đến nghĩa, người ta chỉ nghĩa đến nghĩa của từ. Các sách

nghĩa học cũ chỉ bàn đến thứ nghĩa đó mà thôi, chứ không thấy cần phân tích kỹ nghĩa của câu, vì nghĩ

rằng nó chẳng qua là nghĩa của các từ kết hợp lại mà thành.

Thật ra, nếu nói cho thật nghiêm ngặt, từ tách ra khỏi câu, nghĩa là tách ra khỏi cách dùng nó trong lời nói,

nó trong lời nói, không thể có nghĩa gì hết. Cái mà người ta gọi là nghĩa của những câu chỉ gồm có mỗi một

từ ấy, và là cái khả năng của từ ấy được dùng để chỉ (để gọi tên) những sự vật nhất định.

Từ sự lầm lẫn đó, người ta gạt ra ngoài phạm vi nghiên cứu tất cả những ý nghĩa của câu không thể

suy ra từ nghĩa của các từ được dùng trong câu.

Khi nói rằng câu Ở đây ngột ngạt lắm là 1 câu trần thuật, người ta tưởng đã nói hết thuộc tính (chức

năng) của câu này. Thật ra người ta chỉ mới nói đến 1 trong những công dụng thông thường nhất của

nó. Cách nói đó phải được hiểu là 1 cách gọi tên có nhiều phần ước định. Nó bỏ qua phần nghĩa làm

nên cái công dụng giao tế của câu nói, vốn là lí do tồn tại của nó.

Mục đích và tác dụng mà người nói muốn nhằm tới có thể được thực hiện bằng cách thông báo

những nội dung khác hẳn nhau, dưới nhể thể thức khác hẳn nhau.

Chẳng hạn, muốn cho người nghe mở cửa sổ, người nói có thể dùng 1 câu có thể thức mệnh lệnh

như “mở cửa sổ ra”, hay 1 câu hỏi “cửa sổ này sao cứ phải đóng im ỉm thế này?” hay 1 câu trần thuật

“ở đây ngột ngạt quá” tùy từng tình huống.

Mặt khác, cũng 1 câu “ở đây ngột ngạt lắm”, tùy từng hoàn cảnh, có thể được dùng như 1 nhận xét có

ý chê 1 căn phòng định thuê ở, 1 lời khước từ đáp lại 1 đề nghị ngồi chơi. Một lời gợi ý cho người

nghe cùng đi ra ngoài, hay 1 lời phê phán đối với cái “không khí nặng nề” của 1 cuộc đối thoại.

Như vậy, trong cái “nội dung” hay “ý nghĩa” của 1 câu nói có thể thấy rõ có 2 phần khác nhau , 1 phần toát

ra từ bản thân câu nói (nghĩa “nguyên văn” tách ra khỏi mọi tình huống, và 1 phần mà câu nói có được khi

được dùng trong 1 tình huống nhất định vào 1 mục đích nhất định (nghĩa “ngôn trung”).

Ở đây ngột ngạt lắm.

Theo ngữ pháp Hình thức (truyền thống): về ngữ pháp là câu trần thuật, về nghĩa là phản ảnh sự thật

“ở đây rất nóng”.

Nhưng câu nói này, trong ngôn cảnh, còn có nghĩa “không khí buổi họp căng thằng quá”,...

Và còn có dụng ý ngoài lời như “Tôi muốn đi ra ngoài”; “muốn ai đó mở cửa sổ”,...

Như vậy, khi ngữ pháp truyền thống cho rằng Ở đây ngột ngạt lắm là câu trần thuật thì đó chỉ là tên

gọi ước lệ, và mới chỉ đánh giá được cái công dụng thông thường nhất của nó.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Còn những nghĩa khác, những công dụng khác của câu nói trong ngữ cảnh chưa được đề cập đến;

Vì vậy, ngoài bình diện Ngữ pháp và bình diện Nghĩa (mới được hiểu 1 cách rất sơ sài),

thì ngữ pháp truyền thống cần phải:

Nếu nhà ngôn ngữ học muốn hiểu ngôn ngữ với tư cách là một hoạt động giao tế, một hình thức hành

động có mục đích thực tiễn trong sinh hoạt của con người. Cần phải trả lại cho câu nói cái phần đã bị

gạt 1 cách tiên nghiệm ra khỏi nội dung của nó - phần dụng pháp (pragmatics).

Cho nên bên cạnh bình diện nghĩa học truyền thống phải thêm cho ngôn ngữ học một bình diện

dụng pháp, và ta có được một mô hình gồm 3 bình diện bổ sung cho mô hình lưỡng phân “năng

biểu - sơ biểu” của Saussure, vốn thích hợp cho đơn vị cơ bản của ký mã ngôn ngữ êst như 1 hệ

thống ký hiệu ở trạng thái tĩnh tại... nhưng không đủ công hiệu để mô tả và giải thích cách hoạt động

của chính cái hệ thống ấy trong khi nó thực hiện nhiệm vụ của nó dưới hình thức những đơn vị của

ngôn từ trong đó đơn vị cơ bản là câu.

Câu là đơn vị nhỏ nhất của ngôn từ trong đó cả ba bình diện đều được thể hiện. Chính thái độ

thiếu quan tâm đến câu đã làm cho ngữ học cổ điểm bỏ qua bình diện thứ 3, tách rời 2 bình diện

năng biểu và sở biểu ra, và hiểu 2 bình diện này 1 cách hời hợt và phiến diện.

Người ta có thể xây dựng 1 thứ ngữ pháp tách ra khỏi nghĩa học và thiên hẳn về hình thái học của từ,

làm như có thể hiểu hình thái học mà không cần biết đến chức năng cú pháp của từ và hiểu các quy

tắc cú pháp mà không cần biết đến cấu trúc nghĩa của câu. Một trong những hậu quả quan trọng

của cách quan niệm này là sự lẫn lộn giữa các bình diện đã nói ở trên.

Giữa 3 bình diện của ngôn từ có 1 mối quan hệ khăng khít của hình thức với nội dung của

phương tiện với mục đích. Các bình diện ấy tồn tại vì nhau và nhờ có nhau, cho nên không thể hiểu

thấu đáo bất cứ bình diện nào nếu không liên hệ với 2 bình diện kia, và nhiệm vụ của ngữ pháp chức

năng chính là xác minh các mối quan hệ giữa cả 3 bình diện.

Tuy vậy điều kiện đầu tiên để thực hiện nhiệm vụ đó vẫn là phân giới dứt khoát từng bình diện một,

không để lọt 1 sự lẫn lộn nào trong khi xếp các sự kiện vào bình diện này hay bình diện kia. Sở dĩ như

vậy là vì mối quan hệ giữa cách tổ chức của các bình diện không tương ứng 1 đối 1 với nhau đến mức

có thể nói chẳng hạn, rằng một hình thức x của bình diện cú pháp có chức năng biểu thị ý nghĩa y của

bình diện nghĩa học tương ứng với giá trị ngôn trung hay cấu trúc thông báo z của bình diện dụng pháp

và chỉ có giá trị đó thôi,...

Nhưng, mặt khác, sự thiếu tương ứng ấy nhiều khi ở 1 mức rất thấp, đến nỗi cể thể nhận định rằng

nói chung, hay thường thường, nếu “nếu không có lí do gì chính đáng” khiến cho tình thế phải khác

đi, (halliday 1970: 161, 165) thì x, y, z của 3 bình diện tương ứng với nhau.

Chính tình trạng đó gây ra tất cả những sự lẫn lộn thường trong các hệ ngữ pháp cũ, vốn chỉ coi

trọng mặt hình thức, coi mặt ý nghĩa như 1 cái gì hoàn toàn tương ứng với nó và lệ thuộc vào nó đến

mức không cần phải được xét riêng và ngay cả trong ngữ pháp chức năng ngày nay ở tác giả này hay

tác giả khác.

Cú pháp là cách tiếp cận, phân tích CÂU từ các bình diện (kết học, nghĩa học, dụng học -

Ngữ pháp chức năng) chú trọng đến cơ sở ngữ nghĩa (Nghĩa học của cú pháp).

Các mô hình lý thuyết 3 bình diện trong ngôn ngữ học hiện đại.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

CÂU được xác định đầy đủ trên cả 3 bình diện: Kết học - Nghĩa học - Dụng học.

Mô hình 3 bình diện theo các nhà ngữ học Mỹ và 1 số khá lớn các nhà ngữ học Âu châu,

phân biệt trong mọi hệ thống ký hiệu học 3 lĩnh vực

1. Kết pháp (Syntactics - cú pháp), nghiên cứu các ký hiệu trong những mối quan hệ kết hợp với

các ký hiệu khác.

2. Nghĩa học (Semantics), nghiên cứu các ký hiệu trong những mối quan hệ với các sự vật ở bên

ngoài hệ thống ký hiệu.

3. Dụng pháp (Pragmatics), nghiên cứu các ký hiệu trong những mối quan hệ với những người sử

dụng nó.

(Ch. Morris, 1938)

Ngày nay, cương vị của các yếu tố thuộc mỗi bình diện trong Mô hình ba bình diện này

được xác định như sau

Các chức năng nghĩa học xác định những vai trò mà các sở chỉ của các danh ngữ đảm nhiệm trong

cái sự tình do cái khung vị ngữ chứa đựng các danh ngữ đó biểu hiện.

Các chức năng cú pháp xác định cách trình bày cái sự tình đó theo cách sắp xếp của cấu trúc cú pháp.

Các chức năng dụng pháp xác định cương vị thông báo của các thành tố trong cái khung ngôn từ rộng

hơn câu chứa đựng các thành tố đó.

(S. Dik, 1981:13)

F. Danes (Thuộc Trường Praha) phân biệt 3 cấp độ (levels) sau đây

Cấp độ của cấu trúc ngữ pháp của câu (sentence).

Cấp độ của cấu trúc nghĩa của câu (sentence). Cấp độ của cách tổ chức phát

ngôn (utterance).

(1964: 225)

Mô hình tam phân của V.G.Gak (1981) cho thấy một quan niệm hơi khác

Câu được phân tích làm ba bình diện: nghĩa học, logic thông báo, cú pháp.

Bình diện nghĩa học của câu phản ánh cái cấu trúc của mảng sự tình được nói tới trong câu.

Bình diện logic thông báo (phân đoạn thực tại) cho thấy rõ câu nói ra để thông báo điều gì.

Bình diện cú pháp phản ánh mặt bề ngoài của câu. Cho thấy nó được cấu tạo như thế nào.

C. Hagège xây dựng “lý thuyết ba quan điểm” ứng với ba bình diện tổ chức của câu

(1982, 1985) như sau

Quan điểm hình thái học cú pháp (morpho - syntaxique).

Quan điểm nghĩa học sở chỉ (semantico - référentiel).

Quan điểm tôn ti phát ngôn (énonciatif - hiérachique) mà nội dung không có gì khác về căn bản với

2 mô hình tam phân trên kia, tuy ông có xác minh được nhiều sự khác nhau tinh tế giữa những khái

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

niệm như tiêu điểm (focus) và cường điệu (emphase).

Bình diện cú pháp (kết học) là bình diện hình thức thuần túy

Các chức năng cú pháp như chủ ngữ, vị ngữ, bổ ngữ trực tiếp, bổ ngữ gián tiếp, định ngữ được xác

định dựa vào mối quan hệ ngữ pháp với các ngữ đoạn khác.

Được biểu thị bằng những phương tiện hình thức gọi là tác tử cú pháp (synatactic poerators) như

hình thái cách hoặc các chuyển tố (translatif hay relateurs), các “giới từ”, bằng sự phù ứng về số, về

ngôi với 1 danh ngữ nhất định (đặc trưng của vị ngữ,...)

Anh ấy // cho họ món tiền vào tháng trước.

Bình diện nghĩa học là bình diện của “sự tình” được biểu thị và những “vai trò” tham gia

cái sự tình ấy

Những tham tố tạo nghĩa (participants) của sự tình gồm những diễn tố (actants) và

những chu tố (circumstants).

Chẳng hạn 1 vị từ cho giả định các diễn tố: một chủ thể của hành động cho, một đối

thể là vật được đem cho và một tiếp thể tức người nhận tặng phẩm.

Các chu tố là những điều kiện thời gian, không gian, cách thức, phương tiện, hoặc

những nhân vật có liên quan.

Anh ấy // cho họ món tiền vào tháng trước. (cho là vị từ trung tâm)

Bình diện dụng học dùng ngôn từ trong những tình huống cụ thể, đối thoại cụ thể, văn

cảnh cụ thể, mục đích cụ thể

Theo đa số các tác giả hiện nay, bình diện này có:

Cấu trúc Đề - Thuyết (themo - rhematic structure).

Cấu trúc thông báo (communicative structure) tức sự phân bố cũ - mới trong câu.

Các hiện tượng tiêu điểm hóa (focalisation) và cường điệu

(emphatisation).

Các giá trị ngôn trung và sức ngôn tác (force perlocutoire).

Các quy tắc sử dụng ngôn từ do phong tục dân tộc quy định,...

Cú pháp là sự hiện thực hóa của sự lựa chọn một trong các bình diện nghĩa (Ngữ pháp

nghĩa - Ngữ pháp chức năng hệ thống).

Mô hình tam phân của M. A. K Halliday (1970, 1985)

Câu là sản phẩm của 3 quá trình biểu nghĩa diễn ra đồng thời. Nó vừa là một sự biểu hiện của kinh

nghiệm vừa là 1 sự trao đổi có tính chất tác động lẫn nhau, vừa là 1 thông điệp.

Ở đây phải đưa thêm những khái niệm chức năng khái quát hơn để liên hệ với 3 mặt này của bình diện

nghĩa của câu. Đó là 3 thứ nghĩa được thể hiện trong ngôn ngữ thành 1 toàn thể, làm thành cái cơ sở cho

cách tổ chức nghĩa của tất cả các ngôn ngữ của nhân loại. Chúng tôi sẽ gọi đó là những “siêu chức năng”

(meta-function), và dùng cho nó 3 thuật ngữ là nghĩa ý niệm (ideatyonal), nghĩa liên

nhân (interpersonal), nghĩa văn bản (textual).

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Nghĩa ý niệm là sự biểu hiện của kinh nghiệm: kinh nghiệm của ta về thế giới ở quanh ta và cả ở

trong ta, về cái thế giới tưởng tượng của ta. Đó là nghĩa hiểu như là “nội dung”. Chức năng ý niệm

của của câu là biểu hiện của những sự tình: những hành động, những biến cố, những quá trình tâm lý

và những mối quan hệ.

Nghĩa liên nhân là thứ nghĩa có hình thức như 1 sự tác động như thế nào đó vào người nghe hay

người đọc. Chức năng liên nhân của câu là luân phiên thay đổi vai trò trong những cách tác động lẫn

nhau bằng ngôn từ: những nhận định, những câu hỏi, những đề nghị, những mệnh lệnh, kèm theo

những tình thái nhất định.

Nghĩa văn bản là tính quan yếu (relevance) đối với ngôn cảnh (văn cảnh): phần văn bản đi trước (và đi

sau) và đối với tình huống bên ngoài. Chức năng văn bản của câu là xây dựng 1 thông điệp (a

message).

Cấu trúc Đề - Thuyết (Theme Rheme) là hình thức cơ bản của việc tổ chức câu như một thông điệp.

Trong bức thông điệp này, đề là cái mà người nói chọn làm điểm xuất phát, là phương tiện khai triển

câu. Nhưng trong toàn bộ kết cấu của Đề, những yếu tố của cả 3 chức năng đều có thể góp phần (1985:

53).

Như vậy, cả ba bình diện của mô hình tam phân này đều thuộc mặt nghĩa. Halliday đưa cấu trúc chủ -

vị (mà các tác giả khác đặt vào bình diện cú pháp được quan niệm như 1 bình diện thuần túy hình thức)

vào 1 trong các bình diện nghĩa: nghĩa liên nhân. Quan hệ giữa chủ ngữ và vị ngữ, theo ông, có tác dụng

đổi ngôi trong đối thoại, và có tác dụng “biểu thức” (mood). Chẳng hạn, phép đảo trật tự giữa chủ ngữ

và vị ngữ phân biệt thức trần thuật với thức nghi vấn.

Kết luận về cách tiếp cận chức năng

Thành tựu vững chắc nhất mà các tác giả làm ngữ pháp chức năng đã đạt được là sự phân biệt minh

xác giữa hai bình diện ngữ pháp và nghĩa học.

Xu hướng của ngữ pháp chức năng là đề cao vai trò nghĩa trong phân tích cú pháp, mặc dù

không coi nhẹ ưu điểm của cách tiếp cận hình thức. Và, cho rằng cách tiếp cận chức năng dựa

vào nghĩa có lẽ là cách tiếp cận thích hợp nhất để phân tích và miêu tả cú pháp của 1 ngôn ngữ

đơn lập, không biến hình như tiếng Việt.

Những quan điểm chức năng có ảnh hưởng lớn là Lý thuyết tham trị (valence) của vị từ về cương vị

tham tố (actance) của L. Tesnière (1959); Lý thuyết về các hình thái cách (case forms) và ý nghĩa cách

(case meanings) của C. Fillmore (1968).

Lĩnh vực còn nhiều chỗ mơ hồ nhất là nội dung của bình diện thứ ba - bình diện “dụng pháp”, hay “tổ

chức phát ngôn”, “tôn ti phát ngôn”, “cấu trúc thông báo”,... Trong đó, chưa có tác giả nào vạch được 1

biên giới rạch ròi giữa những hiện tượng ngôn ngữ học thực sự và những hiện tượng phi ngôn ngữ học.

Ngoài ra, ở đây còn có những niệm như Đề (Theme) và Thuyết (Rheme) mà mọi người đều nhất trí

thừa nhận là trọng yếu đối với lý luận về ngôn ngữ và có tính cách phổ quát tuyệt đối (trong khi sự tồn

tại của những khái niệm cổ điển như chủ ngữ và vị ngữ chỉ có thể thấy có trong những loại hình ngôn

ngữ nhất định), nhưng lại được quan niệm theo nhiều cách khác nhau và được xếp vào những bình diện

khác nhau của ngôn ngữ.

Dù sao thì việc sắp xếp cái trục Đề - Thuyết vào bình diện dụng pháp, bên cạnh những ý nghĩa do

tình huống và ngôn cảnh đóng góp vào nghĩa nguyên văn của câu cũng khiến cho ta phải băn khoăn.

Kết luận chung về tiếp cận hình thức và tiếp cận chức năng

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Cũng phải thừa nhận rằng cách tiếp cận hình thức cũng có nhiều ưu điểm mà cách tiếp cận Chức

năng cũng khó có thể so sánh được, đó là sự phù ứng dành cho những vấn đề nội tại của ngôn ngữ, như

sự phù ứng (agreement), đề bạt (raising), kiểm định (control), sự phụ thuộc của từ để hỏi (WH-

dependence), những ràng buộc về cù lao (island constraints),... vốn là những vấn đề mà ngành ngôn

ngữ học máy tính hiện nay rất quan tâm.

Có thể nói cách tiếp cận hình thức đã đóng góp rất nhiều cho ngôn ngữ học máy tính và khoa học

nghiên cứu về tính thông minh nhân tạo.

Những nhà Tạo sinh luận cho rằng, xét về khía cạnh di truyền, năng lực sử dụng ngôn ngữ của con

người đã được lập trình trong bộ não. Họ đã so sánh bộ não với phần cứng của máy tính và so sánh các

quy tắc ngôn ngữ học làm nền tảng cho ngôn ngữ với phần mềm hay hệ điều hành. Bởi vì phần mềm là

vô hình với chúng ta, nên ta chỉ có thể nghiên cứu nó thông qua sản phẩm của nó là ngôn ngữ mà thôi.

Có một thực tế là có những cố gắng để các khuynh hướng, các cách tiếp cận khác nhau có thể

đến được với nhau, tận dụng ưu điểm của nhau. Ví dụ, Katz đã cố gắng xây dựng một lý thuyết rộng

lớn và thông dụng về lực ngôn trung trong khung lý thuyết ngữ pháp tạo sinh, bằng cách nghiên cứu

sự đóng góp của nghĩa câu vào hành động ngôn từ.

Xu hướng của ngữ pháp Chức năng là đề cao vai trò của nghĩa trong phân tích cú pháp, mặc dù

không coi nhẹ ưu điểm của cách tiếp cận hình thức. Và, cho rằng cách tiếp cận chức năng dựa vào

nghĩa có lẽ là cách tiếp cận thích hợp nhất để phân tích và miêu tả cú pháp của 1 ngôn ngữ đơn lập,

không biết hình như tiếng Việt.

Vận dụng nguyên tắc này không dễ dàng, vì về mặt triết học ngôn ngữ, câu hỏi “thế nào là nghĩa?”,

“Nghĩa là gì?” rất khó trả lời. Và không lý thuyết nào có thể tự mình làm thành một lý thuyết ngữ

nghĩa họcoàn diện và giàu sức giải thích thực tiễn.

Chỉ trong phạm vi câu, tình hĩnh cũng rất phức tạp, không dễ trả lời câu hỏi: câu nói của chúng ta

chuyển tải những nghĩa gì? Hai chục năm trở lại đây, những nghiên cứu có sự phân biệt, tuy không

phải lúc nào cũng rõ ràng giữa nghĩa miêu tả (descriptive meaning) và nghĩa phi miêu tả (no-des).

Vậy các nhà ngữ pháp học sẽ xử lý thế nào những vấn đề liên quan đến nghĩa của câu? → Ngữ

pháp học, ngôn ngữ học nói chung coi trọng miêu tả và về bản chất là 1 khoa học miêu tả. Ngữ pháp

tạo sinh cũng không chệch ra ngoài bản chất đó. Tuy nhiên, ở cái nhiệm vụ tưởng như dễ dàng nhất là

miêu tả cấu trúc của câu cũng như chứa nhiều khác biệt, đối lập giữa các nhà ngữ pháp.

Bởi lẽ, như đã nói ở trên đây, câu nói - đơn vị giao tiếp hiển nhiên nhất, được cú pháp lấy làm đơn vị

nghiên cứu cơ bản - lại là 1 đơn vị rất phức tạp về bản chất: có nhiều loại nội dung, nhiều loại nghĩa

được truyền đạt trong 1 câu, dưới hình thức này hay hình thức khác. Và chính điều này đã gây khó

khăn cho việc miêu tả cú pháp.

Bởi lẽ, chừng nào ta chưa thấu hiểu và bóc tách được những nội dung nào được truyền đạt trong câu

thì những nhãn hiệu cú pháp mà ta gán cho các thành tố cấu trúc câu sẽ khó lòng được thỏa đáng.

Các bình diện câu được tóm tắt ở 1 mức độ như sau:

Kết học

Nghĩa học

Dụng học

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Cấu trúc thông báo

Cấu trúc

Chủ - vị / Đề - Thuyết

Vị từ - Tham tố

(Nêu - Báo / Đề -

Thuyết)

Đơn vị

Câu

Phát ngôn

Phân đoạn Câu thành

Phân đoạn câu thành

các

thành phần

(chủ

Tham tố - Vị từ - Tham

Phân đoạn

các thành phần (Nêu -

ngữ,

vị ngữ, bổ

ngữ,

tố

Báo)

trạng ngữ,...)

Nghĩa của Câu

Nghĩa của câu do các

Câu được xét với tư cách

Mối quan hệ với

các Từ gộp lại mà

tham tố nghĩa tạo thành;

Phát ngôn - Trong Ngôn

thành; Câu được cô

Nhưng Câu vẫn chưa

cảnh, gắn với nghĩa của

ngôn cảnh

lập,

trừu xuất khỏi

được gắn với ngôn cảnh

người nói, ở hiện tại

Ngôn cảnh

Hướng tiếp cận

Chú trọng đến Hình

Chú trọng đến bình diện

Chú trọng đến Dụng

thức và xuất phát từ

Nghĩa và xuất phát từ

học, xuất phát từ hoàn

Cú pháp

hình thức

Nghĩa

cảnh sử dụng

Tóm lại

(1) Ngữ pháp hình thức

Chú trọng đến bình diện Kết học, và xuất phát từ những tiêu chí hình thức, như lý thuyết thành phần

câu - phân đoạn câu thành những thành phần như Chủ ngữ, vị ngữ, bổ ngữ,...

Xu hướng này không lý giải được thỏa mãn về các loại nghĩa ở bình diện Nghĩa của câu, về ý định của

người nói trong ngôn cảnh (dụng học).

(2) Ngữ pháp chức năng (Dik, Tesnière, Fillmore)

Chú trọng đến bình diện Nghĩa học, và xuất phát từ các cơ sở ngữ nghĩa để phân tích cú pháp, để làm

rõ các bình diện khác. Xu huưướng này dựa trên cấu trúc Vị từ - tham tố để lý giải câu, và coi Câu

được cấu thành bởi các tham tố nghĩa xoay quanh trung tâm là vị từ. Xu hướng này là một bước tiến

quan trọng, góp phần lý giải được bản chất của Câu.

Tuy nó lý giải được nhiều vấn đề ở bình diện nghĩa của câu nhưng chưa lý giải được nghĩa của người

nói câu đó trong ngôn cảnh (Dụng học).

(3) Ngữ pháp chức năng (trường phái Praha)

Xét Câu trong mối quan hệ với thông tin người nói định truyền đạt và người nghe muốn tiếp nhận. Như

vậy, Câu được xem xét trong việc sử dụng, trong bình diện Dụng học, từ tư cách Phát ngôn (gắn với

ngôn cảnh và nghĩa của người nói).

Nói cách khác, câu không được phân đoạn dựa theo các tiêu chú hình thức và / hoặc ngữ nghĩa, mà

phân đoạn cấu trúc câu theo vị thế thông tin của các thành tố.

Cấu trúc câu được tiếp cận từ tư cách Cấu trúc thông báo - gồm 2 phần là Đề (Theme, Topic) và

Thuyết (Rheme, Comment), trong đó Đề là bộ phận biểu thị phần Nêu (cái đã biết, thông tin cũ) còn

Thuyết biểu thị phần Báo (cái chưa biết, thông tin mới).

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Nêu - Báo là sự phân đoạn thông báo, được áp dụng cho từng phát ngôn cụ thể trong vị trí thực tại

của nó ở một văn bản cụ thể.

Vì vậy, lý thuyết phân đoạn câu theo cấu trúc thông báo thường được gọi là Lý thuyết phân đoạn thực

tại câu.

Khởi đầu cho hướng này là V. Mathesius và nhiều học giải khác của nhóm Praha. Tư tưởng của họ

về sự phân đoạn cấu trúc thực tại của câu đã được một số nhà nghiên cứu tiếp thu và phát triển theo

những hướng khác nhau.

(Alisova 1971, Li & Thomson 1976, 81; J. Firbas (1966); S. Dik (1981); Dooley (1982);

Panfilov (1980); Trần Ngọc Thêm, Lý Toàn Thắng, Diệp Quang Ban, Cao Xuân Hạo, Lưu Vân

Lăng,...).

Như vậy, khi tìm hiểu cách tiếp cận câu theo thuyết Phân đoạn

thực tại câu của trường phái Praha, thì cần phải hiểu những vấn đề trọng tâm, có

Điểm lại 1 số vấn đề cơ bản

1. Dụng học

Ngữ dụng học (Pragmatics) là 1 bộ môn ngôn ngữ học nghiên cứu cách sử dụng ngôn ngữ trong giao

tiếp, tức là cách sử dụng ngôn ngữ trong những ngôn cảnh cụ thể để đạt được những mục đích cụ thể.

Dụng học là cái đích cuối cùng của toàn bộ ngôn ngữ học.

Vì sau khi chúng ta đã phân tích ngữ pháp, ngữ nghĩa vẫn còn 1 số diện ý nghĩa chưa được chúng ta

phát hiện. Ví dụ, phân tích CÂU dưới đây ta thấy nếu chỉ phân tích ngữ pháp, ngữ nghĩa thì không thể

phát hiện hết các ý nghĩa trong các tình huống phát ngôn.

Hôm nay nó đã về thành phố.

Về Kết học (Trạng ngữ + Chủ ngữ + Vị ngữ), về Nghĩa học (Vai nghĩa + Vai nghĩa + Vị từ + Vai

nghĩa): chưa xác định được các yếu tố trong ngôn cảnh như nó là ai, thành phố nào, hôm nay là bao giờ;

đồng thời cũng chưa xác định được nghĩa của người nói ra câu này.

Câu này có thể được sử dụng trong những ngôn cảnh khác nhau, với những mục đích khác

nhau, ngụ ý khác nhau, nhiều chức năng khác nhau (tức trong những phát ngôn khác nhau).

Nó có thể là một Phát ngôn - với mục đích Phán đoán thông báo (trong ngôn cảnh: xác nhận 1 người

nào đó là ngoại phạm, nếu người đó bị kết tội phạm pháp ở nơi xa thành phố hôm nay).

Có thể là một Phát ngôn - cảnh báo (trong ngôn cảnh: 1 người đã phạm pháp ở thành phố, đang

bị truy tìm).

2. Cấu trúc thông báo (cấu trúc thông tin)

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Ngữ dụng học nghiên cứu nghĩa với tư cách là cái được thông báo bởi người nói (người viết) và là

cái được phân tích bởi người nghe (người đọc); Nó chú ý phân tích điều mà người nói muốn truyền

đạt qua phát ngôn của họ hơn là cái mà tự thân các từ và các cú đoạn trong phát ngôn đó có thể có.

Trong cái thông tin (được truyền đạt từ ý thức người nói đến ý thức người nghe) có 1 bộ phận mà

người nói cho là mới (đó là thông tin mà lần đầu tiên anh ta đưa ý thức người nghe - Báo) và một bộ

phận không phải là mới (là thông tin mà cả người nói lẫn người nghe đều đã đoán định được trong lúc

phát ra câu nói ấy - Nêu).

Như thế, thông tin là một quá trình tương tác giữa Nêu - cái đã biết (có sẵn, có thể dự đoán) và Báo -

cái mới (không đoán trước được).

Ngôn cảnh quy định cấu trúc thông báo của phát ngôn. Vì vậy, muốn hiểu cấu trúc thông báo của

phát ngôn, trước hết phải hiểu thế nào là Nêu và Báo.

Ví dụ:

A: Thủy viết gì đấy? → Thủy viết là Nêu - cái đã biết. B: Nó

viết thư. → Thư là Báo - cái mới.

Phân tích ví dụ sau để hiểu về cấu trúc thông báo

a. Hôm nay tôi sẽ sửa cái máy này.

b. Cái máy này tôi sẽ sửa hôm nay.

c. Tôi là người sẽ sửa cái máy này hôm nay.

d. Người sẽ sửa cái mày này hôm nay là tôi.

e. Sửa cái máy này là việc của tôi hôm nay.

f. Việc của tôi hôm nay là sửa cái máy này.

⇒ Có thể phân tích các câu này như sau:

Các câu trên phản ảnh một sự tình duy nhất, đó là mỗi câu đều có trung tâm sự tình (vị từ sửa) và 3

tham tố (cái máy này, người sửa là tôi, vào hôm nay).

Cấu trúc vị từ - tham tố giúp xác định được 6 câu trên có nghĩa Biểu hiện giống nhau (đều thể hiện

1 sự tình).

Tuy những câu trên có nghĩa biểu hiện giống nhau nhưng nội dung thông báo thì không giống nhau.

- Kết học chỉ xác định được hình thức (chủ - vị, đề - thuyết) của những câu trên;

- Nghĩa học chỉ xác định được điểm chung của những câu trên - đó là có cùng nghĩa biểu hiện.

⇒ Sự khác biệt còn lại về nghĩa phải nhờ đến Dụng học (cấu trúc thông báo). Trong ngôn

cảnh: khi nào anh sửa cái máy này? thì phát ngôn tương ứng sẽ là (a) Hôm nay tôi sẽ sửa

cái máy này.

Phần Báo - cái mới (hôm nay) giúp xác định câu (a) khác với các câu còn lại (b, c, d, e, f).

Các câu còn lại có thể phân biệt theo cách tương tự.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Cấu trúc thông báo xác định câu với tư cách Phát ngôn - trong ngôn cảnh, phân đoạn Nêu -

Báo. Nhờ đó mà phân biệt được các nét nghĩa của câu, và xác định được nghĩa của người

nói trong khi sử dụng → Tác dụng của Phân đoạn thực tại.

3. Phát ngôn

Phát ngôn được phân chia theo cách tổ chức nội dung thông báo của nó trong 1 ngữ cảnh cụ thể -

gọi là Phân đoạn thực tại.

Phát ngôn là câu được xét trong 1 ngữ cảnh cụ thể, gắn với những yếu tố như: người nói, người

nghe, không gian, thời gian giao tiếp; Chỉ có Phát ngôn mới tồn tại trong thực tế.

Câu là phát ngôn đã được trừu xuất khỏi ngữ cảnh sử dụng nhằm mục đích nghiên cứu những đơn vị

và quy tắc khái quát, là một đơn vị được lắp đầy bằng các từ cụ thể, nhưng chưa trở thành một sự kiện

vật lý hay đối tượng tâm lý. Một câu có thể được thực hiện hóa bằng nhiều phát ngôn.

Theo cách phân đoạn này, Phát ngôn được chia làm 2 phần trong Cấu trúc thông báo: Phần Nêu và

Báo, không tương ứng với cấu trúc cú pháp của Câu mà lệ thuộc vào ngữ cảnh phát ngôn cụ thể.

- Nêu: cái cũ, cá đã biết trước khi phát ngôn được nói ra.

- Báo: cái mới, thông tin mà người nói muốn đưa ra trong phát ngôn.

VD: Cùng một câu nhưng tùy theo ngôn cảnh cụ thể mà ta có những Phát ngôn với CTTB (Nêu/Báo)

khác nhau.

Ngày mai tôi đi Hà Nội.

Trong ngôn cảnh: Bao giờ anh đi Hà Nội? → phần Báo là ngày mai, phần Nêu là tôi đi Hà Nội.

Trong ngôn cảnh: Ngày mai ai đi Hà Nội? → phần Báo là Tôi, phần Nêu gồm những từ còn lại.

4. Đề - Thuyết & Cấu trúc thông báo

Ngữ pháp chức năng - Trường phái Praha coi câu như một thông điệp - được cấu tạo bởi 2 phần là

Đề - Thuyết (Theme + Rheme).

Ta có thể thấy rằng giữa CTTB và Cấu trúc Đề Thuyết có 1 mối quan hệ ngữ nghĩa chặt chẽ. Trong

những trường hợp thông thường thì người ta sẽ chọn cái cho sẵn làm phần Đề của câu và cái mới

làm phần Thuyết.

Tuy vậy, CTTB và cấu trúc Đề Thuyết không phải là một. Trong ngôn ngữ này 2 cấu trúc có thể

trùng nhau, và trong ngôn ngữ khác thì có thể không nhưng bản chất 2 cấu trúc này là khác nhau.

Cao Xuân Hạo (1991) cho rằng

Việc đồng nhất cấu trúc Đề - Thuyết với cấu trúc thông báo “may ra chỉ có thể chấp nhận được cho

những ngôn ngữ quy chế hóa sự khác biệt giữa Đề và Chủ ngữ nhưng lại không có sự phân biệt đề và

cái cho sẵn”.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Còn “trong các ngôn ngữ mang cấu trúc cú pháp cơ bản của câu trực tiếp phản ánh cấu trúc logic

ngôn từ (như tiếng Hán, tiếng Việt), cấu trúc thông báo và cấu trúc đề - thuyết phân biệt nhau rất

rõ”.

Trong tiếng Việt, cấu trúc đề - thuyết với tư cách là cấu trúc cú pháp của câu, luôn “chia hết câu thành

2 phần”. Những Phương tiện hình thức chủ yếu dùng để thể hiện cấu trúc Đề Thuyết là Trật tự của từ

ngữ, những tác tử phân giới (thì, là, mà), và những yếu tố phụ trợ đánh dấu Đề và Thuyết.

Trong CTTB: phần Báo ‘ “thông tin mới” có thể là hết cả câu, hoặc 1 phần bất kỳ (đôi khi 1 từ làm bổ

ngữ hay định ngữ), hoặc 2 phần cách nhau trong câu (chẳng hạn như khi trả lời 1 câu hỏi như “ai đánh

ai?”).

Còn phương tiện đánh dấu CTTB chủ yếu là cách phân bố trọng âm cường điệu trong câu.

CTTB có thể có những ảnh hưởng quan trọng đối với cấu trúc của câu. Nó gây áp lực đối với việc

lựa chọn cấu trúc Đề Thuyết của câu.

Vì cùng 1 phát ngôn với cùng 1 cấu trúc cú pháp và cấu trúc từ vựng - ngữ nghĩa, nhưng tùy ý định

của người nói (người viết) trong những tình huống giao tiếp cụ thể mà cấu trúc thông báo của nó

khác nhau.

Cao Xuân Hạo cũng đã vận dụng quan điểm của ngữ pháp chức năng để miêu tả tiếng Việt, và xác định:

Đề - Thuyết thuộc bình diện Kết học. Đề gồm Ngoại đề và Nội đề.

Ngoại đề

Đứng ở ngoài cấu trúc cú pháp của câu, không có chức năng cú pháp bình thường nào trong câu. Ví

dụ: Anh Nam ấy à? Tôi vừa gặp anh ấy ở xưởng xong.

Nội đề

Tác giả phân biệt Khung Đề và Chủ đề

Khung Đề là phần câu nêu rõ những điều kiện làm thành cái khung về cảnh huống thời gian, không

gian, trong đó điều được nói ở phần thuyết có hiệu lực (tr. 82)

Chủ Đề là phần câu chỉ các đối tượng được nói đến trong phần Thuyết, các chủ đề của sự nhận định

(tr. 82)

2. Phân chia theo cách tiếp cận

Cách tiếp cận hình thức và cách tiếp cận chức năng.

Tiếp cận cú pháp theo mô hình hình thức Ngữ

pháp Phân bố (Boomfield,...)

Ngữ pháp Tạo sinh (Chomsky,...)

Tiếp cận cú pháp theo mô hình chức năng

Ngữ pháp Chức năng (Dik, Valin, Tesniere, Fillmore,...)

Ngữ pháp Chức năng hệ thống (Halliday, Martin,...)

Lý thuyết tiếp cận theo hình thức

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Ngữ pháp Phân bố (Boomfiled,...) và Ngữ pháp tạo sinh (Chomsky,...)

Cách tiếp cận hình thức (formal approach)

Những khuynh hướng không thừa nhận hoặc coi nhẹ vai trò của nghĩa trong phân tích, miêu tả cú

pháp gọi chung là cách tiếp cận hình thức.

Ngôn ngữ học miêu tả Mỹ nửa đầu TK 20 nổi lên như 1 trong những xu hướng bài nghĩa mạnh nhất.

Bloomfield (1935) cho rằng nghĩa không thể được nghiên cứu 1 cách khoa học. Nghiên cứu ngôn ngữ

phải luôn được bắt đầu từ dạng thức ngữ âm chứ không phải bắt đầu từ nghĩa.

Harris (1951) cho rằng nghĩa không bao giờ được dùng như 1 tiêu chí tin cậy để phân đoạn hình

vị ngang với những tiêu chí hình thức.

Firth (1950) nhận xét: 1 số nhà ngữ học hàng đầu cho rằng có thể loại bỏ những gì gọi là ngữ

nghĩa ra khỏi lĩnh vực ngôn ngữ học.

Chomsky là đại diện nổi tiếng nhất của cách tiếp cận hình thức, với lý thuyết ngữ pháp tạo sinh

(Generative Grammar) như 1 cuộc cách mạng trong ngôn ngữ học.

Với ngữ pháp cải biến - tạo sinh (1957, 1965), qua nhiều thay đổi (ngữ pháp chi phối và ràng buộc

1983, tối thiểu luận 1993) là đại diện cho cách tiếp cận hình thức đối với phân tích và miêu tả cú pháp.

Đối với cách tiếp cận này, ngôn ngữ được xem là 1 đối tượng trừu tượng, gồm 1 tập hợp các câu, và

ngữ pháp trước hết được hiểu như là cố gắng để đặc trưng hóa đối tượng này dưới dạng các quy tắc

hình thức cú pháp độc lập đối với nghĩa và cách sử dụng.

Ông phê phán mô hình cấu trúc ngữ đoạn trong nghiên cứu cú pháp vốn dựa trên cách phân tích của

ngữ pháp thành tố trực tiếp. Ông cho rằng mô hình này không giải thích được sự khác biệt trong cách

hiểu những câu lưỡng nghĩa. Mô hình của Chomsky có nhiều ưu thế hơn mô ình cấu trúc ngữ đoạn vì

nó cho thấy sự khác biệt trong cấu trúc sâu của những câu mà cấu trúc bề mặt có vẻ giống nhau.

Mô hình ngữ pháp cải biến của Chomsky dè dặt với nghĩa. Ông cho rằng cú pháp có tính tự trị (tức

độc lập với nghĩa), và ngữ pháp của ông phải đảm bảo cho việc tạo ra cũng như thừa nhận những câu

bất khả chấp về ngữ nghĩa nhưng đúng ngữ pháp. Sau này, ông điều chỉnh, phát triển lý thuyết ở dạng

lý thuyết chi phối và ràng buộc (Governing and Binding Theory) hay Tối thiểu luận (Minimalist

Approach) thì quan điểm cho rằng cú pháp có tính tự trị vẫn được bảo lưu.

Tính tự trị của cú pháp còn được Chomsky và môn đệ của ông chứng minh qua quá trình thụ đắc ngôn

ngữ của trẻ em, theo đó, trẻ em có tri thức đặc biệt về cú pháp cùng với tri thức về ngữ nghĩa, và khi 2

loại tri thức này xung đột với nhau thì tri thức về ngữ nghĩa không thể tự động được coi là quan trọng

hơn tri thức về cú pháp. Và trong bản thân cấu trúc ngữ pháp của ngôn ngữ nhân loại có thứ cần phải

học nhưng có thứ là bẩm sinh, không cần học.

Trong quá trình thụ đắc tiếng mẹ đẻ, trẻ em chỉ cần cố gắng tối thiểu là đã có thể đạt được hiệu quả tối

đa. Con người được thừa hưởng một ngữ pháp phổ quát (UG), vậy nên, nhiệm vụ của đứa trẻ khi thụ

đắc cấu trúc ngữ pháp của tiếng mẹ đẻ chỉ đơn giản là thiết chế hóa tham số. Đây là bằng chứng quan

trọng mà ông nêu ra để chứng minh cho sự tồn tại của UG, mang tính bẩm sinh, được di truyền nói

chung và sự tự trị của cú pháp đối với ngữ nghĩa và cách sử dụng nói riêng.

Universal Grammar bao gồm

Một tập hợp các nguyên tắc phổ quát về cấu trúc ngữ pháp.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Một tập hợp các tham số về cấu trúc, chế định nghiêm ngặt phạm vi các biến thể cấu trúc được phép

có trong ngôn ngữ tự nhiên (có thể giới hạn phạm vi các biến thể, quy chúng về 1 chuỗi lạ chọn - hoặc

thế này hoặc thế kia).

Với cách tiếp cận hình thức, cú pháp trước hết được xem là các quy tắc nội tại của tổ chức ngôn ngữ,

“võ đoán” với nghĩa và cách sử dụng. Chỉ sau khi hệ thống các quy tắc này được thiết lập, tức các nhà

nghiên cứu có được các kết cấu cú pháp trừu tượng này thì mới đặt vấn đề nghiên cứu ý nghĩa của các

cấu trúc cú pháp trừu tượng này cũng như cách sử dụng chúng trong thực tế. Nói cách khác, nếu đối

chiếu với 3 bình diện của ký hiệu thì cú pháp hay kết học được ưu tiên về mặt phương pháp luận so

với nghĩa học và nghĩa học được ưu tiên so với dụng học.

Lý thuyết tiếp cận theo chức năng

Bao gồm Ngữ pháp chức năng - functional grammar (Dil, Valin, Tesniere, Fillmore,...) và Ngữ

pháp chức năng hệ thống - Systemic functional grammar (Halliday, Martin,...)

Cách tiếp cận chức năng (Functional approach)

Với cách tiếp cận này, trước hết ngôn ngữ được xem như 1 công cụ tương tác xã hội, mục đích tối

hậu là thiết lập mối quan hệ giữa người và người để tổ chức xã hội. Những người theo quan điểm chức

năng đặt nhiệm vụ hàng đầu là khám phá tính chất công cụ của ngôn ngữ như ở dạng nó được sử dụng

trong giao tiếp, họ ưu tiên chức năng giao tiếp, cố gắng giải thích mọi biểu hiện của ngôn ngữ như là

phương tiện để biểu nghĩa, để thực hiện chức năng nào đó trong giao tiếp.

Theo Dik, tương tác bằng lời, tức tương tác xã hội bằng phương tiện ngôn ngữ, là 1 hình thức hoạt

động hợp tác có cấu trúc, theo nghĩa nó bị chi phối bởi các quy tắc, tiêu chuẩn hoặc quy ước mang

tính xã hội.

Những quy tắc này cùng thiết lập nên cái hệ thống làm nền tảng cho việc tương tác bằng lười. Các

công cụ được dùng trong các hoạt động hợp tác có cấu trúc này, tức các biểu thức ngôn ngữ được hiển

thị ở dạng phát ngôn, tự nó là được cấu trúc, tức là bị chi phối bởi những quy tắc cùng thiết lập nên hệ

thống ngôn ngữ.

Lý thuyết hành động ngôn từ có ảnh hưởng sâu sắc đến cách tiếp cận chức năng.

Theo quan điểm chức năng, NNH phải xử lý 2 hệ thống quy tắc, về bản chất, cả hai đều mang

tính xã hội:

(1) Các quy tắc chi phối hoạt động tương tác bằng lời với tư cách là 1 hình thức hoạt động hợp

tác. Đây là cách quy tắc dụng học.

(2) Các quy ătcs chi phối những biểu thức NNH có cấu trúc được sử dụng với tư cách là công cụ

trong hoạt động này. Đây là các quy tắc nghĩa học, cú pháp và ngữ âm học.

Bởi vì những quy tắc loại (2) được coi là công cụ xét theo các mục đích giao tiếp của tương tác bằng

lời cho nên luận điểm cơ bản của cách tiếp cận chức năng là: ngôn ngữ cần được miêu tả, trong chừng

mức cao nhất có thể, chiếu theo những yêu cầu dụng học của sự tương tác bằng lời. Các mô hình của

ngữ pháp chức năng cần được đánh giá ở cả 3 tiêu chí thảo đáng sau đây:

(1) Thỏa đáng dụng học: Dik cho rằng ngữ pháp chức năng phải tương thích với dụng học, với

cách thức mà chúng được dùng, gắn chúng với các quy tắc chi phối sự tương tác bằng lời. Với

sự thỏa đáng dụng học, có thể nói bất kỳ yếu tố nào hiện diện trong câu cũng đều mang nghĩa,

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

đều thực hiện 1 chức năng nào đó.

(2) Thỏa đáng tâm lý học: Ngữ pháp chức năng nhắm đến thỏa đáng tâm lý học theo cái nghĩa

nó phải tương thích gần gũi ở mứv cao nhất với các mô hình tâm lý về ngữ năng và cách hành

xử ngôn ngữ. Theo Dik, có thể đạt được, nếu ta nhận thức ngữ pháp như là 1 kiến trúc 3 phần,

gồm (i) một mô hình sản sinh (tạo lập); (ii) một mô hình lý thuyết giải (phân tích); (iii) một kho

lưu trưc những yếu tố và nguyên tắc được sử dụng ở (i) và (ii).

(3) Tính thỏa đáng loại hình học: Ngữ pháp chức năng có thể cung cấp ngữ pháp cho những

ngôn ngữ khác nhau về loại hình, đồng thời có thể giải thích 1 cách có hệ thống những tương

đồng và dị biệt giữa các ngôn ngữ này. Bảng tổng kết sau cung cấp cái nhìn tổng quát về sự khác

biệt giữa cách tiếp cận hình thức và cách tiếp cận chức năng.

3. Những tiền đề phân tích cú pháp

Tiền đề 1: Các loại hình cấu trúc cú pháp

Thoạt đầu, nhiều ngôn ngữ có cấu trúc cú pháp là cấu trúc đề thuyết (chủ ngữ logic).

Cấu trúc cú pháp trong ngôn ngữ Ấn - Âu sâu này chuyển thành cấu trúc chủ - vị (chủ ngữ ngữ

pháp: chủ ngữ là danh cách + V được chia).

Cấu trúc cú pháp trong ngôn ngữ không biến hình (như tiếng Việt) là cấu trúc đề thuyết.

Phần 2. Sơ lược về các trường phái Ngôn ngữ học

Các cách phân chia: theo giai đoạn, theo thứ tự, theo cách tiếp cận.

Lý thuyết có ảnh hưởng nhất: lý thuyết tiếp tiếp cận theo hình thức, lý thuyết tiếp cận theo chức

năng.

1. Phân chia theo giai đoạn

1.1 Cổ điển (1913 - 1957)

Trường phái Praha → ảnh hưởng đến ngày nay. Trường phái

Đan Mạch;

Trường phái London;

Trường phái miêu tả Mỹ.

1.2 Hiện đại

Chủ nghĩa tạo sinh (Generativism: 1957 - 1970);

Chủ nghĩa hậu tạo sinh (Post-generativism: 1970 - nay); Chủ nghĩa

chức năng (Functionalism).

2. Phân chia theo thứ tự

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

1. Trường phái ngôn ngữ học miêu tả Mỹ (Descriptive linguistics)

Nhánh: gồm Boomfield và những người kế tục như Tager, Harris, Block.

Nhánh - trường phái ngôn ngữ học miêu tả Mỹ (Enn-Arbor, Pike, Nida, Friz). Nhánh - phân tích

cải biến với Chomsky, Lees,...

Nói tới trường phái NNH miêu tả Mỹ, với phương pháp phân bố, là nói tới sự khác biệt giữa sự

phát triển của chủ nghĩa cấu trúc ở châu Âu và châu Mỹ. Phương pháp phân bố đã có tiếng vang rộng

khắp và đã từng chi phối nửa thế giới bên kia đại tây dương những năm 40-50 ở TK 20.

Ngôn ngữ học miêu tả là 1 trong những khuynh hướng lớn của NNH cấu trúc, xuất hiện ở Mỹ

những năm 30-50 của TK 20, với những người khai sinh ra nó là Boas (1858 - 1942), Sapir

(1884 - 1939), Bloomfield (1887 - 1949). Trong đó, chịu ảnh hưởng trực tiếp, có nền tảng nảy

sinh từ quan điểm lý thuyết của Bloomfield - ảnh hưởng trực tiếp từ các thành tựu trong khoa

học tự nhiên và tâm lý học hành vi Mỹ.

Hiện nay có thể chia ngôn ngữ học Mỹ ra ba chi phái.

Trường phái miêu tả Mỹ và phương pháp phân bố (Chủ nghĩa cấu trúc ở Mỹ có màu sắc riêng).

Mở đầu cho trường phái miêu tả Mỹ và phương pháp phân bố là công trình nổi tiếng Language

(1933) của Bloomfield. Những người kế tục như Harris, Pike, Well, Hockett,... đã có những

đóng góp đáng kể.

Ý nghĩa chỉ không được coi là đối tượng nghiên cứu, nhưng được sử dụng như 1 phép thử, 1

tiêu chí khu biệt để xác định các yếu tố của ngôn ngữ.

2. Trường phái ngữ vị học

Copenhagen - Đan Mạch

Trường phái Copenhagen, lý thuyết ngữ vị học của Hjelmslev, 1 lý thuyết cấu trúc thuần túy, táo

bạo, một thứ đại số học, có thể dùng làm mô hình miêu tả cho tất cả các ngôn ngữ tự nhiên và

nhân tạo. Hjelmslev trung thành với quan điểm của Saussure.

Cùng hoạt động theo trường phái ngữ vị học Đan Mạch có Hans J. Uldall (1907

- 1957), Viggo Brondal (1887 - 1942) và 1 số nhà ngôn ngữ học khác. Nhưng người khởi xướng

và xây dựng Cơ sở lý luận cho trường phái này là L. Hjelmslev (1899 - 1965). Số lượng những

nhà ngôn ngữ học theo trường phái ngôn ngữ học này không nhiều lắm; ngoài ra giữa họ còn có

những sự bất đồng rất rõ về

lý thuyết. Vì vậy, hiện nay, không thể nói ngữ vị học là lý thuyết đã được hình thành trọn vẹn.

3. Trường phái cấu trúc - chức năng

(-) Khuynh hướng cấu trúc: khuynh hướng mạnh nhất trong ngôn ngữ học đầu thế kỷ XX là

chủ nghĩa cấu trúc. Nó xuất phát trực tiếp từ học thuyết của F. De Saussure được trình bày

trong Giáo trình ngôn ngữ học đại cương của ông. Tư tưởng cơ bản của chủ nghĩa cấu trúc là:

- Coi ngôn ngữ như 1 kết cấu, 1 thể toàn vẹn, chặt chẽ của các yếu tố khác nhau. Nhiệm vụ hàng

đầu của ngôn ngữ học là nghiên cứu “các mối quan hệ” giữa các yếu tố ngôn ngữ.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

- Ngôn ngữ học cấu trúc phân biệt rạch ròi “ngôn ngữ” và “lời nói”, “đồng đại” và “lịch đại”.

Nhiều phương pháp nghiên cứu mới và độc đáo đã được áp dụng phép đối lập, phép phân bố,

phép chuyển hóa, phép phân tích thành tố trực tiếp, phép thay thế,... Thậm chí, ngôn ngữ học

cấu trúc vận dụng cả các phương pháp của các khoa học chính xác khác.

(+) Các trường phái cấu trúc luận kế tiếp nhau đã thực sự tạo ra những chuyển biến phi thường

trong việc xây dựng các luận thuyết để miêu tả thực tiễn ngôn ngữ. Saussure được coi là người

khai sinh nền ngôn ngữ học hiện đại. Giáo trình NNH đại cương (1906) là những suy nghĩ sâu

sắc về NNH, tuy chưa phải là tư tưởng hoàn chỉnh, song, nó mở ra chân trời rộng, tầm nhìn bao

quát cho khoa học về ngôn ngữ, cũng như những mâu thuẫn nội tại của nó. Nó tạo ra sự thảo luận

sôi nổi đến ngày nay, các hớng nghiên cứu đầu thế kỷ.

Học thuyết Saussure trở thành tiền đề cho 1 loạt công trình nghiên cứu

tiếp tục phát huy tư tưởng cấu trúc luận - một học thuyết thống trị NNH quá nửa đầu TK 20 ở

phương Tây. Những phát triển đa dạng của chủ nghĩa cấu trúc bao gồm trường phái chức năng

Praha, trường phái ngữ vị học Copenhagen, trường phái miêu tả Mỹ, và một phần nào đó của

Ngữ pháp tạo sinh...

4. Trường phái Tạo sinh và Hậu tạo sinh

Ngữ pháp tạo sinh: Noam Chomsky vốn xuất thân từ trường phái miêu tả Mỹ đã sớm nhận

thấy những hạn chế của chủ nghĩa cấu trúc hình thức, nên đã mạnh dạn vận dụng phương pháp

logic toán học vào phân tích ngôn ngữ, mở đầu cho 1 khuynh hướng nghiên cứu mới: Ngữ

pháp tạo sinh, như 1 cuộc cách mạng thứ 2 trong NNH. Ngữ pháp tạo sinh đưa ra nhiều thủ

pháp và thuật ngữ mới, vận dụng chúng khá thành công trong phân tích cú pháp, hơn hẳn

phương pháp phân bố trước kia.

Ngữ pháp tạo sinh của Choomsky - Vào cuối những năm 50 của TK 20, trường pháp miêu tả

Mỹ đã phải nhường vai trò ngự trị cho Ngữ pháp tạo sinh của Chomsky. Ngữ pháp tạo sinh là sự

phản ứng lại cái khung chật hẹp của chủ nghĩa cấu trúc hình thức. Nó đi vào cơ cấu tâm lý của 1

người nói lý tưởng, và mở ra 1 lĩnh vực nghiên cứu mới đầy hấp dẫn.

5. Trường phái Chức năng

Dik, Fillmore, Valin, Tesniere, Halliday, Martin,...

Chủ nghĩa chức năng hiện đại được bắt đầu từ những năm 1970 khi NNH đã chịu rất nhiều

ảnh hưởng từ tạo sinh luận. Sau chủ nghĩa cấu trúc, người ta hi vọng rất nhiều ở Noam

Chomsky vì trong lý thuyết tạo sinh luận, làn đầu tiên có chế sản sinh của ngôn ngữ đã được

giải thích khá tường tận và thuyết phục: sự sản sinh của ngôn ngữ là vô tận để đáp ứng sự vô tận

về các nhu cầu giao tiếp rất khác nhau của xã hội loài người. Và, về bản chất thì ngôn ngữ loài

người có rất nhiều điểm chung nhau.

Nhưng, giới ngôn ngữ học rồi cũng nhanh chóng bị thất vọng về chủ nghĩa tạo sinh vì bên cạnh

những đặc điểm về tâm lý ngôn ngữ học thì ngôn ngữ còn là 1 thực thể chịu tác động của rất

nhiều nhân tố trong môi trườngxã hội hay các đặc trưng xã hội và chủng tộc. Chính vì vậy, rất dễ

hiểu là vì sao chủ nghĩa chức năng phải ra đời mà không đi tiếp con đường mà chủ nghĩa tạo

sinh đã khai phá.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Từ những năm 1970 trở lại đây, trong giới ngôn ngữ học xuất hiện nhiều công trình nghiên

cứu về bản chất của giao tiếp trong xã hội loài người và nhấn mạnh khía cạnh chức năng của

ngôn ngữ. Đó là thời kỳ của sự xuất hiện các khuynh hướng ngữ pháp chức năng của Dik,

Halliday, J. Lyons; ngữ dụng học của Austin, Seark, Levinson; ngôn ngữ học xã hội của

Hymes, Trudgill, Lakoff,...

Đặc điểm nghiên cứu ngôn ngữ hiện đại là sự nới rộng về không gian và thời gian cũng như các

điều kiện giao tiếp của 1 hành vi nói năng. Do khuynh hướng tự nhiên hóa sự giao tiếp của con

người mà đối tượng ngôn ngữ không dừng lại ở phát ngôn riêng lẻ nữa mà là các chuẩn phát

ngôn khác nhau trong 1 diễn ngôn nhằm thực hiện các mục đích và ý định của người nói.

Không gian để nhúng (embed) các chuỗi phát ngôn này trong hiện thực không còn là các không

gian do nhà ngôn ngữ học giả định nữa (1 người nói, 1 người nghe, 1 mã giao tiếp) mà là không

gian với đầy đủ tính hiện thức của nó, gọi là chu cảnh giao tiếp xã hội: đặc điểm giới tính, tâm

lý, nghề nghiệp, hôn nhân của người nói; các điều kiện để tiến hành giao tiếp thuận lợi và không

thuận lợi; các điều kiện để giao tiếp bằng lời biến thành các hành động xã hội (social actions) và

hành vi xã hội (social behavious). Vì thế, từ những năm 1970 đã rộ lên phong trào nghiên cứu

văn bản và nghiên cứu diễn ngôn.

6. Trường phái Praha

Là trường phái có tầm ảnh hưởng lớn nhất cho đến nay.

Được thành lập năm 1926 ở Tiệp Khắc (này là cộng hòa Séc) do sáng kiến của V. Mathesius.

Nhóm đã tập hợp nhiều nhà nghiên cứu ngôn ngữ và ngữ văn ọc Slavơ và Giécma, như B

Havranéc, J. Mukarzhovsky, J. Vachek, B. Trnka, L. Novak, V. Skalichka, K. Horanek... các nhà

ngôn ngữ học Nga như N. S.Trubetzkoy, R. Jacobson và S.O. Karsevsky. Nhóm ngôn ngữ học

Praha chấm dứt hoạt động vào năm 1953.

Luận thuyết về âm vị học của trường phái Praha mở đầu cho trào lưu vận dụng phương pháp

cấu trúc trong hình thái học, ngữ nghĩa học, cú pháp học,... và NNH cấu trúc trở thành khuynh

hướng chủ đạo với nhiều màu sắc khác nhau, trong các trường phái NNH phương Tây nửa đầu

TK 20.

Nhiệm vụ thứ ba, nghiên cứu các phương thức tuyến tính (còn gọi là phương thức ngữ đoạn -

syntagmatique). Theo Những luận điểm của nhóm ngôn ngữ học Praha, kết hợp từ là kết quả

của hoạt động tuyến tính của ngôn ngữ. Hoạt động tuyến tính chủ yếu là hoạt động tạo vị ngữ.

Do vậy, cú pháp học chức năng trước hết nghiên cứu các kiểu vị ngữ có tính đến chức năng và

hình thái của chủ ngữ. Cương lĩnh Những luận điểm của nhóm ngôn ngữ học Praha cũng đề cập

đến sự phân đoạn câu thành đề (thème) và thuyết (rhème) và cho rằng chức năng của chủ ngữ

được làm sáng tỏ nhờ sự so sánh cấu trúc chủ ngữ/vị ngữ với cấu trúc đề/thuyết.

Như đã trình bày ở trên, F. de Saussure đã phân tách những cặp đối lập cơ bản trong ngôn ngữ và

tuyệt đối hóa sự đối lập đó. Trường phái ngôn ngữ học miêu tả, trường phái ngữ vị học xây

dựng học thuyết của mình trên cơ sở tuyệt đối hóa đó, đặc biệt là trên những kết luận về những

mặt tiêu cực về hệ thống ngôn ngữ. Trường phái Praha không phủ định những mặt tích cực

trong những cặp đối lập mà F. de Saussure đã phát hiện ra, song còn cố gắng tìm ra tính thống

nhất giữa các mặt tiêu cực và tích cực này.

F. de Saussure không quên chức năng xã hội - chức năng giao tiếp - của ngôn ngữ, song ông

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

không đưa ra từ chức năng này những hệ quả về phương pháp luận. Các nhà ngôn ngữ học

Praha không những tiếp nhận luận điểm về tính hệ thống của ngôn ngữ mà con nhấn mạnh chức

năng giao tiếp của hệ thống và xây dựng học thuyết của mình trên mối quan hệ hệ thống - chức

năng. Do vậy, trường phái ngôn ngữ học Praha được gọi là trường phái cấu trúc - chức

năng luận (gọi tắt là trường phái ngôn ngữ học chức năng).

3. Phân chia theo cách tiếp cận

Cách tiếp cận hình thức và cách tiếp cận chức năng.

Tiếp cận cú pháp theo mô hình hình thức Ngữ

pháp Phân bố (Boomfield,...)

Ngữ pháp Tạo sinh (Chomsky,...)

Tiếp cận cú pháp theo mô hình chức năng

Ngữ pháp Chức năng (Dik, Valin, Tesniere, Fillmore,...) Ngữ pháp

Chức năng hệ thống (Halliday, Martin,...)

Lý thuyết tiếp cận theo hình thức

Ngữ pháp Phân bố (Boomfiled,...) và Ngữ pháp tạo sinh (Chomsky,...)

Cách tiếp cận hình thức (formal approach)

Những khuynh hướng không thừa nhận hoặc coi nhẹ vai trò của nghĩa trong phân tích, miêu tả cú

pháp gọi chung là cách tiếp cận hình thức.

Ngôn ngữ học miêu tả Mỹ nửa đầu TK 20 nổi lên như 1 trong những xu hướng bài nghĩa mạnh nhất.

Bloomfield (1935) cho rằng nghĩa không thể được nghiên cứu 1 cách khoa học. Nghiên cứu ngôn ngữ

phải luôn được bắt đầu từ dạng thức ngữ âm chứ không phải bắt đầu từ nghĩa.

Harris (1951) cho rằng nghĩa không bao giờ được dùng như 1 tiêu chí tin cậy để phân đoạn hình

vị ngang với những tiêu chí hình thức.

Firth (1950) nhận xét: 1 số nhà ngữ học hàng đầu cho rằng có thể loại bỏ những gì gọi là ngữ

nghĩa ra khỏi lĩnh vực ngôn ngữ học.

Chomsky là đại diện nổi tiếng nhất của cách tiếp cận hình thức, với lý thuyết ngữ pháp tạo sinh

(Generative Grammar) như 1 cuộc cách mạng trong ngôn ngữ học.

Với ngữ pháp cải biến - tạo sinh (1957, 1965), qua nhiều thay đổi (ngữ pháp chi phối và ràng buộc

1983, tối thiểu luận 1993) là đại diện cho cách tiếp cận hình thức đối với phân tích và miêu tả cú pháp.

Đối với cách tiếp cận này, ngôn ngữ được xem là 1 đối tượng trừu tượng, gồm 1 tập hợp các câu, và

ngữ pháp trước hết được hiểu như là cố gắng để đặc trưng hóa đối tượng này dưới dạng các quy tắc

hình thức cú pháp độc lập đối với nghĩa và cách sử dụng.

Ông phê phán mô hình cấu trúc ngữ đoạn trong nghiên cứu cú pháp vốn dựa trên cách phân tích của

ngữ pháp thành tố trực tiếp. Ông cho rằng mô hình này không giải thích được sự khác biệt trong cách

hiểu những câu lưỡng nghĩa. Mô hình của Chomsky có nhiều ưu thế hơn mô ình cấu trúc ngữ đoạn vì

nó cho thấy sự khác biệt trong cấu trúc sâu của những câu mà cấu trúc bề mặt có vẻ giống nhau.

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

Mô hình ngữ pháp cải biến của Chomsky dè dặt với nghĩa. Ông cho rằng cú pháp có tính tự trị (tức độc

lập với nghĩa), và ngữ pháp của ông phải đảm bảo cho việc tạo ra cũng như thừa nhận những câu bất

khả chấp về ngữ nghĩa nhưng đúng ngữ pháp. Sau này, ông điều chỉnh, phát triển lý thuyết ở dạng lý

thuyết chi phối và ràng buộc (Governing and Binding Theory) hay Tối thiểu luận (Minimalist

Approach) thì quan điểm cho rằng cú pháp có tính tự trị vẫn được bảo lưu.

Tính tự trị của cú pháp còn được Chomsky và môn đệ của ông chứng minh qua quá trình thụ đắc ngôn

ngữ của trẻ em, theo đó, trẻ em có tri thức đặc biệt về cú pháp cùng với tri thức về ngữ nghĩa, và khi 2

loại tri thức này xung đột với nhau thì tri thức về ngữ nghĩa không thể tự động được coi là quan trọng

hơn tri thức về cú pháp. Và trong bản thân cấu trúc ngữ pháp của ngôn ngữ nhân loại có thứ cần phải

học nhưng có thứ là bẩm sinh, không cần học.

Trong quá trình thụ đắc tiếng mẹ đẻ, trẻ em chỉ cần cố gắng tối thiểu là đã có thể đạt được hiệu quả tối

đa. Con người được thừa hưởng một ngữ pháp phổ quát (UG), vậy nên, nhiệm vụ của đứa trẻ khi thụ

đắc cấu trúc ngữ pháp của tiếng mẹ đẻ chỉ đơn giản là thiết chế hóa tham số. Đây là bằng chứng quan

trọng mà ông nêu ra để chứng minh cho sự tồn tại của UG, mang tính bẩm sinh, được di truyền nói

chung và sự tự trị của cú pháp đối với ngữ nghĩa và cách sử dụng nói riêng.

Universal Grammar bao gồm

Một tập hợp các nguyên tắc phổ quát về cấu trúc ngữ pháp.

Một tập hợp các tham số về cấu trúc, chế định nghiêm ngặt phạm vi các biến thể cấu trúc được phép

có trong ngôn ngữ tự nhiên (có thể giới hạn phạm vi các biến thể, quy chúng về 1 chuỗi lạ chọn - hoặc

thế này hoặc thế kia).

Với cách tiếp cận hình thức, cú pháp trước hết được xem là các quy tắc nội tại của tổ chức ngôn ngữ,

“võ đoán” với nghĩa và cách sử dụng. Chỉ sau khi hệ thống các quy tắc này được thiết lập, tức các

nhà nghiên cứu có được các kết cấu cú pháp trừu tượng này thì mới đặt vấn đề nghiên cứu ý nghĩa

của các cấu trúc cú pháp trừu tượng này cũng như cách sử dụng chúng trong thực tế. Nói cách khác,

nếu đối chiếu với 3 bình diện của ký hiệu thì cú pháp hay kết học được ưu tiên về mặt phương pháp

luận so với nghĩa học và nghĩa học được ưu tiên so với dụng học.

Lý thuyết tiếp cận theo chức năng

Bao gồm Ngữ pháp chức năng - functional grammar (Dil, Valin, Tesniere,

Fillmore,...) và Ngữ pháp chức năng hệ thống - Systemic functional

grammar (Halliday, Martin,...)

Cách tiếp cận chức năng (Functional approach)

Với cách tiếp cận này, trước hết ngôn ngữ được xem như 1 công cụ tương tác xã hội, mục đích tối

hậu là thiết lập mối quan hệ giữa người và người để tổ chức xã hội. Những người theo quan điểm chức

năng đặt nhiệm vụ hàng đầu là khám phá tính chất công cụ của ngôn ngữ như ở dạng nó được sử dụng

trong giao tiếp, họ ưu tiên chức năng giao tiếp, cố gắng giải thích mọi biểu hiện của ngôn ngữ như là

phương tiện để biểu nghĩa, để thực hiện chức năng nào đó trong giao tiếp.

Theo Dik, tương tác bằng lời, tức tương tác xã hội bằng phương tiện ngôn ngữ, là 1 hình thức hoạt

động hợp tác có cấu trúc, theo nghĩa nó bị chi phối bởi các quy tắc, tiêu chuẩn hoặc quy ước mang

tính xã hội.

Những quy tắc này cùng thiết lập nên cái hệ thống làm nền tảng cho việc tương tác bằng lười. Các

Phần 3. Cách tiếp cận câu trong ngữ pháp chức năng và ngữ pháp truyền thống

lOMoARcPSD| 41487147

công cụ được dùng trong các hoạt động hợp tác có cấu trúc này, tức các biểu thức ngôn ngữ được hiển

thị ở dạng phát ngôn, tự nó là được cấu trúc, tức là bị chi phối bởi những quy tắc cùng thiết lập nên hệ

thống ngôn ngữ.

Lý thuyết hành động ngôn từ có ảnh hưởng sâu sắc đến cách tiếp cận chức năng.

Theo quan điểm chức năng, NNH phải xử lý 2 hệ thống quy tắc, về bản chất, cả hai đều mang

tính xã hội:

(1) Các quy tắc chi phối hoạt động tương tác bằng lời với tư cách là 1 hình thức hoạt động hợp

tác. Đây là cách quy tắc dụng học.

(2) Các quy ătcs chi phối những biểu thức NNH có cấu trúc được sử dụng với tư cách là công cụ

trong hoạt động này. Đây là các quy tắc nghĩa học, cú pháp và ngữ âm học.

Bởi vì những quy tắc loại (2) được coi là công cụ xét theo các mục đích giao tiếp của tương tác bằng

lời cho nên luận điểm cơ bản của cách tiếp cận chức năng là: ngôn ngữ cần được miêu tả, trong chừng

mức cao nhất có thể, chiếu theo những yêu cầu dụng học của sự tương tác bằng lời. Các mô hình của

ngữ pháp chức năng cần được đánh giá ở cả 3 tiêu chí thảo đáng sau đây:

(1) Thỏa đáng dụng học: Dik cho rằng ngữ pháp chức năng phải tương thích với dụng học, với

cách thức mà chúng được dùng, gắn chúng với các quy tắc chi phối sự tương tác bằng lời. Với sự

thỏa đáng dụng học, có thể nói bất kỳ yếu tố nào hiện diện trong câu cũng đều mang nghĩa, đều

thực hiện 1 chức năng nào đó.