Nghĩa tường minh là gì? Ví dụ nghĩa tường minh và phân tích hàm ý

Nghĩa tường minh là gì? Ví dụ nghĩa tường minh và phân tích hàm ý
1. Nghĩa tường minh là gì?
Nghĩa tường minh hay còn gọi là hiển ngôn, là phần thông báo được diễn đạt trực tiếp bằng
từ ngữ trong câu. Các từ, cụm từ, cấu trúc câu nhằm xác định ý nghĩa muốn nói đến. Nghĩa
tường minh rất dễ nhận ra và cũng rất dễ hiểu bởi người nghe, người đọc vốn không cần suy
diễn về nội dung và ý nghĩa của những từ ngữ, những câu nói đã mang nghĩa tường minh.
Ví dụ: Trong đoạn văn sau của tác phẩm Lặng lẽ Sa Pa đã có câu mang nghĩa tường minh như sau:
- Trời ơi, chỉ còn có năm phút!
Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ. Anh chạy ra nhà
phía sau, rồi trở vào liền, tay cầm một cái làn. Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy. Cô gái cũng đứng
lên, đặt lại chiếc ghế, thong thả đi đến chỗ bác già.
- Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này!
Anh thanh niên vừa vào, kêu lên. Để người con gái khỏi trở lại bàn, anh lấy chiếc khăn tay
còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái. Cô kĩ sư mặt đỏ ửng, nhận lại chiếc khăn và vội quay đi.
Trong đoạn văn này, ta có thể thấy đây là diễn biến của một câu chuyện thông thường,
không có lớp nghĩa, ẩn ý nào được che đậy sau lớp nghĩa đen. Tất cả các câu văn đều chỉ nhằm
miêu tả chân thực những nhân vật đã xuất hiện. Ví dụ trong câu: "Ô! Cô còn quên chiếc mùi
soa đây này" cũng là một câu mang nghĩa tường mình mà không có chút ẩn ý nào. 2. Hàm ý là gì?
Hàm ý còn có tên gọi là hàm ẩn, hàm ngôn. Đó là phần thông báo tuy không được diễn đạt
trực tiếp bằng từ ngữ trong câu nhưng có thể suy ra ý nghĩa được truyền tải từ những từ ngữ
ấy. Đối với nghĩa hàm ý, người đọc, người nghe không thể hiểu thông điệp muốn truyền tải
ngay, mà phải suy ngẫm và khám phá sự tinh tuý ẩn sau từng con chữ. Tuỳ vào hoàn cảnh mà
hàm ý được sử dụng với các mục đích sau: Mời mọc, rủ rê, từ chối, lời thiếu thiện chí, đề nghị
kín đáo. Hàm ý có thể được sử dụng trong ngôn ngữ sinh hoạt, báo chí, văn chương nhưng
trong văn bản khoa học, hành chính - công vụ thì không nên dùng hàm ý.
Ví dụ: Cháy nhà mới ra mặt chuột. Hàm ý của câu này là: khi chúng ta gặp khó khăn, hoan
nạn mới thực sự biết ai là người bạn chân thành, ai là kẻ đến bên ta để tính toán, vụ lợi, từ đó
có được sự lựa chọn sáng suốt hơn trong cuộc sống của mình.
3. Điều kiện sử dụng nghĩa hàm ý
Muốn sử dụng hàm ý, cần đảm bảo hai điều kiện sau:
- Người nói (viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu
- Người nghe (đọc) có năng lực nhận ra hàm ý.
Trong giao tiếp, sử dụng hàm ý có nhiều tác dụng nhằm thể hiện sự tinh tế, lịch sự, đồng
thời giúp cách diễn đạt trở nên phong phú hơn.
Ví dụ: Theo dõi đoạn trích dưới đây để hiểu về điều kiện sử dụng nghĩa hàm ý:
Chị Dậu nhìn con mếu máo nói: "U không ăn, các con ăn đi. Con chỉ còn được ăn bữa này
ở nhà nữa thôi. Con cố gắng ăn thật no, không cần lo cho u". Cái Tí nghe mẹ nói, xám mặt lại,
luống cuống hỏi mẹ: "Vậy bữa sau con ăn ở đâu"? Chị nức nở, nhìn con bằng ánh mắt xót xa:
"Con sẽ được ăn ở nhà cụ Nghị bên thôn Đoài". Cái Tí nghe tới đây giật mình, nó giãy nảy, tay
cầm củ khoai ném vào rổ, oà khóc: "U bán con ư? Con xin u, con lạy u, con còn nhỏ, xin u
đừng bán con đi mà tội nghiệp. Xin u cho con được ở nhà với u, với các em".
Trong đoạn văn này, chị Dậu đã sử dụng một số câu hàm ý như:
- "Con chỉ còn được ăn bữa này ở nhà nữa thôi." Thực chất, hàm ý bên trong câu nói này
là chị Dậu muốn thông báo cho cái Tí rằng đây là bữa ăn cuối cùng ở nhà, bởi chị sẽ phải bán
nó đi, nó không còn được ăn cùng u và các em nữa
- "Con sẽ được ăn ở nhà cụ Nghị bên thôn Đoài". Thực chất câu nói này hàm ý rằng chị
Dậu sẽ bán cái Tí cho cụ Nghị bên thôn Đoài.
Sở dĩ, chị Dậu nói những câu hàm ý như vậy là để tránh nói ra sự thật làm đau lòng con.
Chị thương con nhưng vì hoàn cảnh nên mới phải làm như vậy. Do đó, chị dùng câu hàm ý để
tránh chạm đến nỗi đau này.
Điều kiện thứ hai khi sử dụng nghĩa hàm ý là: Người nghe có năng lực nhận ra hàm ý. Ta
có thể thấy, cái Tí đã hiểu được ý tứ trong câu của chị Dậu. Điều này thể hiện qua sự hốt hoảng,
tiếng khóc cùng câu nói "U bán con ư?" của cái Tí. 4. Luyện tập
Bài 1: Hãy cho biết hàm ý của câu in đậm trong đoạn trích sau đây:
Bác lái xa dắt anh ta lại chỗ nhà hội hoạ và cô gái:
- Đây, tôi giới thiệu với anh hoạ sĩ lão thành nhé. Và cô đây là kĩ sư nông nghiệp. Anh đưa
khách về nhà đi. Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá. Anh hãy đưa ra cái món chè
pha nước mưa thơm như nước hoa của Yên Sơn nhà anh.
Trả lời: Câu in đậm: "Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá" có hàm ý thể hiện bác
lái xe muốn anh thanh niên hãy tiếp đón ông hoạ sĩ và cô kĩ sư bằng món nước chè mà anh thanh niên pha rất ngon.
Bài 2: Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung của hàm ý
Mẹ nó đâm nổi giận, quơ đũa bếp doạ đánh, nó phải gọi lại nhưng lại nói trổng: - Vô ăn cơm!
Anh Sáu vẫn ngồi im, giả vờ không nghe, chờ nó gọi: "Ba vô ăn cơm". Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra: - Cơm chín rồi! Anh cũng không quay lại.
Trả lời: Câu chứa hàm ý trong đoạn trích này là: "Cơm chín rồi". Câu này thực chất là câu
mà bé Thu dùng để gọi ông Sáu vào ăn cơm, có thể hiểu là "cơm chín, vô ăn cơm"
Bài 3: Đọc các đoạn trích sau đây và cho biết những câu in đậm có chứa hàm ý không? a. Có người hỏi:
- Sao bảo làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà?
- Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy!
Ông Hai trả tiền nước, đứng dậy, chèm chẹp miệng, cười nhạt một tiếng, vươn vai nói to:
- Hà, nắng gớm, về nào...
Ông lão vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác, rồi đi thẳng. Tiếng cười nói xôn xao của đám người
mới tản cư lên ấy vẫn dõi theo. b. - Này, thầy nó ạ.
Ông Hai nằm rũ ra ở trên giường, không nói gì. - Thầy nó ngủ rồi à? - Gì? Ông lão khẽ nhúc nhích.
- Tôi thấy người ta đồn... Ông lão gắt lên: - Biết rồi!
Bà Hai nín bặt. Gian nhà lặng đi, hắt hiu.
Trả lời: Hai câu in đậm ở 2 phần trên: "Hà, nắng gớm, về nào..." và "Tôi thấy người ta
đồn..." không phải là câu có chứa hàm ý. Trong đó, câu "Hà, nắng gớm, về nào..." là câu được
ông Hai dùng để lảng tránh chứ không mang bất kì hàm nghĩa nào khác. Còn câu: "Tôi thấy
người ta đồn" là câu bị chen ngang khi vợ ông Hai đang nói chuyện.
Bài 4: Người nói, người nghe trong câu sau là ai? Xác định hàm ý trong câu. Theo em,
người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Chi tiết nào chứng tỏ điều đó?
- Anh nói nữa đi - Ông giục.
- Báo cáo hết! - Người con trai vụt trở lại giọng vui vẻ.
- Năm phút nữa là mười. Còn hai mươi phút thôi. Bác và cô vào trong nhà. Chè đã ngấm rồi đấy.
Thì giờ ngắn ngủi còn lại thúc giục cả chính người hoạ sĩ già. Ông theo anh thanh niên vào
trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế
Trong câu này, người nói là: anh thanh niên. Người nghe là ông hoạ sĩ và cô kĩ sư. Hàm ý
của câu nói in đậm là: Mời bác và cô vào uống nước. Trong đó, cả ông hoạ sĩ và cô kĩ sư đều
hiểu hàm ý trong câu nói, được thể hiện ở hành động theo anh thanh niên vào nhà.