Ôn tập triết học cuối kì - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

1 TRIẾT HỌC MÁC-LÊ NIN
ÔN THI HỌC KỲ 2 – DATE: 18/04/2022 MỤC LỤC
PHẦN 01: QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC, MỐI QUAN HỆ
GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC....................................................................................................................4
I. Khái niệm vật chất và ý thức.......................................................................................................................4
1.1 Vật chất.................................................................................................................................................4
1.2 Ý thức...................................................................................................................................................4
II/Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức...........................................................................................................4
2.1 Vật chất quyết định ý thức....................................................................................................................5
2.2 Ý thức tác dụng ngược lại vật chất.......................................................................................................5
III Ý nghĩa phương pháp luận........................................................................................................................5
IV Vận dụng vào học tập, làm việc................................................................................................................6
PHẦN 02: VÌ SAO TRONG CUỘC SỐNG CON NGƯỜI CẦN PHẢI THỰC HIỆN QUAN ĐIỂM
TOÀN DIỆN, TRÁNH PHIẾN DIỆN............................................................................................................6 I.
Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến:........................................................................................................6
II. Nguyên tắc toàn diện:...............................................................................................................................7
III. Nguyên lý về sự phát triển:.......................................................................................................................7
Nguyên tắc phát triển:.................................................................................................................................7
Quan điểm phiến diện là gì?...........................................................................................................................7
IV. Vận dụng vào học tập...............................................................................................................................8
PHẦN 03: VÌ SAO TRONG CUỘC SỐNG CON NGƯỜI CẦN PHẢI THỰC HIỆN QUAN ĐIỂM
PHÁT TRIỂN, TRÁNH BẢO THỦ...............................................................................................................8
I Khái niệm.....................................................................................................................................................8
1.1 Sự phát triển..........................................................................................................................................8
1.2 Sự bảo thủ.............................................................................................................................................9
II. Phép biện chứng với tính cách là khoa học về sự phát triển......................................................................9
III. Vì sao trong cuộc sống con người cần phải thực hiện quan điểm phát triển, tránh bảo thủ.....................9
3.1 Vì sao phải phát triển............................................................................................................................9
3.2 Tránh bảo thủ........................................................................................................................................9
IV. Vận dụng vào học tập, rèn luyện............................................................................................................10
PHẦN 05: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ MÂU THUẪN CỦA TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN..............................10
I Mâu thuẫn...................................................................................................................................................10
1.1 Khái niệm............................................................................................................................................10 2
1.2 Quá trình vận động của những mâu thuẫn..........................................................................................10
II Vận dụng...................................................................................................................................................11
2.1 Một số các mâu thuẫn biện chứng còn tồn tại trong xã hội ta hiện nay:.............................................11
2.2 Nguyên nhân.......................................................................................................................................12
2.3 Giải pháp.............................................................................................................................................12
PHẦN 06: QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA PHẠM TRÙ CÁI CHUNG, CÁI RIÊNG........................12 I.
Cái chung, cái riêng, cái đơn nhất là gì?...............................................................................................12
1.1. Cái chung:..........................................................................................................................................12
1.2. Cái riêng:............................................................................................................................................13
1.3. Cái đơn nhất:......................................................................................................................................13
II. Quan hệ biện chứng giữa cái chung và cái riêng.....................................................................................13
2.1. Cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện sự tồn tại của mình...........13
2.2. Cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ đưa đến cái chung.................................................................13
2.3. Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú hơn cái chung, cái chung là cái bộ phận, nhưng sâu sắc hơn cái
riêng. (Có thể xem sơ đồ ven ở trên)........................................................................................................13
2.4. Cái đơn nhất và cái chung có thể chuyển hóa lẫn nhau trong quá trình phát triển của sự vật...........13
III. Liên hệ với quá trình Công nghiệp hóa, hiện đại hóa:...........................................................................14
PHẦN 07: MỐI QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA TỒN TẠI XÃ HỘI VÀ Ý THỨC XÃ HỘI.............14
I Khái niệm...................................................................................................................................................14
1.1 Tồn tại xã hội......................................................................................................................................14
1.2 Ý thức xã hội.......................................................................................................................................14
II Biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội.......................................................................................15
III Liên hệ.....................................................................................................................................................15
PHẦN 08: QUY LUẬT QUAN HỆ SẢN XUẤT PHÙ HỢP VỚI TRÌNH ĐỘ PHÁT TRIỂN CỦA LỰC
LƯỢNG SẢN XUẤT.....................................................................................................................................16
I. Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất..................................16
II. Có thể tạo ra khả năng quan hệ sản xuất đi trước một bước để mở đường cho lực lượng sản xuất phát
triển hay không? Vì sao?..............................................................................................................................16
III. Đảng và Nhà nước Việt Nam có những biện pháp gì nhằm cải tạo quan hệ sản xuất phù hợp với trình
độ phát triển của lực lượng sản xuất?...........................................................................................................17
PHẦN 09: LÝ LUẬN CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ, NGƯỜI LAO ĐỘNG LÀ YẾU TỐ
HÀNG ĐẦU CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT............................................................................................17
I Khái niệm...................................................................................................................................................17
1.1 Chủ nghĩa duy vật lịch sử...................................................................................................................17
1.2 Lực lượng sản xuất.............................................................................................................................18
1.2.1 Người lao động................................................................................................................................18
1.2.2 Tư liệu sản xuất................................................................................................................................18 3
II Lý luận......................................................................................................................................................19
2.1 Người lao động là nhân tố quan trọng trong lực lượng sản xuất hiện đại..........................................19
2.2 Vai trò của người lao động đã được khẳng định từ trước...................................................................19
PHẦN 10: QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ VỀ CON NGƯỜI VÀ BẢN CHẤT
CON NGƯỜI..................................................................................................................................................19
I. Bản tính tự nhiên của con người:..............................................................................................................20
II. Bản tính xã hội của con người:................................................................................................................20
III. Quan điểm duy vật lịch sử về con người và bản chất con người:..........................................................20
IV. Ý nghĩa:...................................................................................................................................................20
V. Liên hệ văn kiện đại hội XII:...................................................................................................................21
PHẦN 11: “PHÁT TRIỂN LÀ MỘT CUỘC ĐẤU TRANH GIỮA CÁC MẶT ĐỐI LẬP”...................21
I Khái niệm...................................................................................................................................................21
1.1 Sự phát triển........................................................................................................................................21
1.2 Các mặt đối lập...................................................................................................................................21
1.3 Sự đấu tranh giữa các mặt đối lập.......................................................................................................21
1.4 Hội nhập quốc tế.................................................................................................................................22
II/ Giải thích luận điểm.................................................................................................................................22
III Ý nghĩa của vấn đề..................................................................................................................................22
IV Nhiệm vụ đối ngoại trong thời đại mới...................................................................................................23
1.Chủ động mở rộng quan hệ hữu nghị hợp tác........................................................................................23
2.Củng cố và tăng cường quan hệ các nước.............................................................................................23
3.Kiên định và đặt lên hàng đầu lợi ích quốc gia - dân tộc.......................................................................23
PHẦN 12: QUAN HỆ GIỮA TỒN TẠI XÃ HỘI VÀ Ý THỨC XÃ HỘI.................................................23
I. Ý thức xã hội là gì?...................................................................................................................................23
II. Tồn tại xã hội là gì?.................................................................................................................................24
III. Tồn tại xã hội và các yếu tố cơ bản:.......................................................................................................24
IV. Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội với ý thức xã hội:..............................................................24
4.1. Ý thức xã hội phản ánh tồn tại xã hội, do tồn tại xã hội quyết định:.................................................24
4.2. Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội..........................................................................................25
V. Ví dụ thực tế và ý nghĩa:..........................................................................................................................25
5.1. Ví dụ:.................................................................................................................................................25
5.2. Ý nghĩa:..............................................................................................................................................25 4
PHẦN 01: QUAN ĐIỂM DUY VẬT BIỆN CHỨNG VỀ VẬT CHẤT, Ý THỨC, MỐI
QUAN HỆ GIỮA VẬT CHẤT VÀ Ý THỨC.
Liên hệ: Vận dụng trong học tập, rèn luyện của sinh viên.
I. Khái niệm vật chất và ý thức 1.1 Vật chất
Lênin đã định nghĩa vật chất như sau: “Vật chất là một phạm trù triết học dùng để chỉ thực tại
khách quan được đem lại cho con người trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta chép lại, chụp
lại, phản ánh, và tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác”.
Định nghĩa vật chất của V.I.Lênin bao hàm các nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, vật chất là thực tại khách quan - cái tồn tại hiện thực bên ngoài ý thức và không lệ thuộc vào ý thức.
Thứ hai, vật chất là cái mà khi tác động vào các giác quan con người thì đem lại cho con người cảm giác.
Thứ ba, vật chất là cái mà ý thức chẳng qua chỉ là sự phản ánh của nó.
Vận động là phương thức tồn tại của vật chất và là thuộc tính cố hữu của vật chất. Không có
vận động ngoài vật chất và không có vật chất không có vận động.
Vật chất có hai hình thức tồn tại là không gian và thời gian. Không gian và thời gian là thuộc
tính chung vốn có của các dạng vật chất cụ thể và là hình thức tồn tại của vật chất.
Về tính thống nhất vật chất của thế giới, bản chất của thế giới là vật chất, thế giới thống nhất ở tính vật chất của nó. 1.2 Ý thức
Ý thức là một dạng vật chất đặc biệt có tổ chức cao là bộ óc con người. Bộ óc người là cơ
quan vật chất của ý thức còn ý thức là chức năng của bộ óc con người vì vậy không thể tách rời ý
thức ra khỏi bộ óc. Ý thức có nguồn gốc tự nhiên và nguồn gốc xã hội.
Nguồn gốc tự nhiên của ý thức gồm 2 yếu tố: bộ não người và thế giới khách quan tác động
vào các giác quan gây nên hiện tượng phản ánh. Hay nói cách khác, bộ óc người và mối quan hệ
giữa con người với thế giới khách quan tạo ra quá trình phản ánh năng động, sáng tạo.
Bản chất của ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, là quá trình phản ánh tích
cực, sáng tạo hiện thực khách quan của óc người.
Để nhận thức rõ về ý thức, cần nắm vững kết cấu của ý thức, từ các lớp cấu trúc đến các cấp
độ của nó. Về các lớp cấu trúc của ý thức, khi xem xét ý thức với các yếu tố hợp thành các quá trình
tâm lý tích cực đem lại sự hiểu biết của con người về thế giới khách quan, ta có: tri thức, tình cảm,
niềm tin, ý chí. Về các cấp độ của ý thức, theo chiều sâu của thế giới nội tâm con người, ý thức con
người bao gồm các yếu tố: tự ý thức, tiềm thức, vô thức…
II/Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức
Mối quan hệ giữa vật chất và ý thức là mối quan hệ biện chứng, vật chất là nguồn gốc của ý
thức quyết định ý thức,ý thức tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động thực tiễn của con người. 5
2.1 Vật chất quyết định ý thức
Thứ nhất, vật chất quyết định nguồn gốc của ý thức. Ý thức xuất phát từ vật chất có tư duy
chính là bộ óc người. Song, con người do giới tự nhiên, vật chất sinh ra. Lẽ tất nhiên, ý thức - một
thuộc tính của bộ phận con người - cũng do giới tự nhiên, vật chất sinh ra. Đó là nguồn gốc tự nhiên
của ý thức. Nguồn gốc xã hội của ý thức là lao động và ngôn ngữ. Trong đó, lao động chính là hoạt
động vật chất, mang tính tất yếu nhằm đảm bảo sự tồn tại và phát triển của con người, còn ngôn ngữ
là hệ thống tín hiệu vật chất nhưng mang nội dung ý thức
Thứ hai, vật chất quyết định nội dung của ý thức. Khi thế giới hiện thực vận động, phát triển
theo những quy luật khách quan, những điều đó được phản ánh vào ý thức, tạo nên nội dung của ý thức.
Thứ ba, vật chất quyết định bản chất của ý thức. Bản chất của ý thức gồm 2 thuộc tính không
tách rời là phản ánh và sáng tạo. Phản ánh của con người là phản ánh tích cực, tự giác, sáng tạo thông qua thực tiễn.
Thứ tư, vật chất quyết định sự vận động, phát triển của ý thức. Mọi sự tồn tại, phát triển của
ý thức đều gắn liền với quá trình biến đổi của vật chất; vật chất thay đổi thì sớm hay muộn, ý thức cũng phải thay đổi theo.
2.2 Ý thức tác dụng ngược lại vật chất
Thứ nhất, tính độc lập tương đối của ý thức thể hiện ở chỗ, ý thức là sự phản ánh thế giới vật
chất vào trong đầu óc con người, do vật chất sinh ra, nhưng khi đã ra đời thì ý thức có “đời sống”
riêng, có quy luật vận động, phát triển riêng, không lệ thuộc một cách máy móc vào vật chất. Ỷ thức
một khi ra đời thì có tính độc lập tương đối, tác động trở lại thế giới vật chất. Nhưng nhìn chung, ý
thức thường thay đổi chậm hơn so với sự biến đổi thế giới vật chất
Thứ hai, Sự tác động của ý thức đối với vật chất phải thông qua hoạt động thực tiễn của con
người. Nhờ họat đông thực tiễn, ý thức có thể làm biến đổi những điều kiện, hoàn cảnh vật chất,
thậm chí còn tạo ra “thiên nhiên thứ hai” phục vụ cho cuộc sống của con người. Còn tự bản thân ý
thức thì không thể biến đổi được hiện thực. Con người dựa trên những tri thức về thế giới khách
quan, hiểu biết những quy luật khách quan, từ đó đề ra mục tiêu, phương hướng, biện pháp và ý chí
quyết tâm để thực hiện thắng lợi mục tiêu đã xác định.
Thứ ba, vai trò của ý thức thể hiện ở chỗ nó chỉ đạo hoạt động, hành động của con người; nó
có thể quyết định làm cho hoạt động của con người đúng hay sai, thành công hay thất bại.
Thứ tư, xã hội càng phát triển thì vai trò của ý thức ngày càng to lớn, nhất là trong thời đại
ngày nay, thời đại thông tin, kinh tế tri thức, thời đại của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ
hiện đại, khi mà tri thức khoa học đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp. Trong bối cảnh toàn cầu
hóa, vai trò của tri thức khoa học, của tư tưởng chính trị, tư tưởng nhân văn là hết sức quan trọng.
III Ý nghĩa phương pháp luận
Trong thực tiễn, mọi chủ trương, đường lối phải xuất phát từ thực tế khách quan, từ những
điều kiện, tiền đề hiện có. Phải tôn trọng và hành động theo qui luật khách quan, nếu không làm như
vậy, ch ta sẽ phải gánh chịu những hậu quả tai hại khôn lường 6
Phải phát huy tính năng động sáng tạo của ý thức, phát huy vai trò nhân tố cổ người, chống
tư tưởng, thái độ thụ động, ỷ lại, thiếu tính sáng tạo; phải coi trọng vai trò của ý thức, coi trọng công
tác t tưởng và giáo dục tư tưởng, coi trọng giáo dục lý luận chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ
Chí Minh. Đồng thời, phải giáo dục và nâng cao trình độ tri thức khoa học, củng cố, bồi đường nhiệt
tỉnh, ý chí cách mạng cho cán bộ đảng viên và nhân dân nói chung.
Phải nhận thức và giải quyết đúng đắn các quan hệ lợi ích, biết kết hợp hài hòa lợi ích cá
nhân, lợi ích tập thể, không vụ lợi trong nhận thức và hành động của mình
IV Vận dụng vào học tập, làm việc
Thứ nhất, luôn tiếp nhận tri thức một cách khoa học, sáng tạo.Có cái nhìn toàn diện, phân
biệt tri thức đúng, sai; chỉ ra nguyên nhân cái sai, và khẳng định, phát triển tri thức đúng đắn. Nhờ
đó, sinh viên tự học, tự nghiên cứu, giải thích thực tiễn biến đổi, đưa ra những giải pháp mà thực tiễn đặt ra…
Thứ hai, có phương pháp học tập, làm việc đúng đắn; sinh viên không còn phải học vẹt, học
tủ; mà học hiểu, biết vận dụng, biết đánh giá và sáng tạo ra tri thức mới. Để có thể đưa ra kế hoạch
học tập, làm việc phù hợp và đúng đắn, tối ưu hóa con đường đến mục tiêu, sinh viên cần đánh giá
kiến thức sẵn có và năng lực học tập để xác định khả năng của bản thân một cách khách quan. Sau
đó nhận định xem mục tiêu có phù hợp với khả năng hay không, điều gì cần khắc phục và điều gì
cần phát huy để đạt được điều đó.
Thứ ba, loại bỏ tư duy siêu hình, cứng nhắc, bảo thủ, trì trệ. Phê phán tư tưởng chủ quan duy
ý chí là nhằm hướng tới sự tỉnh táo khoa học và tính thực tiễn trong mọi mặt hoạt động chứ không
phải làm nhụt chí tiến tới mục tiêu.
PHẦN 02: VÌ SAO TRONG CUỘC SỐNG CON NGƯỜI CẦN PHẢI THỰC HIỆN
QUAN ĐIỂM TOÀN DIỆN, TRÁNH PHIẾN DIỆN.
Liên hệ: Vận dụng trong học tập, rèn luyện của sinh viên. I.
Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến:
Các tính chất của mối liên hệ phổ biến:
- Tính khách quan: Các mối liên hệ, tác động đều là sự quy định, tác động qua lại, chuyển hóa và
phụ thuộc lẫn nhau giữa các sự vật, hiện tượng.
- Tính phổ biến: Thể hiện ở chỗ bất kỳ nơi đâu, trong tự nhiên, trong xã hội và trong tư duy đều có
vô vàn các mối liên hệ, giữ vai trò, vị trí khác nhau trong sự vận động, chuyển hóa của các sự vật, hiện tượng.
- Tính đa dạng, phong phú: Có mối liên hệ về không gian và cũng có mối liên hệ về thời gian giữa
các sự vật, hiện tượng. Có mối liên hệ trực tiếp và cũng có mối liên hệ gián tiếp,... chúng giữ những
vai trò khác nhau trong quy định sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng. 7
II. Nguyên tắc toàn diện:
- Thứ nhất, khi nghiên cứu, xem xét đối tượng cụ thể, cần đặt nó trong chỉnh thể thống nhất của tất
cả các mặt, các bộ phận, các yếu tố, các thuộc tính, các mối liên hệ của chỉnh thể đó.
- Thứ hai, chủ thể phải rút ra được các mặt, các mối liên hệ tất yếu của đối tượng đó và nhận thức
chúng trong sự thống nhất hữu cơ nội tại -> Phản ảnh đầy đủ sự tồn tại khách quan với nhiều thuộc
tính, mối liên hệ, quan hệ và tác động qua lại của đối tượng.
- Thứ ba, cần xem xét đối tượng này trong mối liên hệ với đối tượng khác và với môi trường xung
quanh, cần nghiên cứu cả những mối liên hệ của đối tượng trong quá khứ, hiện tại và tương lai.
- Thứ tư, quan điểm toàn diện đối lập với quan điểm phiến diện, một chiều, chỉ thấy mặt này mà
không thấy mặt khác, không thấy mặt bản chất của đối tượng nên dễ rơi vào thuật ngụy biện và chủ
nghĩa chiết trung (lắp ghép vô nguyên tắc các mối liên hệ trái ngược nhau vào một mối liên hệ phổ biến).
III. Nguyên lý về sự phát triển: Các tính chất:
- Tính khách quan: Nguồn gốc của nó nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tượng, chứ không phải
do tác động từ bên ngoài và đặc biệt không phụ thuộc vào ý thích, ý muốn chủ quan của con người.
- Tính phổ biến: Nó có mặt ở khắp mọi nơi trong các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy.
- Tính kế thừa: Sự vật, hiện tương mới ra đời không thể là sự phủ định tuyệt đối, sạch trơn, đoạn
tuyệt một cách siêu hình đối với sự vật, hiện tượng cũ.
- Tính đa dạng, phong phú: Mỗi sự vật, hiện tượng có quá trình phát triển không giống nhau, nó còn
phụ thuộc vào không gian và thời gian, vòa các yếu tố, điều kiện tác động lên sự phát triển đó...
Nguyên tắc phát triển:
- Thứ nhất, khi nghiên cứu, cần đặt đối tượng vào sự vận động, phát hiện xu hướng biến đổi của nó
để khong chỉ nhận thức nó ở trạng thái hiện tại, mà còn dự báo được huynh hướng phát triển của nó trong tương lai.
- Thứ hai, cần thận thức được rằng, phát triển là quá trình trải qua nhiều giai đoạn, mỗi giai đoạn có
đặc điểm, tính chất, hình thức khác nhau nên cần tìm hình thức, phương pháp tác động phù hợp để
thúc đẩy hoặc kìm hãm sự phát triển đó.
- Thứ ba, phải sớm phát hiện và ủng hộ đối tượng mới hợp quy luật; chống lại quan điểm bảo thủ, trì trệ, định kiến.
- Thứ tư, trong quá tình thay thế đối tượng cũ bằng đối tượng mới phải biết kế thừa các yếu tố tích
cực và phát triển sáng tạo chúng trong điều kiện mới.
Quan điểm phiến diện là gì?
Phiến diện có nghĩa là 1 chiều, một phương diện, không đầy đủ. Khi nhìn nhận hoặc bàn luận về 1
vấn đề nào đó theo phiến diện có nghĩa là chỉ xét về 1 khía cạnh thay vì bao quát toàn diện. Đứng
trước lối tư duy phiến diện, cả cách nhìn, cách suy nghĩ và giải quyết vấn đề đều không toàn vẹn.
Điều này dễ dẫn đến những sai lầm cũng như hiệu quả kém trong học tập, công việc. 8
Vd: Lao động tình dục, hoặc mại dâm.
IV. Vận dụng vào học tập
Quan điểm toàn diện đối lập với quan điểm phiến diện trong nhận thức và hoạt động thực tiễn. Quan
điểm phiến diện chỉ thấy mặt này, mối liên hệ này mà không thấy mặt khác, mối liên hệ khác; nhận
thức sự vật trong trạng thái cô lập, giải quyết công việc không đảm bảo tính đồng bộ. (Vd: Về tiêm vaccine)
- Nếu thiếu quan điểm toàn diện trong học tập, rèn luyện thì sinh viên hiện nay sẽ chỉ có thể biết
được 1 vấn đề từ một khía cạnh nhất định, và khi rời khỏi khía cạnh đó thì kiến thức mà sinh viên
đó học được sẽ không thể áp dụng được.
- Để có thể thành công trong học tập, rèn luyện, cần cả yếu tố khách quan và chủ quan tác động.
Kiến thức cần phải được trau dồi từ cả lý thuyết và thực tiễn thì mới có thể hoàn thiện.
Vì vậy sinh viên cần chủ động tự học, tìm ra bản chất của vấn đề và thực hành để hiểu sâu vấn đề.
PHẦN 03: VÌ SAO TRONG CUỘC SỐNG CON NGƯỜI CẦN PHẢI THỰC HIỆN
QUAN ĐIỂM PHÁT TRIỂN, TRÁNH BẢO THỦ
Liên hệ: Vận dụng trong học tập, rèn luyện của sinh viên.
Chủ nghĩa duy vật là một trường phái triết học, một thế giới quan của chủ nghĩa triết học nhất
nguyên cho rằng vật chất là chất cơ bản trong tự nhiên, và tất cả mọi thứ, bao gồm cả trạng thái tinh
thần lẫn ý thức, đều là kết quả của sự tương tác vật chất. Phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa
Mác - Lênin là một hình thức cơ bản của phép biện chứng trong lịch sử tư tưởng triết học của nhân
loại, khẳng định rằng, thế giới vật chất tồn tại khách quan, các sự vật hiện tượng luôn vận động và
biến đổi, chuyển hóa lẫn nhau, cái cũ mất đi, cái mới ra đời. Trong kết cấu của phép biện chứng duy
vật, các nguyên lý cơ bản - nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và nguyên lý về sự phát triển là
những yếu tố đầu tiên có tính phổ quát nhất, định hướng toàn bộ nội dung, đồng thời xác định
những nguyên tắc phương pháp luận cơ bản của toàn bộ hệ thống. Trong đó, nguyên lý về sự phát
triển khẳng định hướng vận động tất yếu của biện chứng khách quan và biện chứng chủ quan, qua
đó, chỉ rõ thực chất của phép biện chứng như là học thuyết về sự phát triển I Khái niệm 1.1 Sự phát triển
Theo quan điểm duy vật biện chứng, phát triển là một phạm trù triết học dùng để chỉ quá trình vận
động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện. sự phát
triển có đặc tính là đi lên, có tính kế thừa nhất định, có sự lặp lại cái cũ trên cơ sở cao hơn và tất yếu
có sự ra đời của cái mới. Phát triển là vận động nhưng không phải mọi vận động đều là phát triển,
mà chỉ vận động nào theo khuynh hướng đi lên thì mới là phát triển. Vận động diễn ra trong không
gian và thời gian, nếu thoát ly chúng thì không thể có sự phát triển. 9 1.2 Sự bảo thủ
Bảo thủ là luôn giữ cho mình những nguyên tắc, những ý nghĩa, những quan điểm mà không
có ý định sửa đổi. Người có tính bảo thủ sẽ áp đặt những nguyên tắc của mình cho tất cả mọi việc
ngay cả khi mọi người đều thấy nó không phù hợp.
II. Phép biện chứng với tính cách là khoa học về sự phát triển
Phép biện chứng duy vật khẳng định: sự phát triển của sự vật, hiện tượng là một quá trình khách
quan, là sự tự thân phát triển. Đặc điểm chung của sự phát triển là tính tiến lên theo đường xoáy ốc,
có kế thừa, có sự dường như lặp lại sự vật, hiện tượng cũ nhưng trên cơ sở cao hơn. Theo quan điểm
duy vật biện chứng, nguồn gốc của sự phát triển nằm ngay trong bản thân sự vật, do mâu thuẫn của
sự vật quy định. Phát triển, theo quan điểm duy vật biện chứng, là quá trình tự thân của mọi sự vật và hiện tượng.
Quan của sự phát triển mà còn khẳng định tính phổ biến của quá trình này. Phát triển có tính khách
quan thể hiện ở chỗ, nguồn gốc của nó nằm trong chính bản thân sự vật, hiện tượng, chứ không phải
do tác động từ bên ngoài và đặc biệt không phụ thuộc vào ý thích, ý muốn chủ quan của con người.
III. Vì sao trong cuộc sống con người cần phải thực hiện quan điểm phát triển, tránh bảo thủ
3.1 Vì sao phải phát triển
Bằng sự phát triển và hoạt động thực tiễn, con người đã in dấu ấn sáng tạo của bàn tay và trí tuệ của
mình vào giới tự nhiên, cải tạo đời sống xã hội và qua đó, dần dần phát triển và hoàn thiện chính
bản thân của mình. Khẳng định bản chất xã hội của con người và vị thế chủ thể sáng tạo lịch sử của
con người, C. Mác còn đi đến quan niệm rằng, việc phát triển cá nhân tạo ra động lực cho sự giải
phóng xã hội và đến lượt mình, giải phóng xã hội lại trở thành điều kiện thiết yếu cho sự giải phóng
cá nhân; con người tự giải phóng mình và qua đó, giải phóng xã hội, thúc đẩy tiến bộ xã hội. Rằng,
con người được giải phóng và được tự do phát triển toàn diện - đó là một trong những đặc trưng cơ
bản của chế độ xã hội mới, chế độ xã hội chủ nghĩa mà giai cấp vô sản - giai cấp công nhân hiện đại
và các chính đảng của nó có sứ mệnh phải xây dựng. Xã hội luôn không ngừng phát triển, luôn đề ra
những yêu cầu mới, cao hơn đối với các thành viên trong xã hội. Vì vậy, ai cũng cần tự hoàn thiện
mình để phát triển và đáp ứng được những đòi hỏi của xã hội. C. Mác đã coi giải phóng con người,
phát triển con người toàn diện, “phát triển sự phong phú của bản chất con người” là “mục đích tự
thân” của sự phát triển và tiến bộ xã hội. Khi con người được đặt vào vị trí trung tâm của sự phát
triển, thì sự phát triển của các lĩnh vực khác phải nhằm và chính là để tạo ra những tiền đề vật chất,
tinh thần cho sự phát triển toàn diện của con người. 3.2 Tránh bảo thủ
Các quan điểm bảo thủ thường gắn liền với cảm xúc, vì vậy nhìn từ ngoài vào trông nó không khác
gì một cánh cửa đóng kín. Chúng khiến con người ta không nhìn thấy được những cánh cửa khác
đang rộng mở ở cách họ chỉ một cái quay đầu. Tác hại mà tư tưởng bảo thủ gây ra với mỗi tập thể,
mỗi xã hội là rất rõ ràng. Tác hại của tư tưởng bảo thủ sẽ càng lớn khi nó được áp đặt vào người
khác, áp đặt vào tập thể. Vì lẽ đó, nếu chúng ta cứ mãi duy trì cái cũ mà không tìm tòi, đổi mới và
sáng tạo, chúng ta nhất định sẽ tụt hậu, đặc biệt trong một nền thế giới và xã hội đang từng bước
phát triển vượt bậc như hiện nay. 10
IV. Vận dụng vào học tập, rèn luyện
Để thực sự phát triển, mỗi sinh viên cần tham gia đẩy lùi căn bệnh bảo thủ bằng việc nâng cao trình
độ dân trí của bản thân. Trình độ nhận thức được nâng cao sẽ giúp con người từng bước hạn chế và
đi đến xóa bỏ được tư tưởng bảo thủ, trì trệ cả trong tư duy và hành động.
Sinh viên cần phải tích cực trong học tập, chủ động tìm hiểu và khai thác vấn đề, khi học bài không
quá phụ thuộc vào lượng kiến thức giảng viên truyền đạt mà thay vào đó nên suy nghĩ những ý
tưởng mới của riêng mình. Trong mùa dịch Covid như hiện tại, mỗi sinh viên cần chủ động thay đổi,
thích nghi với việc học online
Cần phải chống lại bệnh chủ quan, duy ý chí là đã tuyệt đối hóa. Đặc trưng của chủ quan là đề cao,
thổi phồng, tuyệt đối yếu tố khách quan, đồng thời hạ thấp vai trò của con người trước thế giới hiện
thực. Cụ thể là cần phải tiếp thu có chọn lọc những ý kiến mới, việc hôm nay không nên để ngày
mai, không chủ quan trước mọi tình huống, phải biết lắng nghe và tiếp thu ý kiến từ người khác.
PHẦN 05: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ MÂU THUẪN CỦA TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN
Liên hệ: Thực tiễn quá trình đổi mới và mâu thuẫn biện chứng đang tồn tại trong xã hội ta hiện nay. I Mâu thuẫn 1.1 Khái niệm
Theo quan điểm của chủ nghĩa Marx-Lenin, Khái niệm mâu thuẫn trong phép biện chứng
dùng để chỉ sự tác động qua lại, ràng buộc lẫn nhau giữa hai mặt đối lập của một sự vật, hiện tượng
hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau. Đồng thời, Khái niệm mặt đối lập dùng để chỉ những
mặt, những thuộc tính có khuynh hướng phát triển trái ngược nhau nhưng đồng thời lại là điều kiện,
tiền đề tồn tại của nhau. Mặt đối lập là một nhân tố tạo thành mâu thuẫn. Theo quan điểm chủ nghĩa
Mác – Lênin, mâu thuẫn có ba tính chất chung là tính khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng, phong phú:
Thứ nhất, mâu thuẫn có tính khách quan. Bởi vì mâu thuẫn là cái vốn có của mỗi sự vật, hiện
tượng. Mà sự vật, hiện tượng lại tồn tại khách quan, không phụ thuộc ý chí con người do chúng đều là vật chất.
Thứ hai, mâu thuẫn có tính phổ biến. Bởi vì mâu thuẫn xuất hiện ở cả ba mặt: trong giới tự
nhiên, trong xã hội và trong tư duy.
Thứ ba, mâu thuẫn có tính đa dạng, phong phú. Mâu thuẫn ở mỗi sự vật, hiện tượng khác
nhau thì khác nhau trong từng lĩnh vực và điều kiện lịch sử, cụ thể. Từ đó, xuất hiện nhiều loại mâu
thuẫn như: mâu thuẫn bên trong và bên ngoài, mâu thuẫn chủ yếu và thứ yếu, mâu thuẫn cơ bản và không cơ bản,...
1.2 Quá trình vận động của những mâu thuẫn
Trong mâu thuẫn, các mặt đối lập vừa thống nhất, vừa đấu tranh với nhau, và giữa chúng còn
có sự chuyển hóa khi ở một hoàn cảnh, điều kiện thích hợp.
Sự thống nhất giữa các mặt đối lập là sự tác động qua lại, quy định lẫn nhau, ràng buộc nhau
cùng tồn tại của các mặt đối lập. Trong đó, mặt này lấy mặt đối lập kia làm tiền đề cho sự tồn tại của
mình. Sự thống nhất giữa các mặt đối lập có vai trò tạo điều kiện để sự vật, hiện tượng tồn tại khi 11
cùng nằm trong một chỉnh thể; tạo điều kiện để các mặt đối lập đấu tranh với nhau. Sự thống nhất
này mang tính tạm thời, thoáng qua, tương đối, cũng như trạng thái đứng im của sự vật, hiện tượng.
Sự đấu tranh giữa các mặt đối lập theo nghĩa đen là sự bài trừ, phủ định lẫn nhau của các
mặt đối lập; nhưng hiểu rộng ra theo nghĩa bóng thì đó là sự tác động qua lại, ảnh hưởng lẫn nhau
của các mặt đối lập. Sự đấu tranh có vai trò là nguồn gốc, động lực cho sự vận động phát triển của
sự vật hiện tượng. Nó mang tính tuyệt đối khi diễn ra từ đầu đến cuối và diễn ra ở mọi sự vật, hiện
tượng, tương ứng với sự vận động.
Sự chuyển hóa giữa các mặt đối lập là sự thay thế các mặt đối lập, là một tất yếu sau quá
trình thống nhất và đấu tranh. Quá trình chuyển hóa diễn ra hết sức phong phú đa dạng tùy vào tính
chất của các mặt đối lập cũng như điều kiện, hoàn cảnh lịch sử- cụ thể.
Sự tác động qua lại dẫn đến chuyển hóa giữa các mặt đối lập là một quá trình. Mâu thuẫn
mới đầu được hình thành bởi hai mặt đối lập. Khi hai mặt đối lập của mâu thuẫn xung đột gay gắt và
khi điều kiện đã chín muồi thì chúng sẽ chuyển hóa lẫn nhau, mâu thuẫn được giải quyết. Mâu thuẫn
cũ mất đi, mâu thuẫn mới được hình thành và quá trình tác động, chuyển hóa giữa hai mặt đối lập
lại tiếp diễn, làm cho sự vật, hiện tượng luôn luôn vận động và phát triển. II Vận dụng
2.1 Một số các mâu thuẫn biện chứng còn tồn tại trong xã hội ta hiện nay:
Trong lĩnh vực kinh tế: tranh chấp đất đai (giữa cá nhân với cá nhân, giữa cá nhân với tập
thể, giữa cá nhân với các cơ quan quản lý nhà nước, giữa các cộng đồng, nhóm người với nhau về
giải tỏa, đền bù); tranh chấp hợp đồng kinh tế; phân chia tài sản, . . . .
Trong lĩnh vực xã hội: chính sách, chế độ xã hội và thực hiện chính sách. Những xung đột
này thường xảy ra giữa các cá nhân, các nhóm dân cư, các nhóm xã hội với các cơ quan thực thi
chính sách, pháp luật ở địa phương. Sự đòi hỏi của người dân không được giải quyết một cách thỏa
đáng các vấn đề của mình cũng có thể dẫn tới xung đột xã hội.
Trong lĩnh vực giao thông, xung đột xảy ra khá phổ biến, nhất là ở các đô thị lớn (do mật độ
giao thông đông, người sử dụng phương tiện giao thông chưa có ý thức, văn hóa thấp kém của
người tham gia giao thông, tình trạng tắc đường); thu phí BOT; đền bù giải phóng mặt bằng, . . .
Trong lĩnh vực văn hóa, các xung đột diễn ra trong các lễ hội (như lễ hội đền Trần, lễ hội đền
Gióng…). Những vụ việc tranh chấp, xô xát liên quan đến các di tích lịch sử văn hóa, cơ sở thờ tự
của các tín ngưỡng, tôn giáo không phải là ít.
Trong lĩnh vực môi trường: xung đột giữa các cộng đồng dân cư với các công ty, doanh
nghiệp hủy hoại môi trường. Trong thời gian tới, dưới tác động của ô nhiễm môi trường, biến đổi
khí hậu, các thảm họa môi trường, thảm họa do thiên tai mang lại sẽ có nhiều hơn các cuộc xung đột
xã hội trong lĩnh vực môi trường.
Trong gia đình: xung đột giữa vợ và chồng, giữa cha mẹ và con cái, giữa các anh chị em.
Những xung đột xã hội ở cấp độ cá nhân, gia đình đang ngày càng mở rộng và phức tạp.
Trong quan hệ lao động giữa người lao động và chủ sử dụng lao động: tranh chấp lao động
cá nhân, tranh chấp lao động tập thể liên quan đến HĐLĐ, tiền công, thời gian làm thêm, điều kiện
lao động, BHXH, phúc lợi xã hội; vấn đề đình công 12 2.2 Nguyên nhân
Những mâu thuẫn về lợi ích kinh tế (xuất hiện nhiều hơn với mức độ, quy mô khác nhau, tính
chất khác nhau) đã dẫn đến những xung đột xã hội không thể tránh khỏi. Đây là nguyên nhân phổ
biến của các xung đột xã hội ở nước ta thời gian gần đây.
Sự biến đổi về mặt xã hội như tình trạng phân tầng xã hội, phân hóa giàu nghèo, bất bình
đẳng xã hội. Sự phát triển kinh tế xã hội, sự gia tăng quá trình đô thị hóa, hiện đại hóa đã phá vỡ
những cấu trúc xã hội truyền thống (như cấu trúc làng, xã, cấu trúc gia đình…) cũng là nguyên nhân
gây nên xung đột xã hội. Tâm lý xã hội khủng hoảng, bức xúc xã hội, các vấn đề an ninh phi truyền
thống. Đạo đức xuống cấp, lối sống thực dụng, chủ nghĩa khủng bố.
Môi trường tự nhiên (như ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, cạn kiệt tài nguyên thiên
nhiên, phá rừng) cũng chứa đựng những mầm mống gây xung đột xã hội. 2.3 Giải pháp
Các mâu thuẫn và xung đột xã hội đều có nguyên nhân gốc rễ, do đó các mâu thuẫn và xung
đột xã hội chỉ có thể được giải quyết triệt để khi xử lý được vấn đề gốc rễ của nó. Điều này đòi hỏi
phải có cách tiếp cận, phương pháp và bộ công cụ giải quyết phù hợp với từng loại mâu thuẫn và
xung đột xã hội cụ thể:
- Cần xây dựng một hệ thống chuẩn mực đạo đức được thực hành rộng rãi và quy phạm pháp lý chặt
chẽ được tôn trọng, đồng thời nâng cao năng lực và hiệu quả của bộ máy nhà nước trong xây dựng
và thực thi những nguyên tắc đạo đức và pháp luật.
- Yếu tố con người. Cần thực thi đạo đức công vụ, văn hóa trong chính trị, văn hóa trong kinh tế và
đảm bảo thượng tôn luật pháp. Xây dựng đạo đức và pháp luật trong sự thấm nhuần bản sắc văn hóa dân tộc.
- Thực hiện đúng nguyên tắc tiến bộ và công bằng xã hội trong giải quyết, hạn chế, giảm nhẹ mâu
thuẫn, xung đột xã hội.
- Cần xây dựng hệ thống kiểm soát quyền lực và phát hiện xung đột lợi ích hiệu quả, tránh chủ
nghĩa hình thức, chủ nghĩa tập thể. Quy định trách nhiệm cá nhân khi xử lý các mâu thẫn và xung đột xã hội.
- Không hình sự hoá quan hệ kinh tế, hành chính, dân sự.
- Cần làm tốt công tác dự báo nguy cơ xuất hiện xung đột xã hội để sớm hóa giải những mầm mống gây xung đột xã hội..
PHẦN 06: QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA PHẠM TRÙ CÁI CHUNG, CÁI RIÊNG
Liên hệ: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta hiện nay. I.
Cái chung, cái riêng, cái đơn nhất là gì? 1.1. Cái chung:
- “Cái chung” là một phạm trù triết học dùng để chỉ những mặt, những thuộc tính chung không
những có ở một kết cấu vật chất nhất định, mà còn được lặp lại trong nhiều sự vật hiện tượng hay 13
quá trình riêng lẻ khác, những mối liên hệ giống nhau, hay lặp lại ở nhiều cái riêng. (Vd: Mỗi người
VN đều có lòng nồng nàn yêu nước). 1.2. Cái riêng:
- “Cái riêng” là phạm trù triết học dùng để chỉ một sự vật, một hiện tượng, một quá trình riêng lẻ
nhất định trong thế giới khách quan. “Cái riêng” còn có thể hiểu là một nhóm sự vật gia nhập vào
một nhóm các sự vật rộng hơn, phổ biến hơn.
- VD: Một sự kiện nào đó (CMT10, CMT8), mỗi người là có một cái tên và do đó là một cái riêng (Hoa, Lan, Hoàng,…) 1.3. Cái đơn nhất:
- “Cái đơn nhất” là phạm trù được dùng để chỉ những nét, những mặt, những thuộc tính… chỉ có ở
một kết cấu vật chất nhất định và không được lặp lại ở bất cứ một kết cấu vật chất nào khác. (Vd:
Cùng là hoa hồng nhưng mỗi hoa hồng thì có mùi đặc trưng khác nhau)
II. Quan hệ biện chứng giữa cái chung và cái riêng.
2.1. Cái chung chỉ tồn tại trong cái riêng, thông qua cái riêng mà biểu hiện sự tồn tại của mình.
Nghĩa là không có cái chung thuần túy tồn tại bên ngoài cái riêng, cái chung tồn tại thực sự, nhưng
không tồn tại ngoài cái riêng mà phải thông qua cái riêng. (VD: Làm sao để biết đó là cái cây?
Thông quá nhiều cây (cái riêng) như cây táo, cây hoa, cây mai,… ta tìm được đặc điểm chung của
chúng nó là đều có rễ, có thân, quang hợp vào buổi sáng,… từ đó ta nhìn nhận được cái chung là “cây”).
2.2. Cái riêng chỉ tồn tại trong mối liên hệ đưa đến cái chung.
Không có cái riêng nào tồn tại tuyệt đối độc lập, không có liên hệ với cái chung, sự vật, hiện tượng
riêng nào cũng bao hàm cái chung. (VD: Mỗi con người đều là cái riêng, tuy nhiên đều phải tuân
theo cái chung như các quy luật tự nhiên và xã hội mới tồn tại được)
2.3. Cái riêng là cái toàn bộ, phong phú hơn cái chung, cái chung là cái bộ phận, nhưng sâu sắc hơn
cái riêng. (Có thể xem sơ đồ ven ở trên)
Cái riêng phong phú hơn cái chung vì ngoài những đặc điểm chung, cái riêng còn có cái đơn nhất.
Cái chung sâu sắc hơn cái riêng vì cái chung phản ánh những thuộc tính, những mối liên hệ ổn định,
tất nhiên, lặp lại ở nhiều cái riêng cùng loại. Do vậy cái chung là cái gắn liền với cái bản chất, quy
định phương hướng tồn tại và phát triển của cái riêng. 14
2.4. Cái đơn nhất và cái chung có thể chuyển hóa lẫn nhau trong quá trình phát triển của sự vật.
- Trong hiện thực cái mới không bao giờ xuất hiện đầy đủ ngay, mà lúc đầu xuất hiện dưới dạng cái đơn nhất.
- Về sau theo quy luật, cái mới hoàn thiện dần và thay thế cái cũ, trở thành “cái chung”, cái phổ
biến, nhưng về sau nữa, khi không phù hợp với điều kiện mới mà bị mất dần đi và trở thành cái đơn
nhất. Như vậy sự chuyển hóa từ “cái đơn nhất” thành “cái chung” là biểu hiện của quá trình cái mới
ra đời thay thế cái cũ. Ngược lại sự chuyển hoá từ “cái chung” thành “cái đơn nhất” là biểu hiện của
quá trình cái cũ, cái lỗi thời bị phủ định.
III. Liên hệ với quá trình Công nghiệp hóa, hiện đại hóa:
- Từng trải qua giai đoạn khó khăn do chưa đi đúng cái chung của thế giới (là chưa áp dụng tốt
thành tựu công nghệ kỹ thuật, chú trọng yếu tố con người, cạnh tranh,…)
- Từ sau Đổi mới 1986, Đất nước đã và đang phân tích cái chung và cái riêng mà đất nước có được
từ đó vạch ra con đường hiệu quả, tận dụng được tối đa nguồn lực của đất nước, đi theo đúng các
quy luật xã hội, quy luật tự nhiên, hòa nhập theo trào lưu tiến bộ của thế giới.
PHẦN 07: MỐI QUAN HỆ BIỆN CHỨNG GIỮA TỒN TẠI XÃ HỘI VÀ Ý THỨC XÃ HỘI
Liên hệ: Thực tiễn quá trình đổi mới ở VN hiện nay. I Khái niệm 1.1 Tồn tại xã hội
Tồn tại xã hội là đời sống (sinh hoạt) vật chất của xã hội cùng toàn bộ những điều kiện sinh
hoạt vật chất của xã hội. Điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội bao gồm: Phương thức sản xuất vật
điều kiện tự nhiên xung quanh - hoàn cảnh địa, dân số và mật độ dân số. Trong các yếu tố cấu thành
nên tồn tại xã hội, phương thức sản xuất vật chất là nhân tố cơ bản vì nó có ảnh hưởng quyết định
đến sự biến đổi của ý thức xã hội và nó làm thay đổi ý nghĩa của hoàn cảnh địa lý và điều kiện dân
số trong sự phát triển của xã hội. 1.2 Ý thức xã hội
Ý thức xã hội là toàn bộ đời sống tinh thần của xã hội, bao gồm quan điểm, tư tưởng, tình
cảm, tập quán, truyền thống. Ý thức xã hội gồm hai cấp độ cơ bản
+Ý thức xã hội thông thường là những tri thức, những quan niệm của con người hình thành
một cách trực tiếp trong hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa được hệ thống hoá, khái quát hoá. Ý
thức xã hội thông thường phản ánh sinh động và trực tiếp các mặt khác nhau của cuộc sống hàng ngày của con người
+ Ý thức lý luận (ý thức xã hội khái quát từ kinh nghiệm hoạt động thực tiễn) là những tư
tưởng, quan điểm được hệ thống hoá, khái quát hoá thành học thuyết xã hội, được trình bày dưới
dạng những khái niệm, phạm trù, quy luật .Ý thức lý luận có khả năng phản ánh hiện thực khách
quan mợt cách sâu sắc,chính xác, bao quát và vạch ra những mối liên hệ khách quan của các sự vật và các quá trình xã hội 15
Tâm lý xã hội - là hiện tượng tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm: toàn bộ những tình
cảm, tâm trạng, tập quán, thói quen,… của con người, của một bộ phận xã hội hoặc của toàn xã hội
được hình thành một cách tự phát dưới tác động trực tiếp của điều kiện sống hàng ngày của họ và
phản ánh đời sống đó. Còn hệ tư tưởng bao gồm những tư tưởng, quan điểm đã được hệ thống hóa
thành lý luận, thành các học thuyết về xã hội
II Biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội
Tồn tại xã hội có mối quan hệ biện chứng với ý thức xã hội. Tồn tại xã hội nào thì có ý thức xã hội
ấy. Tồn tại xã hội quyết định nội dung, tính chất, đặc điểm, xu hướng vận động, sự biến đổi và sự
phát triển của các hình thái ý thức xã hội. Nếu xã hội còn tồn tại sự phân chia giai cấp thì ý thức xã
hội nhất định cũng mang tính giai cấp. Khi mà tồn tại xã hội, nhất là phương thức sản xuất, thay đổi
thì những tư tưởng, quan điểm về chính trị, pháp luật, triết học và cả quan điểm thẩm mỹ lẫn đạo
đức dù sớm hay muộn cũng sẽ có những sự thay đổi nhất định. Tuy nhiên, ý thức xã hội không phải
là yếu tố hoàn toàn thụ động hoặc tiêu cực. Mặc dù chịu sự quy định và sự chí phối của tồn tại xã
hội nhưng ý thức xã hội không những có tính độc lập tương đối; có thể tác động trở lại mạnh mẽ đối
với tồn tại xã hội mà đặc biệt là còn có thể vượt trước tồn tại xã hội, thậm chí có thể vượt trước rất
xa tồn tại xã hội. Đó chính là điều mà Ăngghen đã từng rằng, nhiều khi logic phải chờ đợi lịch sử. III Liên hệ
Từ cơ sở lý luận trên, trong công cuộc cải cách đổi mới và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở
nước ta, Đại hội IX của Đảng đã khẳng định: “Tăng trưởng kinh tế đi lên gắn liền với phát triển văn
hóa, từng bước cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, thực hiện tiến bộ và công bằng
xã hội, bảo vệ và cải thiện môi trường xã hội.”
Đường lối chiến lược phát triển kinh tế - xã hội này của Đảng xuất phát từ nhận thức rõ ràng
về vai trò quyết định của kinh tế đối với ý thức xã hội. Trên con đường quá độ đi lên chủ nghĩa xã
hội, Đảng ta đã khẳng định phát triển kinh tế bằng con đường công nghiệp hóa - hiện đại hóa là
nhiệm vụ trọng tâm. Để thực hiện được nhiệm vụ này và đảm bảo sự phát triển toàn diện của xã hội
thì đi đôi với tăng trưởng kinh tế phải phát triển văn hóa và giáo dục nhằm phát huy mọi nguồn lực
tinh thần của người Việt Nam.
Trong giai đoạn quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội hiện nay, những tàn dư của tư tưởng cũ vẫn
còn, mặt tích cực và tiêu cực trong tình hình tư tưởng của Đảng và nhân dân hiện nay vẫn còn đan
xen nhau, trong đó mặt tích cực là cơ bản, đã và đang quyết định chiều hướng phát triển của xã hội,
là nguyên tố quan trọng tạo nên thắng lợi của cuộc đổi mới đất nước. Tính tích cực, năng động, sáng
tạo của các tầng lớp nhân dân ngày càng được thể hiện rõ trong các lĩnh vực xã hội, chẳng hạn như
phát huy tinh thần đoàn kết tương thân tương ái, lòng yêu nước và ý thức tự tôn dân tộc, truyền
thống cách mạng và lịch sử bản sắc dân tộc được tiếp tục giữ gìn và phát huy. Tuy nhiên, hiện nay
nhiều vấn đề xã hội còn phức tạp, một mặt nền kinh tế thị trường vừa tạo ra những yếu tố tích cực
để nâng cao đời sống vật chất, tinh thần nhưng mặt khác nó lại vừa tạo ra những yếu tố tiêu cực ảnh
hưởng đến đời sống tinh thần của xã hội đặc biệt là về tư tưởng đạo đức và lối sống. Trong đó
những hạn chế mơ hồ về tư tưởng, nhận thức lạc hâ ’u và tình trạng suy thoái về đạo đức lối sống
cũng khá phổ biến. Sự suy thoái về nhận thức, tư tưởng chính trị, đạo đức và lối sống trong một bộ
phận không nhỏ cán bộ - Đảng viên chưa được ngăn chặn, hình thức phai nhạt lý tưởng cách mạng, 16
sa sút phẩm chất đạo đức, quan liêu, tham nhũng, lãng phí, chủ nghĩa cá nhân, tư tưởng thực dụng
có chiều hướng phát triển. Những mặt tiêu cực là nguy cơ tiềm ẩn liên quan sự mất còn của Đảng, của chế độ.
Việc tăng trưởng kinh tế sẽ dẫn đến việc gia tăng hiệu quả kinh tế. Hiệu quả kinh tế gắn liền
với hiệu quả xã hội. Việc đẩy mạnh tăng trưởng kinh tế tạo cơ hội cho mọi tầng lớp nhân dân tự do
làm ăn theo pháp luật, sẽ là một tiến bộ về mặt xã hội, là thực hiện dân chủ hóa trong lĩnh vực kinh
tế, từ đó giải quyết tốt hơn vấn đề việc làm, thu nhập và đời sống, tạo tiền đề vật chất cho việc xử lý
các vấn đề xã hội. Tuy nhiên tăng trưởng kinh tế tự nó không thể giải quyết được tất cả các vấn đề
xã hội trong đó có sự phân hóa giàu nghèo là không tránh khỏi. Do đó, trong đường lối phát triển
kinh tế xã hội, một mặt Đảng và Nhà nước ta chủ trương bảo vệ và khuyến khích công dân làm giàu
hợp pháp, được hưởng thụ văn hóa, giáo dục, đào tạo, chăm lo y tế, được hưởng thụ xứng đáng với
công sức, tiền của đã bỏ vào sản xuất, chống tư tưởng bình quân, ỷ lại, đãi ngộ xứng đáng tài năng;
một mặt Đảng và Nhà nước phải chăm lo việc thực hiện phân phối công bằng theo lao động, mở
rộng phúc lợi xã hội, đổi mới tốt chính sách bảo hiểm xã hội, bảo vệ sức khỏe, nâng cao thể lực cho
nhân dân, đảm bảo nhu cầu khám chữa bệnh. Thực hiện tốt chính sách đền ơn đáp nghĩa, xóa đói
giảm nghèo, tạo phong trào đoàn kết giúp đỡ trong nhân dân theo truyền thống “lá lành đùm lá
rách”, “tương thân tương ái, đùm bọc lẫn nhau”.
Tóm lại, vận dụng mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, Đảng đã xác
định đúng đắn đường lối phát triển kinh tế gắn chặt với công bằng xã hội và phát triển mạnh mẽ văn
hóa mang đậm bản sắc dân tộc của nước ta. Đó là điều kiện đảm bảo sự thành công và bền vững cho
tiến trình đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
PHẦN 08: QUY LUẬT QUAN HỆ SẢN XUẤT PHÙ HỢP VỚI TRÌNH ĐỘ PHÁT
TRIỂN CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT
Liên hệ: Đảng và Nhà nước Việt Nam có những biện pháp gì nhằm cải tạo quan hệ sản xuất phù
hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất?
I. Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
- Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai mặt của một phương thức sản xuất có tác động biện
chứng, trong đó lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất, còn quan hệ sản xuất tác động
trở lại to lớn đối với lực lượng sản xuất. Lực lượng sản xuất là nội dung vật chất còn quan hệ sản
xuất là hình thái xã hội của sự tồn tại, phát triển của phương thức sản xuất.
- Nếu quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất thì thúc đẩy lực lượng
sản xuất phát triển, ngược lại, nếu không phù hợp sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất.
Đây là quy luật cơ bản nhất của sự vận động và phát triển xã hội.
II. Có thể tạo ra khả năng quan hệ sản xuất đi trước một bước để mở đường cho lực lượng
sản xuất phát triển hay không? Vì sao?
- Không thể tạo ra khả năng quan hệ sản xuất đi trước một bước để mở đường cho lực lượng sản
xuất phát triển vì các lí do như sau: 17
+ Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản xuất. Cơ sở khách quan quy định sự vận động. phát
triển không ngừng của lực lượng sản xuất là do biện chứng giữa sản xuất và nhu cầu con người, do
tính năng động và cách mạng của sự phát triển công cụ lao động; do vai trò của người lao động là
chủ thể sáng tạo, là lực lượng sản xuất hàng đầu; do tính kế thừa khách quan của sự phát triển lực
lượng sản xuất trong tiến trình lịch sử.
+ Lực lượng sản xuất vận động, phát triển không ngừng sẽ mâu thuẫn với tính “đứng im" tương đối của quan hệ sản xuất.
+ Lực lượng sản xuất quyết định sự ra đời của một kiểu quan hệ sản xuất mới trong lịch sử, quyết
định đến nội dung và tính chất của quan hệ sản xuất.
+ Nếu quan hệ sản xuất “đi sau” hay “vượt trước" trình độ phát triển của lực lượng sản xuất đều là
không phù hợp. Sự phù hợp không có nghĩa là đồng nhất tuyệt đối mà chỉ là tương đối, trong đó
chứa dựng cả sự khác biệt. Sự phù hợp diễn ra trong sự vận động phát triển, là một quá trình thường
xuyên nảy sinh mâu thuẫn và giải quyết mâu thuẫn.
+ Trạng thái vận động của mâu thuẫn biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất diễn
ra là từ phù hợp đến không phù hợp, rồi đến sự phù hợp mới ở trình độ cao hơn. Con người bằng
năng lực nhận thức và thực tiễn, phát hiện và giải quyết mâu thuẫn, thiết lập sự phù hợp mới làm
cho quá trình sản xuất phát triển đạt tới một nấc thang cao hơn.
+ Dẫn chứng: Áp dụng “quan hệ sản xuất” mới vào nền kinh tế VN sau 1975. Quá tự tin vào “quan
hệ sản xuất” mới, tập thể hóa, sở hữu tư liệu chung mà không chú trọng vào kiến thức, trình độ, ý
thức,… của người lao động. Dẫn đến sự suy thoái về kinh tế kéo dài đến khi “Đổi mới” bắt đầu năm 1986.
III. Đảng và Nhà nước Việt Nam có những biện pháp gì nhằm cải tạo quan hệ sản xuất phù
hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất?
- Thực hiện đường lối đổi mới của Đảng.
- Đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá.
- Nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế, doanh nghiệp và hàng hoá dịch vụ. - Hội nhập quốc tế.
- Tiếp thu những thành tựu về khoa học và công nghệ, về kinh tế tri thức.
PHẦN 09: LÝ LUẬN CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ, NGƯỜI LAO ĐỘNG
LÀ YẾU TỐ HÀNG ĐẦU CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT.
Liên hệ: cần phải làm gì để trở thành một người lao động giỏi, làm giàu cho bản thân, gia đình và đóng góp cho xã hội? 18 I Khái niệm
1.1 Chủ nghĩa duy vật lịch sử
Chủ nghĩa duy vật lịch sử là hệ thống quan điểm duy vật biện chứng về xã hội của triết học Mác-
Lênin, là kết quả của sự vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và phép biện
chứng duy vật vào việc nghiên cứu đời sống xã hội và lịch sử nhân loại. Chủ nghĩa duy vật lịch sử
là một trong ba bộ phận hợp thành triết học Marxist.
Đối tượng nghiên cứu: Chủ nghĩa duy vật lịch sử không nghiên cứu những mặt riêng biệt của sinh
hoạt xã hội, mà nghiên cứu toàn bộ xã hội như một thể thống nhất với tất cả các mặt, các quan hệ xã
hội, các quá trình có liên hệ nội tại và tác động lẫn nhau của xã hội. Khác với những khoa học xã
hội cụ thể, chủ nghĩa duy vật lịch sử không nghiên cứu những quy luật cục bộ, riêng biệt, chi phối
sự phát triển của các quá trình về kinh tế, chính trị hay tư tưởng, mà nghiên cứu những quy luật
chung nhất phổ biến nhất của sự phát triển xã hội.
Nội dung: Cốt lõi là học thuyết hình thái kinh tế-xã hội. Trình độ sản xuất thay đổi khiến quan hệ
sản xuất cũng thay đổi dẫn đến những mối quan hệ xã hội thích ứng với những quan hệ sản xuất đó
cùng với những tư tưởng nảy sinh ra từ những quan hệ xã hội đó cũng thay đổi kéo theo sự thay đổi
hệ thống pháp lý và chính trị.
1.2 Lực lượng sản xuất
Trong các tác phẩm của mình, mặc dù C.Mác không trực tiếp đưa ra khái niệm lực lượng sản xuất
nhưng nội hàm của khái niệm này đã được ông đề cập đến ngay từ những tác phẩm đầu tay. Trên cơ
sở quan điểm của triết học Mác - Lênin và kế thừa những kết quả nghiên cứu về khái niệm lực
lượng sản xuất, lực lượng sản xuất là một khái niệm dùng để chỉ sự kết hợp giữa người lao động với
tư liệu sản xuất theo một cách thức nhất định để tạo ra một sức sản xuất nhằm cải biến giới tự nhiên,
đáp ứng nhu cầu của con người và phát triển kinh tế - xã hội. Như vậy, lực lượng sản xuất thể hiện
năng lực thực tiễn của con người, là thước đo trình độ cải biến giới tự nhiên của con người ở mỗi
giai đoạn lịch sử khác nhau. Sự cải biến ấy có thể được hiểu là con người ngày càng thấu hiểu giới
tự nhiên, chung sống hòa bình với giới tự nhiên bởi thực tế cho thấy, chỉ có thể thấu hiểu và chung
sống hòa bình với tự nhiên, con người mới có thể được hưởng những lợi ích tốt nhất mà giới tự nhiên mang lại. 1.2.1 Người lao động
Người lao động là những người có khả năng lao động, tức là phải có cả sức mạnh cơ bắp và sức
mạnh trí tuệ mà C.Mác đã gọi cụ thể là có “đôi bàn tay” và “đầu óc”. Ngoài ra, người lao động cũng
cần có kinh nghiệm, kỹ năng, kỹ xảo trong lao động. Chỉ những người nào dùng sức mạnh thể chất
và tinh thần tham gia vào quá trình sản xuất nhằm tạo ra của cải, vật chất mới được coi là người lao
động với tư cách là yếu tố cấu thành của lực lượng sản xuất.
1.2.2 Tư liệu sản xuất
Tư liệu sản xuất được xem như là yếu tố cần thiết để tổ chức sản xuất, bao gồm tư liệu lao động và
đối tượng lao động. Xem xét sâu vào từng thành phần:
Tư liệu lao động là yếu tố vật chất mà con người đưa vào đó tác động lên đối tượng lao động,
trong tư liệu lao động có công cụ sản xuất là nhân tố quyết định và một bộ phận là vật 19
chuyển dẫn, là những điều kiện sản xuất chung, được gọi là kết cấu hạ tầng (như đường sá,
cầu cống, hệ thống điện, viễn thông, bưu tín...).
Đối tượng lao động là yếu tố vật chất mà lao động của con người cùng với tư liệu lao động
tác động lên làm biến đổi hình dáng, tính chất vật lý… nhằm tạo ra sản phẩm mang ý nghĩa
thực tiễn cho đời sống của người lao động. II Lý luận
2.1 Người lao động là nhân tố quan trọng trong lực lượng sản xuất hiện đại
Người lao động trong lực lượng sản xuất hiện đại là những người tham gia vào quá trình sản
xuất vật chất với trình độ cao; có khả năng kết hợp với công nghệ tiên tiến để tạo ra những sản
phẩm có hàm lượng trí tuệ lớn, có tính bền vững và thân thiện với môi trường. Theo quan điểm của
chủ nghĩa Mác - Lênin, người lao động là yếu tố quan trọng nhất, có ý nghĩa quyết định sự phát
triển lực lượng sản xuất bởi vì:
Thứ nhất, người lao động là một “động vật biết chế tạo công cụ” vì ngoài việc sử dụng những
công cụ lao động có sẵn, người lao động đã làm cho một vật “do tự nhiên cung cấp” trở thành một
khí quan hoạt động của con người. Nhờ đó, người lao động đã tăng thêm sức mạnh của các khí quan
vốn có của mình lên gấp bội.
Thứ hai, người lao động với tri thức và ý chí của mình biết sử dụng và kết hợp các yếu tố cấu
thành của tư liệu sản xuất như đối tượng lao động, công cụ lao động, phương tiện lao động; hiện
thực hóa vai trò và tác động của những yếu tố đó để tạo nên sức mạnh tổng hợp nhằm cải tạo giới tự
nhiên một cách có hiệu quả nhất.
Thứ ba, trong khi các yếu tố của tư liệu sản xuất đều hữu hạn và thường bị hao mòn nhanh
theo thời gian thì người lao động, ngoài yếu tố thể lực bị hao mòn chậm thì các kỹ năng lao động,
trình độ tay nghề... luôn có khả năng tự đổi mới, tự nâng cao thông qua quá trình tự học hỏi, bồi
dưỡng, trau dồi tri thức không ngừng để có thể đáp ứng được nhu cầu ngày càng cao của quá trình
sản xuất. Khi tham gia vào quá trình sản xuất vật chất, người lao động mang theo cả sức mạnh vật
chất và sức mạnh tinh thần của mình nhưng vị trí, vai trò của những yếu tố này không phải là cái
nhất thành bất biến mà trong mỗi thời đại kinh tế khác nhau, chúng luôn có sự thay đổi.
2.2 Vai trò của người lao động đã được khẳng định từ trước
Từ thời xã hội nguyên thủy, khi mà hoạt động sản xuất của họ chủ yếu là săn bắt và hái lượm.
Sử dụng các công cụ thô sơ, ghè đẽo đá và dùng lửa để phục vụ cho hoạt động sản xuất. Cho tới
khoảng 4000 năm TCN, con người đã phát hiện ra đồng kim loại để chế tạo ra các loại rìu, cuốc,
thương giáo,… Nhờ có sự sáng tạo, người lao động đã biến “một sản phẩm của hoạt động sản xuất”
trở thành một công cụ sản xuất phục vụ cho nhu cầu của mình. Cho đến ngày nay, khi thế giới đang
bước vào cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Khái niệm lực lượng sản xuất hiện đại ra đời, và từ đó,
khái niệm về người lao động trong lực lượng sản xuất hiện đại cũng được cập nhật thêm. Người lao
động trong lực lượng sản xuất hiện đại là những người tham gia vào quá trình sản xuất vật chất với
trình độ cao; có khả năng kết hợp với công nghệ tiên tiến để tạo ra sản phẩm có hàm lượng trí tuệ
lớn, có tính bền vững và thân thiện với môi trường 20
PHẦN 10: QUAN ĐIỂM CỦA CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ VỀ CON NGƯỜI VÀ BẢN CHẤT CON NGƯỜI
Liên hệ: Văn kiện Đại hội Đảng
Các Mác đã nhìn nhận con người như một thể thống nhất không thể tách rời của hai phương diện
sinh học và xã hội. Bản tính tự nhiên và bản tính xã hội tồn tại trong mối quan hệ chi phối nhau,
tác dộng lẫn nhau và được thể hiện trong mỗi hành vi, mỗi hoạt động của con người.
I. Bản tính tự nhiên của con người:
- Thứ nhất, con người là kết quả tiến hóa và phát triển lâu dài của giới tự nhiên.
- Thứ hai, con người là một bộ phận của giới tự nhiên và đồng thời “Giới tự nhiên… là thân thể vô
cơ của con người… đời sống thể xác và tinh thần của con người gắn liền với giới tự nhiên.” Do đó,
những biến đổi của giới tự nhiên và tác động của quy luật tự nhiên trực tiếp hoặc gián tiếp thường
xuyên quy định sự tồn tại của con người và xã hội loài người, con người phải phụ thuộc vào giới tự
nhiên, gắn bó và hoà hợp với giới tự nhiên thì mới có thể tồn tại và phát triển; ngược lại, sự biến đổi
và hoạt động của con người, loài người luôn luôn tác động trở lại môi trường tự nhiên, làm biến đổi môi trường đó.
II. Bản tính xã hội của con người:
- Không như con vật hành động theo bản năng để thoả mãn nhu cầu bản thân, các hoạt động của con
người còn nhắm đến sự thoả mãn cho cả cộng đồng, xã hội.
- Một là, xét từ giác độ nguồn gốc hình thành con người, loài người thì không phải chỉ có nguồn gốc
từ sự tiến hóa, phát triển của vật chất tự nhiên mà còn có nguồn gốc xã hội của nó, mà trước hết và
cơ bản nhất là nhân tố lao động. Nhờ lao động mà con người mới dần tìm tòi và cùng tương trợ với
nhau, tư duy để đạt được các điều kiện vật chất tốt hơn.
- Hai là, xét từ giác độ tồn tại và phát triển của con người, loài người thì sự tồn tại của nó luôn luôn
bị chi phối bởi các nhân tố xã hội và các quy luật xã hội. Xã hội biến đổi thì mỗi con người cũng do
đó mà cũng có sự thay đổi tương ứng. Ngược lại, sự phát triển của mỗi cá nhân lại là tiền đề cho sự phát triển của xã hội.
- Hai phương diện tự nhiên và xã hội của con người tồn tại trong tính thống nhất của nó, quy định
lẫn nhau, tác động lẫn nhau, làm biến đổi lẫn nhau, nhờ đó tạo nên khả năng hoạt động sáng tạo của
con người trong quá trình làm ra lịch sử của chính nó.
III. Quan điểm duy vật lịch sử về con người và bản chất con người:
- Con người là một thực thể sinh học - xã hội, có nguồn gốc từ lịch sử và của chính bản thân con
người. Không những vậy, con người còn là chủ thể của lịch sử, không còn lệ thuộc vào giới tự
nhiên, trực tiếp tham gia tác động vào lịch sử của chính mình, đang thoát xa khỏi “cùng đẳng cấp” với các con vật.
- Cũng như thực thể sinh học có tính di truyền, bản thể xã hội của con người cũng có tính kế thừa và lĩnh hội.