Tâm lý học phát triển

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ TP.HCM
TÂM LÍ HỌC PHÁT TRIỂN 1 Biên Soạn:
TS. Đinh Thị Chiến www.hutech.edu.vn
TÂM LÍ HỌC PHÁT TRIỂN 1 *1.2018.psy142*
Các ý kiến đóng góp về tài liệu học tập này, xin gửi về e-mail của ban biên tập:
tailieuhoctap@hutech.edu.vn MỤC LỤC I MỤC LỤC
MỤC LỤC ...................................................................................................................I
HƯỚNG DẪN .......................................................................................................... IV
BÀI 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN .............................................. 1
1.1 KHÁI NIỆM PHÁT TRIỂN TÂM LÝ ........................................................................ 1
1.2 ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN ................................... 3
1.3 NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN ..................................... 6
1.4 Ý NGHĨA CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN ............................... 7
1.4.1 Ý nghĩa lý luận ................................................................................................ 7
1.4.2 Ý nghĩa thực tiễn ............................................................................................. 8
1.5 QUAN HỆ GIỮA TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN VỚI CÁC NGÀNH KHOA HỌC KHÁC ..... 9
1.5.1 Quan hệ của Tâm lý học phát triển với Tâm lý học đại cương ................................ 9
1.5.2 Sự thống nhất giữa Tâm lý học phát triển và Tâm lý học sư phạm ......................... 9
1.5.3 Tâm lý học phát triển liên quan với môn giải phẫu sinh lý, bệnh nhi học ............... 10
1.6 CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN ............................ 10
1.6.1 Các loại nghiên cứu ....................................................................................... 10
1.6.2 Các phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 11
TÓM TẮT ................................................................................................................ 24
CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................... 25
BÀI TẬP ................................................................................................................. 25
BÀI 2: CÁC NHÂN TỐ VÀ ĐỘNG LỰC CỦA SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ ............................. 26
2.1 THUYẾT NGUỒN GỐC SINH VẬT VỀ SỰ PHÁT TRIỂN (THUYẾT TIỀN ĐỊNH) ....... 26
2.2 THUYẾT XÃ HỘI VỀ SỰ PHÁT TRIỂN (THUYẾT DUY CẢM) ................................. 28
2.3 THUYẾT HỘI TỤ VỀ SỰ PHÁT TRIỂN ................................................................. 29
2.4 QUAN ĐIỂM NHI ĐỒNG HỌC VỀ TRẺ EM ........................................................... 30
2.5 QUAN NIỆM TÂM LÝ HỌC HIỆN ĐẠI VỀ SỰ PHÁT TRIỂN ................................... 31
2.5.1 Ảnh hưởng của những nhân tố sinh vật và xã hội đối với sự phát triển tâm lý ....... 33
2.5.2 Ảnh hưởng của những điều kiện xã hội đối với sự phát triển tâm lý con người ....... 35
2.5.3 Tính tích cực của trẻ ...................................................................................... 38
2.6 QUY LUẬT CHUNG CỦA SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRẺ EM ................................... 39
2.6.1 Quy luật về tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý .................................. 39
2.6.2 Quy luật về tính toàn vẹn của tâm lý ............................................................... 42
2.6.3 Quy luật về tính mềm dẻo và khả năng bù trừ .................................................. 43
2.7 CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ ............................................................... 44
2.7.1 Khái niệm giai đoạn ....................................................................................... 44
2.7.2 Các giai đoạn phát triển của trẻ em ................................................................. 45
TÓM TẮT ................................................................................................................ 48
CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................... 49
BÀI TẬP ................................................................................................................. 49 II MỤC LỤC
BÀI 3: SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRẺ EM TỪ 0 ĐẾN 3 TUỔI .......................................... 50
3.1 SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRONG 2 THÁNG ĐẦU TIÊN CỦA CUỘC ĐỜI ................ 50
3.1.1 Những phản xạ không điều kiện ở trẻ sơ sinh .................................................... 50
3.1.2 Tình huống xã hội của tuổi sơ sinh .................................................................. 51
3.1.3 Cấu trúc tâm lý mới của tuổi sơ sinh ................................................................ 54
3.2 SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ CỦA TRẺ TỪ 2 THÁNG ĐẾN 1 TUỔI (TUỔI HÀI NHI) ... 56
3.2.1 Tình huống xã hội của sự phát triển của tuổi hài nhi .......................................... 56
3.2.2 Hoạt động chủ đạo của tuổi hài nhi .................................................................. 57
3.2.3 Cấu trúc tâm lý mới của tuổi hài nhi ................................................................ 60
3.3 SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ CỦA TRẺ TỪ 1 ĐẾN 3 TUỔI (TUỔI VƯỜN TRẺ) ............ 68
3.3.1 Về mặt sinh lý và hình thái ............................................................................. 68
3.3.2 Về phát triển tâm lý....................................................................................... 68
TÓM TẮT ................................................................................................................ 74
CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................... 75
BÀI TẬP ................................................................................................................. 75
BÀI 4: SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ CỦA TRẺ EM TỪ 3 ĐẾN 6 TUỔI (TUỔI MẪU GIÁO) ..... 76
4.1 SỰ PHÁT TRIỂN THỂ CHẤT ............................................................................... 77
4.2 CÁC DẠNG HOẠT ĐỘNG CỦA TRẺ MẪU GIÁO .................................................... 79
4.2.1 Hoạt động đồ vật của trẻ mẫu giáo .................................................................. 79
4.2.2 Những dấu hiệu của hoạt động lao động .......................................................... 87
4.2.3 Hoạt động học tập ......................................................................................... 87
4.3 SỰ PHÁT TRIỂN HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC - TRÍ TUỆ Ở TRẺ MẪU GIÁO ............. 90
4.3.1 Phát triển vốn ngôn ngữ cơ bản ...................................................................... 90
4.3.2 Sự phát triển hoạt động nhận thức - trí tuệ ...................................................... 91
4.4 SỰ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH TRẺ MẪU GIÁO .................................................. 102
4.4.1 Một số đặc điểm chung về phát triển nhân cách của trẻ mẫu giáo ...................... 102
4.4.2 Những kết quả đạt được của trẻ mẫu giáo trước khi đi học ................................ 104
4.5 SỰ HÌNH THÀNH TÂM LÝ ĐẾN TRƯỜNG CỦA TRẺ MẪU GIÁO .......................... 106
TÓM TẮT .............................................................................................................. 107
CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................. 108
BÀI TẬP ............................................................................................................... 108
BÀI 5: SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ CỦA TRẺ EM TỪ 6 ĐẾN 11 TUỔI (TUỔI NHI ĐỒNG) . 109
5.1 NHỮNG THAY ĐỔI VỀ CƠ THỂ VÀ HOẠT ĐỘNG ............................................... 109
5.1.1 Đặc điểm thể chất ........................................................................................ 109
5.1.2 Những thay đổi về hoạt động ......................................................................... 110
5.2 SỰ PHÁT TRIỂN NHẬN THỨC - TRÍ TUỆ .......................................................... 113
5.2.1 Phát triển tri giác, chú ý ................................................................................ 113
5.2.2 Phát triển trí nhớ .......................................................................................... 115
5.2.3 Phát triển tưởng tượng .................................................................................. 116
5.2.4 Phát triển tư duy .......................................................................................... 119
5.2.5 Phát triển ngôn ngữ ...................................................................................... 122
5.3 ĐẶC ĐIỂM NHÂN CÁCH HỌC SINH TIỂU HỌC .................................................. 123 MỤC LỤC III
5.3.1 Sự phát triển tính cách.................................................................................. 123
5.3.2 Sự phát triển nhu cầu nhận thức .................................................................... 125
5.3.3 Sự phát triển tình cảm .................................................................................. 126
5.3.4 Sự phát triển của năng khiếu ......................................................................... 131
TÓM TẮT .............................................................................................................. 133
CÂU HỎI ÔN TẬP .................................................................................................. 134
BÀI TẬP ............................................................................................................... 134
TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................... 135
IV HƯỚNG DẪN HƯỚNG DẪN MÔ TẢ MÔN HỌC
Đối với lĩnh vực khoa học Tâm lí, Tâm lí học phát triển được xem như một môn
chuyên ngành khá đặc biệt vì nó góp phần giúp người học, người nghiên cứu có
những kiến thức nền tảng và chuyên sâu cũng như vận dụng nó một cách thường
xuyên trong quá trình làm việc. Điều này, đòi hỏi người học và người nghiên cứu phải
có những kiến thức khá hệ thống và bài bản về sự phát triển tâm lý con người.
Trên cơ sở những thành tựu cơ bản của tâm lý học phát triển đã được loài người
phát hiện, giáo trình "Tâm lý học phát triển" hướng tới việc đáp ứng yêu cầu phát triển
giáo dục ở bậc đại học, cung cấp cho người học những tri thức khoa học cơ bản về tâm
lý học phát triển, giúp cho việc hiểu biết tâm lý con người và vận dụng sự hiểu biết đó
vào mọi hoạt động của cuộc sống cá nhân, xã hội, nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống. NỘI DUNG MÔN HỌC
Bài 1. Những vấn đề chung: cung cấp cho sinh viên những kiến thức tổng quát về
khái niệm phát triển tâm lý, đối tượng nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu, ý nghĩa của
việc nghiên cứu tâm lý học phát triển, quan hệ giữa tâm lý học phát triển với các
ngành khoa học khác, các phương pháp nghiên cứu tâm lý học phát triển.
Bài 2. Các nhân tố và động lực của sự phát triển tâm lý: cung cấp các quan niệm
khác nhau về sự phát triển tâm lý; quan niệm tâm lý học hiện đại về sự phát triển
tâm lý: ảnh hưởng của nhân tố sinh vật tới sự phát triển tâm lý, ảnh hưởng của điều
kiện xã hội tới sự phát triển tâm lý, tính tích cực trong hoạt động của trẻ; các quy luật
chung của sự phát triển tâm lý và sự phân chia các giai đoạn phát triển tâm lý.
Bài 3. Sự phát triển tâm lý trẻ em từ 0 đến 3 tuổi: Cung cấp những kiến thức về sự
phát triển của trẻ trong 2 tháng đầu tiên của cuộc đời; sự phát triển tâm lý của trẻ
hài nhi: với tình huống xã hội của sự phát triển, hoạt động chủ đạo của tuổi hài nhi và
cấu trúc tâm lý mới của trẻ; sự phát triển tâm lý của trẻ từ 1 đến 3 tuổi (tuổi vườn trẻ). HƯỚNG DẪN V
Bài 4. Sự phát triển tâm lý của trẻ em từ 3 đến 6 tuổi: Cung cấp cho sinh viên
nắm được các dạng hoạt động của trẻ mẫu giáo: hoạt động với đồ vật, hoạt động chơi
(hoạt động trò chơi đóng vai theo chủ đề là hoạt động chủ đạo của tuổi mẫu giáo), các
dấu hiệu của hoạt động lao động, hoạt động học tập; sự phát triển hoạt động nhận thức
– trí tuệ của trẻ; sự phát triển nhân cách của trẻ mẫu giáo cùng sự hình thành tâm lý đến trường của trẻ.
Bài 5. Sự phát triển tâm lý của trẻ em từ 6 đến 11 tuổi: Cung cấp cho sinh viên
những kiến thức về những thay đổi về cơ thể và hoạt động của trẻ; sự phát triển nhận
thức – trí tuệ (tri giác, chú ý, trí nhớ, tưởng tượng, tư duy, ngôn ngữ); đặc điểm nhân
cách của học sinh tiểu học: sự phát triển về tính cách, nhu cầu nhận thức, tình cảm, năng khiếu.
KIẾN THỨC TIỀN ĐỀ Tâm lí học đại cương YÊU CẦU MÔN HỌC
Người học phải học đầy đủ các buổi lên lớp, chuẩn bị bài và làm bài đầy đủ ở nhà;
tìm kiếm tài liệu, thông tin để làm các bài thuyết trình nhóm, tham gia thảo luận trên lớp.
CÁCH TIẾP CẬN NỘI DUNG
Để học tốt môn này, người học cần đọc trước bài mới, tìm tài liệu để tìm kiếm
thông tin có liên quan đến bài học, tóm tắt bài học để nắm được những vấn đề chính
của từng bài. Những thắc mắc có thể trao đổi hoặc thảo luận trong lớp học.
Đối với phần bài học cần thuyết trình, người học cần chủ động tìm kiếm tài liệu
tham khảo và chuẩn bị bài thuyết trình theo yêu cầu của người dạy.
Sau mỗi bài học, người học cần xác định các vấn đề cơ bản, trả lời các câu hỏi ôn
tập và giải quyết các bài tập.
VI HƯỚNG DẪN
PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ MÔN HỌC
Môn học được đánh giá gồm:
- Điểm quá trình: 50%. Hình thức và nội dung do giảng viên quyết định, phù hợp với
quy chế đào tạo và tình hình thực tế tại nơi tổ chức học tập.
- Điểm thi: 50%. Hình thức làm bài thi tự luận trong 90 phút. Nội dung ôn thi bao
gồm tất cả các bài đã học.
BÀI 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN 1
BÀI 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ
TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN
Sau khi học xong bài này, sinh viên cần nắm được:
- Hiểu được khái niệm phát triển tâm lý
- Hiểu rõ đối tượng đối tượng nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu, ý nghĩa (về lý luận
và thực tiễn) của việc nghiên cứu tâm lý học phát triển.
- Nắm được quan hệ giữa tâm lý học phát triển với các ngành khoa học khác như
tâm lý học đại cương, tâm lý học sư phạm, giải phẫu học, bệnh nhi học.
- Các phương pháp nghiên cứu tâm lý học phát triển.
- Chuẩn bị và có kế hoạch học tập môn học.
- Vận dụng kiến thức giải quyết các bài tập, yêu cầu của công việc và cuộc sống.
1.1 KHÁI NIỆM PHÁT TRIỂN TÂM LÝ
Tâm lí học phát triển là một trong những chuyên ngành ứng dụng sâu của Tâm lí
học. Một trong những vấn đề cơ bản của tâm lý học với tư cách là một khoa học duy
vật biện chứng cần xác định là vấn đề phát triển tâm lý.
Cần xem xét sự phát triển tâm lý như thế nào?
V.I.Lênin viết: "Phát triển là sự giảm đi và tăng lên, là sự lặp đi, lặp lại, là sự thống
nhất giữa các mặt đối lập" (cái thống nhất, gồm có 2 mặt: mặt đối lập loại trừ lẫn
nhau và mặt quan hệ giữa chúng với nhau).
Thực tế, sự phát triển tâm lý của mỗi cá nhân hoặc một nhóm người nào đó bao
giờ cũng diễn ra một quá trình: từ sự phát sinh, hình thành, phát triển đến tàn lụi; từ
mức độ này đến mức độ khác; từ hình thái này đến hình thái khác. Đó là quá trình 2
BÀI 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÂM LÝ HỌC PHÁT TRIỂN
vận động, biến đổi từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, là quá trình tích lũy
dần về số lượng dẫn đến sự thay đổi về chất, là quá trình nảy sinh cái mới hủy diệt cái
cũ của một thực thể. Với hàng loạt thay đổi có sự ràng buộc bên trong lẫn nhau, có lúc
từ từ, tiệm tiến, có lúc nhảy vọt, cũng có lúc dẫm chân tại chỗ, thậm chí thụt lùi tạm
thời. Đó là một quá trình phức tạp của sự phát triển tâm lý từ lứa tuổi này sang lứa tuổi
khác. Lịch sử hàng tỷ năm trôi qua đã tạo ra được sự di truyền với quá trình tái sản
xuất con người hết sức tinh vi đến mức nó được rút gọn trong 9 tháng 10 ngày.
Sự phát triển tâm lý của trẻ là một quá trình có chiều hướng tích cực, đi lên nhằm
tạo ra cái mới chưa hề có trong vốn liếng tâm lý của nó, ở mức độ ngày càng cao hơn,
phức tạp hơn, phong phú và tinh tế hơn so với cái cũ.
Quá trình phát triển tâm lý của con người đi từ cái chưa bị phân hóa đến cái bị
phân hóa. Từ chỗ phân hóa rồi lại tích hợp lại thành các yếu tố, các bộ phận để tạo
thành một cơ cấu mới với những phẩm chất, đặc điểm mới. Những phẩm chất và đặc
điểm này quy định bộ mặt tâm lý của từng giai đoạn, từng độ tuổi trong quá trình phát triển.
Tâm lý của mỗi cá thể, mỗi nhóm tuổi được phát triển như là một hệ thống phức
tạp nhất của những cơ cấu khác nhau (nhận thức, tình cảm, thái độ, trạng thái, hành
vi, v.v...) có liên quan, tác động phụ thuộc lẫn nhau. Những cơ cấu đó được sắp xếp
theo một thứ bậc để đảm bảo cho hoạt động bên trong và bên ngoài của con người.
Ví dụ: lúc mới sinh, đứa trẻ hoạt động là do những nhu cầu sơ đẳng nhất của cơ thể
đòi hỏi. Những nhu cầu đó được người lớn thỏa mãn nên sau đó, những nhu cầu thứ
cấp được hình thành. Tiếp đến là những xúc cảm, tình cảm, hứng thú, động cơ mới
xuất hiện. Những nhu cầu, động cơ mới này một mặt thúc đẩy hoạt động của đứa trẻ,
mặt khác ngày càng được phát triển trong nhân cách của nó. Nghĩa là, đứa trẻ được
phát triển theo chính những cơ chế phức tạp, đan xen, hòa quyện vào nhau một cách
biện chứng. Phát triển tâm lý chính là sự phát triển các cơ chế ngày càng phức tạp, tinh
vi của những nhu cầu, động cơ, hoạt động, hành động của con người từ mức độ này
đến mức độ khác, phù hợp với những đòi hỏi ngày càng cao của xã hội.
Như vậy, Phát triển tâm lí là một quá trình phát sinh, hình thành, phát triển của
những yếu tố, những quá trình, những thuộc tính, những trạng thái tâm lí của mỗi cá
thể, từ đơn giản đến phức tạp, từ chỗ chưa bị phân hóa đến chỗ bị phân hóa theo