Phân tích tản văn "Cõi lá" - Đỗ Phấn | Văn mẫu 11 Chân trời sáng tạo

“Khi ta ở chỉ là nơi đất ở
Khi ta đi, đất bỗng hóa tâm hồn”
Những câu thơ ấy của nhà thơ Chế Lan Viên đã cho thấy sự gắn bó sâu
sắc giữa con người với mảnh đất nơi ta sinh sống. Từ nơi ta sinh ra, lớn
lên đến từng vùng đất ta đặt chân tới trong hành trình của cuộc đời, tất cả
đều trở thành một mảnh ghép sống động của tâm hồn. Hiểu được tình cảm
ấy, nhà văn - họa sĩ Đỗ Phấn - một người con của Hà Nội đã gửi gắm tình
yêu với Thủ đô nghìn năm văn hiến qua tản văn “Cõi lá”.
Đỗ Phấn bén duyên với văn chương khá muộn bởi ông vốn là một họa sĩ.
Nhà văn tự nhận mình là một kẻ “tay ngang” trong văn chương bởi ông
không học qua một trường lớp chuyên nghiệp nào. Ông viết về Hà Nội
bằng một tình yêu tự nhiên và tha thiết. Đỗ Phấn quan niệm rằng tất cả
những điều đẹp đẽ và xấu xí của nơi mình đang sống đều “trở thành ký ức
theo ta suốt đời. Lớn hơn, có thể là tiền đề cho việc sáng tạo văn học nghệ
thuật”. Những tác phẩm như “Ngồi lê đôi mách với Hà Nội”, “Hà Nội thì
không có tuyết”, “Bâng quơ một thời Hà Nội”,… đều cho thấy con mắt
quan sát tinh tường, những cảm nhận tinh tế cùng sự gắn bó của Đỗ Phấn
với Hà Nội. Tác phẩm “Cõi lá” được sáng tác vào năm 2008, là một trong
những tản văn được yêu thích nhất của Đỗ Phấn, thể hiện rõ đặc trưng phong cách của nhà văn.
Mở đầu tản văn là cảm xúc mãnh liệt của tác giả khi mùa xuân tới: “Bẽ
bàng mùa xuân đến muộn. Khi cái nắng đã chao chát trên những lộc non
báo hiệu mùa hè, chẳng hiểu vì sao lòng người bỗng rộn ràng đến thế. Oà
thức cùng với xôn xao lá cành”. Từ láy “Bẽ bàng” được đảo lên đầu câu,
nhấn mạnh tâm trạng của con người. Mùa xuân năm nay tới hơi muộn nên
lòng người có chút giận hờn chăng? Nàng xuân đến khi cái nắng đã tràn
lên những mầm non mơn mởn. Từ láy “chao chát” diễn tả cái nắng có
phần gay gắt mà vẫn rực rỡ tươi sáng. Đứng trước khung cảnh ấy, lòng
người bỗng rộn ràng náo nức. Những niềm vui trong tâm hồn bỗng “Òa
thức”, xáo động không ngừng. “Òa thức” là sự sáng tạo từ rất riêng của
Đỗ Phấn diễn tả trạng thái bừng tỉnh đầy bất ngờ và mạnh mẽ. Tác giả
ngắt câu văn một cách đột ngột, để động từ “Òa thức” ở đầu câu càng
nhấn mạnh sự khoan khoái, tràn đầy sức sống của con người và thiên nhiên.
Mùa xuân, chẳng phải là đề tài hiếm gặp của văn chương từ cổ chí kim.
Xuân Hà Nội cũng đã được nhiều cây bút miêu tả. Nhưng với Đỗ Phấn,
cảm thức về xuân gắn chặt với những màu lá. Tác giả quan sát chín cây
bồ đề trên đường Trần Nhân Tông và chìm đắm vào “khoảng trời trong
veo màu thạch lựu” mà hàng cây tạo nên. Dường như đứng dưới những
tán cây ấy, con người được bước vào một không gian riêng, tách biệt với
thế giới bên ngoài. Thạch lựu chính là màu đỏ nhưng trong trẻo và lấp
lánh tựa những viên ngọc quý. Tác giả dùng màu thạch lựu để miêu tả sắc
đỏ của lá, gợi ra khung cảnh những cành lá đỏ đan cài vào nhau san sát,
được ánh nắng chiếu vào bỗng trở nên lung linh huyền diệu. Từ cái nhìn
bao quát, tác giả ngắm nghía kĩ càng hơn từng chiếc lá và nhận ra sự
chuyển động nhẹ nhàng của những chiếc lá non. Chúng “đu đưa trong gió
tưởng như có tiếng chuông chùa huyền hoặc vọng về từ cõi thanh cao u
tịch”. Câu văn vừa tả cảnh lại vừa tả âm thanh. Phải là con người yêu Hà
Nội, có trái tim nhạy cảm trước thiên nhiên mới có thể viết nên những câu
văn tinh tế như vậy! Chỉ một tiếng xao động nhẹ nhàng mà nay gợi cảm,
nên thơ đến thế! Cách miêu tả “thanh cao u tịch” còn gợi ra chiều cao chót
vót của những hàng cây. Con người nhỏ bé đứng từ mặt đất ngước nhìn
lên chỉ thấy một vùng trời đỏ xa xăm vời vợi. Những gốc cây ấy đã gắn
bó mật thiết với đời sống con người Hà Nội nên mới có khung cảnh
“Những đứa trẻ tan trường ríu rít dưới gốc cây như những thiên thần bước
ra từ lá”. Hàng bồ đề khiến người ta yêu thương, nhung nhớ, xuyến xao
đến mức nhiều người chẳng có việc gì cũng vòng xe qua đoạn phố đông
mà chật chội [..] này chỉ để ngắm nhìn một chút sắc lá ngọt ngào như mật
chảy tháng Giêng.” Cách so sánh “như mật chảy tháng Giêng” thật độc
đáo, khiến đoạn văn mang đậm chất trữ tình mượt mà như thi ca. Màu
thạch lựu óng ánh chảy tràn trên hè phố, bao trùm lấy không gian, khiến
người ta đê mê say đắm đến mức muốn “nếm” thử sắc hương. Đó chính
là món quà quý giá mà tháng Giêng đã ban tặng cho Hà Nội.
Sau hình ảnh về hàng cây bồ đề trên đường Trần Nhân Tông, nhà văn bày
tỏ những chiêm nghiệm sâu sắc: “Nhìn chung thì vòng đời của một chiếc
lá bồ đề dù được mọc ra từ Hà Nội hay ở nơi Phật tổ Thích Ca Mâu Ni
thuyết pháp cũng chỉ kéo dài không đến một năm. Có rất nhiều loài cây
trong phố có một vòng đời như vậy. Và hình như đó cũng là một đặc trưng
của cây Hà Nội. Làm nên mùa lá rụng kéo dài suốt từ thu sang đông”.
Đoạn văn tả thực một đặc trưng rất riêng của Hà Nội - quanh năm lá rụng.
Dù là mùa nào ở Thủ đô, ta cũng có thể bắt gặp khung cảnh những hàng
cây đổ lá, những góc phố xào xạc lá bay. Dắt xe dạo quanh Hà Nội một
vòng, người du khách bỗng cảm thấy lạ lùng và phải thốt lên: “Ồ, một
ngày ở đây có tất cả các mùa?”. Với nhà văn, lá rụng, lá mọc không còn
là một hiện tượng tự nhiên thuần túy mà đã trở thành một phần không thể
thiếu trong trái tim những người con xa quê. Lá vỗ về, lá ủi an tâm hồn
con người giữa những bộn bề của đời sống. Chính vì thế mà tác giả nhắc
đến người em gái: “Cô em gái của tôi sống xa Tổ quốc đã hai chục năm
có lẻ. Mỗi lần gọi điện về, nó lại hỏi con đường ven Hồ Gươm mùa này
lá đã rụng? Lạ thế! Mùa nào cũng hỏi như vậy.” Đếm ngày đếm tháng,
chi bằng đếm mùa lá rụng. Con số làm sao hữu tình bằng sắc lá. Nhưng
hình như muốn con người quên đi năm tháng nên lá cây Hà Nội cũng…
khó hiểu vô cùng. Đỗ Phấn chỉ biết trả lời “đang ngổn ngang vàng rượi
sắc lá ven hồ”. Nào lá của những cây sấu cổ thụ ở đường Đinh Tiên Hoàng,
nào lá bằng lăng, lá bàng đỏ chói trên đường Lê Thái Tổ chứ thực ra chúng
chẳng bao giờ rụng cùng một lúc với nhau. Bằng chứng là “Cây cơm nguội
vàng và cây bàng lá đỏ... nhiều khi rụng lá cách nhau cả đến... một mùa
thu!”. Câu văn được ngắt ra thành nhiều nhịp với các dấu “…” diễn tả sự
kéo dài của thời gian và cảm xúc bất ngờ, lí thú của nhà văn.
Nhà văn miêu tả đến những cây xà cừ. Nói về loài cây này, nhà văn dành
cho nó những lời “giận hờn”: “Những tưởng vô duyên đến như cây xà cừ
là cùng. Cứ như người đàn bà phổng phao nhạt hoét. Chỉ được mỗi ưu
điểm về kích thước. Và cũng lại là nhược điểm. Mùa mưa bão rất mất
công cắt tỉa bớt cành phòng khi bị đổ”. Lối so sánh “như người đàn bà
phổng phao nhạt hoét” khiến câu văn trở nên đậm tính khẩu ngữ đời
thường. Chi tiết này cho thấy sự am hiểu tường tận, vốn sống phong phú
của nhà văn về thiên nhiên và con người Hà Nội. Cây xà cừ đem lại cho
Đỗ Phấn ấn tượng về kích thước to lớn, khiến mùa mưa bão con người trở
nên vất vả vì phải tỉa bớt cành lá. Thế nhưng, “Thân hình cường tráng và
lá cành rậm rạp đến thế của cây lại vô cùng yếu mềm trước một heo may
đến sớm. Ngập cả lối đi những lá xanh chen lẫn lá vàng làm nên một mùa
thu quyến rũ từng bước chân người”. Nhà văn dành cho thiên nhiên cái
nhìn trân trọng, yêu thương, tinh tế phát hiện những vẻ đẹp nên thơ ở cây
cối như người ta kĩ càng soi chiếu tâm hồn con người.
Cuối cùng, kết thúc tản văn, nhà văn nhấn mạnh tình cảm của mình dành
cho “Cõi lá” mộng mơ của Hà Nội: “Miên man trong cõi lá mùa xuân
thành phố, gương mặt ai ai cũng như có phần trẻ lại. Hay tự nhận rằng
mình như thế?”. Quả thực, đối với nhà văn cũng như rất nhiều người con
Hà Nội, những hàng cây, vòm lá đã trở thành một nét văn hóa mang đậm
bản sắc của Thủ đô. Hà Nội luôn chộn rộn, luôn hối hả nhưng ngay giữa
những phố phường đông đúc, ta vẫn luôn có những “Cõi lá” để ghé vào
nghỉ ngơi, trẻ hóa tâm hồn.
Tản văn “Cõi lá” đậm chất trữ tình nên thơ, thể hiện rõ đặc trưng văn
phong tài hoa, nhẹ nhàng, thanh lịch, tinh tế cùng tình yêu thiên nhiên,
con người Hà Nội tràn đầy của Đỗ Phấn. Những từ láy giàu sức gợi hình,
những lối so sánh và liên tưởng phong phú, ngôn ngữ trong sáng mà gần
gũi, giọng văn tràn đầy cảm xúc đã góp phần giúp nhà văn miêu tả khung cảnh Hà Nội mùa xuân.
Cái tôi Đỗ Phấn thực sự là một cái tôi lãng mạn. Viết về Hà Nội có Thạch
Lam, Vũ Bằng và nay ta có thêm Đỗ Phấn - “người sống đầy, nhớ dai.
Nhiều thứ người ta quên, đọc văn Đỗ Phấn lập tức nhớ lại, nhớ tường tận
và tỉ mỉ, thậm chí nhớ cả một quãng đời”.
----------------------------------------------