Quy luật phủ định của phủ định môn Triết học Mác-Lênin | Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh

lOMoAR cPSD| 22014077
Quy luật phủ định của phủ định Lý luận
Quy luật phủ định của phủ định là một trong ba quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật.
Quy luật phủ định của phủ định vạch ra khuynh hướng của sự phát triển. Theo Ph.Ăng - ghen: “Phủ định
cái phủ định là gì? Là một quy luật vô cùng phổ biến và chính vì vậy mà có tầm quan trọng và có tác dụng vô
cùng to lớn về sự phát triển của tự nhiên, của lịch sử và của tư duy” (C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, T.20,
NXB CTQG, Hà Nội, 2004, tr.200).
Khái niệm phủ định và phủ định biện chứng
Trong thế giới vật chất, mọi sự vật, hiện tượng đều có quá trình sinh ra, tồn tại, rồi lại bị mất đi
và được thay thế bằng sự vật hiện tương khác. Sự thay thế cái cũ bằng cái mới gọi là phủ định.
Phủ định siêu hình là sự phủ định không tạo tiền đề cho sự phát triển tiếp theo, chấm dứt sự
phát triển, không tạo cho cái mới ra đời. Lực lượng phủ định là ở bên ngoài sự vật, hiện tượng.
Phủ định biện chứng không bao hàm mọi sự phủ định nói chung, mà nó chỉ bao hàm những phủ
định là kết quả của việc giải quyết mâu thuẫn bên trong của sự vật, hiện tượng, tạo ra bước nhảy về
chất, tạo tiền đề, điều kiện cho sự phát triển, cái mới ra đời thay thế cho cái cũ.
Ví dụ: Sự phát triển kỹ thuật canh nông (từ thủ công đến cơ giới hóa) đã tạo ra sự biến
đổi về chất của nền nông nghiệp truyền thống: Kỹ thuật canh nông thủ công đã bị phủ định bởi kỹ thuật
canh nông mới – cơ giới hóa.
Đặc điểm của phủ định biện chứng
Thứ nhất, tính khách quan: Nguyên nhân của sự phủ định nằm ngay bên trong của bản thân sự
vật, hiện tượng. Đó là kết quả của việc giải quyết mâu thuẫn bên trong của sự vật, hiện tượng, là kết quả
của quá trinh tích lũy dần dần về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất của sự vật, hiện tượng. Như vậy,
phủ định biện chứng là sự tự thân phủ định.
Thứ hai, tính kế thừa: Phủ định biện chứng là kết quả của việc giải quyết mâu thuẫn bên trong
của bản thân sự vật, hiện tượng và của quá trình tích lũ về lượng dẫ đến sự nhảy vọt về chất, cho nên cái
mới ra đời không thể là sự phủ định tuyệt đối, sạch trươn, đoạn tuyệt siếu hình với cái cũ, mà là sự phủ
định có kế thừa. Cái mới được ra đời trên cơ sở cái cũ, chứ không phải từ hư vô, cái mới không xóa bỏ
hoàn toàn cái cũ, nó chỉ gạt bỏ những yếu lỗi thời, lạc hậu, không còn phù hợp ở cái cũ; đồng thời giữ lại
những yếu tố tích cực, tiến bộ, còn phù hợp ở cái cũ dưới dạng “lọc bỏ”, cải tạo cho phù hợp với điều
kiện mới. Vì vậy, phủ định biện chứng đồng thời là sự khẳng định.
Ví dụ: Sự duy truyền của sinh học, các hình thái kinh tế xã hội, trong xã hội loài người,
trong tư duy nhận thức của con người.
Ý nghĩa của quan điểm phủ định biện chứng
Quan điểm phủ định biện chứng chống lại quan điểm siêu hình về phủ định.
Quan điểm siêu hình khi phủ định thì phủ định sạch trơn, xóa bỏ hoàn toàn cái cũ để xây dựng
lại toàn bộ cái mới, không gắn liền cái mới với cái cũ, chấm dứt sự vận động và phát triển của sự vật, lOMoAR cPSD| 22014077
hiện tượng. Khi kế thừa thì lại kế thừa một cách nguyên xi, lắp rắp rập khuôn toàn bộ cái cũ vào cái mới,
không phê phán, không cải tạo cái cũ, không tạo ra những nhân tố mới tiến bộ hơn so với cái cũ.
Do đó, quan điểm siêu hình không thấy được tiền đề của sự nảy sinh cái mới hoặc không thấy
được khuynh hướng phát triển của cái mới. Trái lại, quan điểm phủ định biện chứng đã nối liền cái mới
với cái cũ, thấy được khuynh hướng phát triển của cái mới.
Kết quả của phủ định biện chứng là là cái mới ra đời thay thế cái cũ , nhưng rồi cái mới này lại
trở nên cũ và chứa đựng yếu tố nội sinh để dẫn đến khuynh hướng phủ định lần thứ hai. Đó chính là phủ định của phủ định. Nội dung quy luật
Thứ nhất, trong sự vận động vĩnh viễn của thế giới vật chất, sợi dây chuyền của những lần phủ
định biện chứng là vô tận, cái mới phủ định cái cũ, nhưng rồi cái mới lại trở nên cũ và lại bị cái mới sau
phủ định. Cứ như vậy, sự phát triển của sự vật, hiện tượng diễn ra theo khuynh hướng phủ định của phủ
định, từ thấp đến cao một cách vô tận, sau mỗi chu kỳ phủ định của phủ định, cái mới được ra đời
dường như lặp lại cái cũ nhưng trên cơ sở cao hơn.
Ví dụ: Trong ngành sản xuất điện thoại thông minh, Iphone 11 là sự phủ định đối với
Iphone X, Iphone 12 ra đời lại là sự phủ định đối với Iphone 11.
Thứ hai, phủ định của phủ định là kết quả của việc giải quyết mâu thuẫn bên trong của sự vật,
hiện tượng. Mỗi lần phủ định đều là kết quả của sự đấu tranh và chuyển hóa lẫn nhau giữa các mặt đối
lập - giữa mặt khẳng định và phủ định. Qua sự phủ định lần thứ nhất tạo ra cái phủ định đối lập với cái
khẳng định ban đầu. Qua sự phủ định lần thứ hai, sự vật, hiện tượng mới với tu cách là cái phủ định của
phủ định đối lập với cái phủ định và dường như lặp lại cái khẳng định ban đầu nhưng trên cơ sở cao hơn.
Ví dụ: Một quả trứng là sự khẳng định ban đầu (trong điều kiện được ấp) => Phủ định
lần 1 tạo ra gà mái con => Phủ định lần 2 (gà mái con lớn lên) sinh ra nhiều quả trứng.
Thứ ba, phủ định của phủ định là kết quả của sự tổng hợp các giai đoạn đã qua, vì vậy về nguyên
tắc, nó có nội dung phong phú hơn, toàn diện hơn so với cái khẳng định ban đầu, cái phủ định lần thứ
lần thứ nhất và các giai đoạn trước đó.
Thứ tư, phủ định của phủ định đánh dấu sự kết thúc một chu kỳ vận động, phát triển của sự vật,
hiện tượng, đồng thời lại là điểm xuất phát của một chu kỳ vận động, phát triển mới tiếp theo.
Thứ năm, số lần phủ định trong một chu kỳ có thể nhiều hơn hai lần phủ định, tùy theo tính chất
cúa một quá trình phát triển cụ thể. Song về nguyên tắc, vẫn có thể quy về hai lần phủ định: Phủ định
lần thứ nhất chuyển cái khẳng định thành cái đối lập với mình, phủ định lần thứ hai là loại phủ định trải
qua một số khâu trung gian để chuyển thành cái đối lập với cái phủ định lần thứ nhất.
Ví dụ: Vòng đời của tằm: Trứng - Tằm - Nhộng - Ngài - Trứng. Ở đây, tằm phải trải qua bốn lần
mới kết thúc một chu kỳ phủ định của phủ định.
Thứ sáu, phủ định của phủ định vạch ra khuynh hướng của sự phát triển, sự phát triển diễn ra
theo đường “xoáy ốc”. Mô hình đường “xoáy ốc” biểu thị tính vô tận, tiến lên và lặp lại của sự phát triển.
Ý nghĩa phương pháp luận
Một là, trong nhận thức và thực tiến cần tuân theo quan điểm phủ định biện chứng, chống lại
quan điểm siêu hình về phủ định. lOMoAR cPSD| 22014077
Ví dụ: Chúng ta phải nhận thức rõ những cái lỗi thời, ví dụ như những hủ tục cũ trong
việc cưới xin, tang lễ, hội hè…, quan niệm “có nếp có tẻ” trong việc sinh con… sẽ gây ra nhiều tốn kém vànhiễu nhương.
Hai là, trong giới tự nhiên, phủ định của phủ định được diễn ra một cách tự động, còn trong lĩnh
vực xã hội có sự tham gia của con người có ý thức. Vì vậy cần nắm bắt điều kiện khách quan thuận lợi,
phát huy nhân tố chủ quan tích cực để tạo ra cái mới phù hợp với yêu cầu tiến bộ xã hội.
Ba là, trong đời sống xã hội, cần nhận thức đúng và vận dụng một cách phù hợp lôgích của tiến
trình phủ định biện chứng, đó là phủ định về tư tưởng sau đó tiến hành phủ định trong thực tiễn. Cụ thể
là: Xuất phát tùe thực trang xã hội để tiến hành phê phán mang tính xây dựng đối với cái cũ cần phủ
định. Trên cơ sở đó, thiết lập nên mô hình lý luận mới thay thế cho mô hình lý luận cũ (phủ định về tư
tưởng), sau đó tiến hành hiện thực hóa mô hình lý luận ấy trong đời sống xã hội (phủ định trong thực tiễn).
Ví dụ: Một hạt thóc là sự khẳng định ban đầu (được gieo trồng) => Phủ định lần 1 tạo ra
cây lúa => Phủ định lần 2, cây lúa sinh ra nhiều hạt thóc.
Như vậy, sau hai lần phủ định, sự vật dường như quay trở lại cái cũ, nhưng trên cơ sở mới cao
hơn là đặc điểm quan trọng nhất của phát triển biện chứng thông qua phủ định cửa phủ định. Vận dụng
a) Đối với sự nghiệp đổi mới ở nước ta
Việc nghiên cứu quy luật phủ định của phủ định có vai trò hết sức quan trọng đối với con đường
phát triển ở Việt Nam hiện nay. Dưới ngọn cờ lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam trên nền tảng chủ
nghĩa Mác - Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, con đường phát triển của Việt Nam không gì khác là độc lập
dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Tuy nhiên, để có thể thực hiện thành công mục tiêu này, chúng ta
cần hiểu đúng về con đường của sự phát triển. Con đường của sự phát triển là con đường quanh co
phức tạp, không phải theo đường thẳng mà theo đường xoáy ốc, có bao gồm cả sự tha hóa, những bước
rút ngắn và bỏ qua. Con đường phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam không phải là con đường thẳng,
bằng phẳng mà theo đường xoáy ốc quanh co, phức tạp.
Quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta là một quá trình lâu dài, khó khăn, nhiều thử thách.
Đảng ta khẳng định, thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta là một quá trình cách mạng sâu sắc,
triệt để, đấu tranh phức tạp giữa cái cũ và cái mới nhằm tạo ra sự biến đổi về chất trên mọi lĩnh vực của
đời sống xã hội, nhất thiết phải trải qua một thời kỳ quá độ lâu dài với nhiều bước phát triển, nhiều hình
thức tổ chức kinh tế, xã hội đan xen. Theo sự khái quát của Đảng, thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là
một quá trình cách mạng sâu sắc, triệt để, đấu tranh phức tạp giữa cái cũ và cái mới. Trong thời kỳ quá
độ, ở nước ta sẽ diễn ra sự biến đổi mang tính chất bản chất, căn bản và toàn diện ở tất cả các lĩnh vực
của đời sống xã hội; và quá trình đó phải diễn ra lâu dài với nhiều bước phát triển. Đó là do, đất nước ta
mới trải qua hai cuộc chiến tranh nên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội đều bị tàn phá, chưa qua thời kỳ
phát triển tư bản chủ nghĩa nên hầu như chưa có những tiền đề thực tiễn cơ bản cho sự ra đời của chủ
nghĩa xã hội, hệ thống chủ nghĩa xã hội thế giới tan rã và phong trào xã hội chủ nghĩa và công nhân quốc
tế đang ở thời kỳ thoái trào. Bên cạnh đó, các thế lực thù địch luôn chống phá, tìm cách xóa bỏ chủ nghĩa lOMoAR cPSD| 22014077
xã hội. Khi cái mới và cái cũ còn hiện hữu đầy mâu thuẫn, quá trình đấu tranh giữa tiến bộ và lạc hậu, giữa
tư tưởng tập thể và tư tưởng cá nhân ích kỷ, hẹp hòi, khi tiềm lực kinh tế còn chưa đủ mạnh, những tiêu
cực trong xã hội và trong Đảng vẫn còn thì những tồn tại, những khó khăn và thách thức này dẫn đến một
cuộc khủng hoảng kinh tế, xã hội kéo dài. Biểu hiện rõ nhất là sản xuất trì trệ, lạm phát tăng nhanh, công
ăn việc làm thiếu, đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn, lòng tin của dân đối với sự lãnh đạo của Đảng
và sự điều hành quản lý của Nhà nước giảm sút. Đây chính là những bước lùi tương đối trong quá trình
phát triển cũng như xây dựng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Nhận thức được những sai lầm và hạn chế
trong đường lối, chủ trương của mình, Đảng ta đã đưa ra đường lối đổi mới toàn diện đất nước trong Đại
hội VI của Đảng (năm 1986). Đại hội này đã đánh dấu bước ngoặt trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã
hội ở Việt Nam, đưa nước ta thoát ra khỏi sự khủng hoảng, ngày càng phát triển. Như vậy, thực tiễn lịch
sử đã chứng minh, con đường phát triển của Việt Nam là một con đường dài, với nhiều bước đi, nhiều
giai đoạn, trong đó có cũng cả những bước lùi tương đối.
Đến các Đại hội VIII, IX, X của Đảng, mặc dù có nhiều sự bổ sung và điều chỉnh, nhưng nhìn
chung, về cơ bản, Đảng ta đều nhất quán với Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội được Đại hội VII thông qua. Dù lựa chọn con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội, bỏ qua chế độ
tư bản chủ nghĩa nhưng nhìn vào thành tựu to lớn sau 30 năm đổi mới, chúng ta thấy được sự đúng
đắn, hợp lý trong việc lựa chọn con đường phát triển của Đảng ta.
b) Trong cuộc sống và học tập của bản thân khi là một sinh viên
Là một học sinh năm nhất, khi đến với môi trường học tập mới ở đại học, được tiếp xúc với kiến
thức mới, thầy cô mới, phương pháp giảng dạy mới. Ở đại học, đòi hỏi sinh viên phải tự học, tự tìm tòi
tham khảo tài liệu và hoạt động nhóm. Trước những điều mới ấy, phương pháp học của một học sinh
cấp 3 đã trở nên không phù hợp. Đó cũng chính là lúc bản thân xây dựng nên phương pháp học tập mới
cho bản thân. Thay vì giữ phương pháp học tập cũ thụ động: đợi giáo viên đọc kiến thức để chép vào vở,
học lí thuyết suông, thụ động trong việc phản biện, không tìm tòi thêm kiến thức ngoài... Áp dụng
phương pháp học mới phù hợp hơn: Chủ động ghi lại ý chính của bài giảng, phát triển tư duy phản biện,
chủ động đọc thêm tài liệu ngoài... Phương pháp học tập mới ra đời, thay thế phương pháp học tập cũ.
Hay nói cách khác, Phương pháp học tập mới phủ định phương pháp học tập cũ. Đó là kết quả của việc
giải quyết mâu thuẫn giữa phương pháp học tập cũ và môi trường học tập mới.
Tuy nhiên, phương pháp học tập mới không phủ định hoàn toàn phương pháp
học tập cũ. Cụ thể phương pháp học tập mới gạt bỏ những yếu tố thụ động của pp học tập
cũ như: đợi giáo viên đọc bài cho chép vào vở... Đồng thời giữ lại những yếu tố tích cực
của phương pháp cũ dưới dạng lọc bỏ, cải tạo phù hợp cái mới như trình bày vở sạch đẹp
nhưng khoa học và gọn gàng, xúc tích hơn; chăm chỉ đọc sách nhưng thêm kĩ năng ghi chú
tài liệu, chọn lọc thông tin.
Bên cạnh đó, chúng ta nên luôn tìm tòi, trau dồi những kiến thức mới và biết phát triển, nâng
cao, thay đổi thành kiến thức của bản thân nhưng vẫn giữ cái cốt lõi của kiến thức cũ.
Không chỉ vận dụng quy luật phủ định của phủ định vào trong học tập mà sinh viên chúng ta cần
phải vận dụng cả về hoạt động thực tiễn trong cuộc sống. Thứ nhất chính là rèn luyện cho mình tính
luôn lạc quan, kiên nhẫn trong mọi việc, đứng trên quan điểm duy vật biện chứng thì thất bại không phải
là chấm hết mà khi thất bại thì một cánh cửa mới sẽ mở ra với chúng ta. Cần phải quan niệm rằng hai từ lOMoAR cPSD| 22014077
thất bại không đáng sợ như ta vẫn thường nghĩ, thất bại là một điều rất bình thường , một lẽ tất yếu
trong cuộc sống đời thường. Không quan trọng chúng ta thất bại ra sao mà quan trọng là cách chúng ta
nhìn nhận thất bại ấy như thế nào.