Tập bài giảng Triết cơ bản - Triết học Mác - Lênin | Đại học Tôn Đức Thắng

Trình bày và phân tích được khái niệm triết học, nguồn gốc ra đời, vấn đề cơ bản của triết học, hai trường phái lớn trong triết học và phương pháp nghiên cứu của triết học. Tài liệu giúp bạn tham khảo, ôn tập và đạt kết quả cao. Mời bạn đọc đón xem!

13 7 lượt tải Tải xuống
Chia sẻ Báo cáo tài liệu

Môn: Triết học Mác -Lênin (THML01)

Trường: Đại học Tôn Đức Thắng

Thông tin:

134 trang 1 tháng trước

Tác giả:

Profile Mai Nguyệt
1
Chương 1
TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ C A TRI T HỦ Ế ỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI
Mục tiêu
Về kiến thức
- Trình bày và phân tích được khái niệm triết học, nguồn gốc ra đời, vấn đề cơ bản
của triết học, hai trường phái lớn trong triết học và phương pháp nghiên cứu của triết
học.
- Luận giải sự ra đời của triết học Mác – Lênin là một tất yếu khách quan.
- Làm sáng tỏ đối tượng nghiên cứu, chức năng của triết học Mác – Lênin.
- Chứng minh được vai trò của triết học Mác trong đời sống xã hội- Lênin nói
chung, trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam nói riêng.
Về kỹ năng
- Chứng minh được đặc trưng của tri thức triết học.
- Phân tích được mối quan hệ giữa triết học và các khoa học cụ thể.
- Vận dụng những kiến thức triết học để bước đầu trả lời những câu hỏi mang tính
suy tư triết học.
Về thái độ
- Nhìn nhận, đ một cách khách quan, khoa học về sự cần thiết phải học tập ánh giá
và vận dụng tri thức của triết học Mác – trong công việc, cuộc sống. Lênin trong
- Ý thức tự giác trong phản biện những luận điểm xuyên tạc, phủ nhận tri thức, vai
trò Mác Lênin chủ nghĩa – nói chung và triết học Mác – Lênin nói riêng.
Triết h c là h ng tri thọ ệ thố ức lý luận chung nhất c i vủa con ngườ ề thế giới; v v ề ị
trí, vai trò c i trong th y. Tri t h r t s m trong l ch s ủa con ngườ ế giới ấ ế ọc ra đời từ ấ ớ ị ử
nhân lo hai ngu n g c: ngu n g c nh n th c và ngu n g c xã h i. Vại với ồ ố ồ ố ậ ứ ồ ố ộ ấn đề cơ
bản c a tri t h c là m i quan h ủ ế ọ ố ệ giữa tư duy và tồn t i. ạ Việc giải quy t vế ấn đề cơ bản
của tri t h ng phái triế ọc đã hình thành hai trườ ết h i lọc đố ập nhau là chủ nghĩa duy
vật và ch ủ nghĩa duy tâm. Hai phương pháp tư duy chung nh t, đâ ôi l p nhau c a triậ ủ ết
học là phương pháp biệ ứng và phương pháp siêu hình. n ch
2
Chủ nghĩa duy vật biện chứng là s ng nh t gi a thự thố ấ ữ ế giới quan duy v và ật
phương pháp biện ch ng. Vứ ới tư cách là một th ế giới quan và phương pháp luận khoa
h nọc, học thuy - Lênin v n không ng i m i và phát triết Mác ẫ ừng đổ ớ ể . Với tư cách là
nền t ng và kim ch nam cho ho ng th c ti n c giai c vô sảng tư tưở ỉ ạt độ ự ễ ủa ấp ản, đòi
hỏi Đả ủng lãnh đạo c a giai c p này ấ phải luôn bi t v n d ng ế ậ ụ chủ nghĩa Mác - Lênin
một cách sáng t ạo.
I. TRI T H C VÀ V Ế Ọ ẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Khái lược về triết học
1.1. Ngu n g c cồ ố ủa triết học
Triết h c lọ a
da ng tri thư
c ly
luâ
n xu t hi n s m nh t trong l ch s nhân lo i, ấ ệ ớ ấ ị ử ạ ra đơ
i
ơ
ca
Phương Đông và Phương Tây khoa
ng tư
thê ky
VIII đên thê ky
VI tr.CN ta
i các
trung tâm văn minh lớ như Trung Quố Ấn Độn c, , Hy L ạp.
Triết học ra đời t c ti n, do nhu c u cừ thự ễ ầ ủa th c ti n; nó có ngu n g c nh n th c ự ễ ồ ố ậ ứ
và ngu n g c xã h i. ồ ố ộ
* Nguồn g c nh n th c ố ậ ứ
Trướ ế ệ ớ ầc khi tri t học xuất hi n thế gi i quan th n tho i hoại đã chi phố ạt động nhận
thức của con người.
Vê mă t li ch sư
, tư duy huyên thoa
i và tín ngưỡng nguyên thủy là lo i h nh tri t lạ i
ê y
đâu tiên mà con ngươ
i dùng để giải thích th ê giơ
i xung quanh. Tri t h c chính là hình ế ọ
thức tư duy lý luận đầ tư tưởu tiên trong lịch sử ng nhân loại, thay thế được cho tư
duy huy n tho i và tôn giáo. ề ạ
Nói đến ngu n g c nh n th c c a tri t hồ ố ậ ứ ủ ế ọc là nói đến s hình thành, phát tri n cự ể ủa
tư duy trừu tượ ủa năng lự ủa con ngường, c c khái quát trong nhận thức c i. Tri thức
cụ thể, riêng l vẻ ề thế giới đế ột giai đoạ ất đị ải đượn m n nh nh ph c tổng hợp, trừu
tượng hóa, khái quát hóa thành nh ng khái ni m, phữ ệ ạm trù, quan điểm, quy lu ật, luận
thuyết… đủ sức ph i thích th ổ quát để giả ế giới. Đó là lúc triết học xu t hiấ ện.
* Nguồn g c xã hố ội
Triết h i khi n n sọc ra đờ ề ản xuất xã h ội đã có sự phân công lao động và xuất hiện
giai c p. Khi lấ ao động trí óc tách khỏi lao động chân tay thì đội ngũ trí th c xu t hiứ ấ ện
với t cách là mư ột t ng l p xã hầ ớ ội, có vị thế xã h nh. T ng lội xác đị ầ ớp này có điều
kiện, năng lực và nhu cầu nghiên cứu. Nh i xu t s c trong t ng lững ngườ ấ ắ ầ ớp này đã
hệ thống hóa tri th c th i d m, các hứ ời đại dướ ạng các quan điể ọc thuy lý lu n; ết ậ giải
3
thích đượ ận độ ột đối tược sự v ng, quy luật hay các quan hệ nhân quả của m ng nhất
định. Họ được xã h i công nh n là các nhà thông thái, các tri t gia. ộ ậ ế
1.2. Khái ni m Triệ ết học
Ở ư Trung Quôc, ch
Triết có nghĩa là ễn đạTrí, nhằm di t sự a truy tìm b
n ch t câ u
a
đôi tương nh n thậ ức, thường là con ngườ ội, vũ trụ và tư tưởi, xã h ng tinh th ần.
Ở Ấn Độ, thu t ngậ ư
Dar'sana nghi
a g c là ố chiêm ngươ
ng, hàm ý là con đường suy
ng phẫm để ắt con người đế dẫn d n với lẽ ải, th c chân lý v và nhân ấu đạt đượ ề vũ trụ
sinh. Ở phương Tây, thuật ng tri t h c - Philosophia - vữ ế ọ ư
a mang nghĩa giải thích vũ
trụ, đi nh hươ
ng nh n th c và hành vi, vậ ứ ư
a nhân ma
nh đên khát vo ng tìm ki m chân ê
lý.
Như vậy, c ả ơ
phương Đông và phương Tây, ngay tư
đâu, tri t hê oc đã là hoa
t động
tư có trình độ ừu tượduy lý luận tr ng hóa và khái quát hóa r t cao. ấ
Trên cơ sở khái quát đối tượ ức và đặc trưng củ ng nhận th a tri thức triết học, chủ
nghĩa định nghĩa: Mác – Lênin Tri hết ọc là h m lí lu n chung nhệ thống quan điể ậ ất
về thế giới và v i trong thị trí con ngườ ế giới đó, là khoa học về những quy lu t vậ ận
động, phát triển chung nh t c a t nhiên, xã hấ ủ ự ội và tư duy.
Triết học khác với các khoa h c khác c thù c a họ ở tính đặ ủ ệ thống tri thức và
phương pháp nghiên cứu. Tri th c tri t h c mang tính khái quát cao d a trên s ứ ế ọ ự ự trừu
tượng hóa sâu s c v ắ ề thế giới, v b n ch t cu c sề ả ấ ộ ống con người. Phương pháp nghiên
cứu c a tri t h c là xem xét thủ ế ọ ế giới như một chỉnh thể trong mối quan hệ giữa các
yếu t i m t h ng các quan ni m vố và tìm cách đưa lạ ộ ệ thố ệ ề chỉnh th t h c là ể đó. Triế ọ
sự diễn t ả thế giới quan b ng lí lu n. Triằ ậ ết học chỉ có th ể thực hiện được điều đó bằng
cách t ng k t toàn bổ ế ộ l ch s c a khoa h c và l ch s cị ử ủ ọ ị ử ủa bản thân tư tưởng tri t h c ế ọ
1.3. Vấn đề đối tượ ng của tri t h c trong l ch s ế ọ ị ử
Trong quá trình phát triển, đối tượng c a tri t hủ ế ọc thay đổi theo từng giai đoạn l ch ị
sử.
Ngay t khi m i, tri t h c xem là hình thái cao nh t c a tri th c, bao ừ ới ra đờ ế ọc đượ ấ ủ ứ
hàm trong nó tri th c v t t c ứ ề ấ ả các lĩnh vực không có đối tượng riêng. Đây là nguyên
nhân sâu xa làm n y sinh quan ni m cho r ng, tri t h c là khoa h c c a m i khoa ả ệ ằ ế ọ ọ ủ ọ
học, đặc biệt là ở Tri hết ọc tự nhiên c a Hy L p c i. ủ ạ ổ đạ
Nền tri t h c tế ọ ự nhiên là khái ni m ch tri t h i kệ ỉ ế ọc ở phương Tây thờ ỳ còn bao
gồm trong nó t t cấ ả những tri th c h t là các tri thức mà con người có được, trướ ế ức
4
thuộc khoa h c t nhiên. ọ ự
Thời k trung cỳ ổ, ở Tây Âu, khi quy n l c c a Giáo h i bao trùm mề ự ủ ộ ọi lĩnh vực đời
sống xã h i thì n n tri t h c t nhiên thay b ng nộ ề ế ọ ự đã bị ằ ền Triết học kinh viện. Đối
tượng c a tri t hủ ế ọc kinh vi n ch t p trung vào các ch ệ ỉ ậ ủ đề nhằm làm sáng t ỏ niềm tin
tôn giáo.
Sư phát triên cu
a các khoa ho
c chuyên ngành trong th k XVII XVIII, tế ỷ – ư
ng
bươ
c xóa b vai trò c a tri t h c t phá sỏ ủ ế ọ ự nhiên cũ, làm a
n tham vo ng cu
a tri t hê o c
muôn đóng vai trò khoa ho c cu
a các khoa ho
c.
Hoàn ca
nh kinh t - xã hê ội và sư phát triên ma
nh me
cu
a khoa ho c vào đâu th kê y
XIX đã dân đ ên sư ra đơ
i cu
a tri t hê o c Mác. Tri t hê oc Mác xác đi
nh đ i tươô ng nghiên
cư
u cu
a mình, là ti p tê uc gia
i quy t mê ôi quan hệ giư
a t n tồ ại và tư duy, giữa vật chât
và ý thư
c trên lập trươ
ng duy v t triậ ệt đê và nghiên cư
u như
ng quy lu t chung nhậ ât
cu
a tư nhiên, xã hội và tư duy.
1.4. Tri t h - h t nhân lý lu n cế ọc ạ ậ ủa th ế giới quan
* Th i quan ế giớ
Bằng trí tu , kinh nghi m và s m n c m cệ ệ ự ẫ ả ủa mình, con người phải xác định những
quan điểm v toàn b ề ộ thế giới làm cơ sở định hướ để ng cho nhận thức và hành động
của mình. Những quan điểm đó chính là s ự thể hiện thế giới quan của con người.
Thế giới quan là khái ni m tri t h c ch h ệ ế ọ ỉ ệ thống các tri thức, quan điểm, tình c m, ả
niềm tin, lý tưở ủa con ngườ ới đó. Thếng về thế giới và về vị trí c i trong thế gi giới
quan quy đị ắc, thái độ trong định hướnh các nguyên t , giá trị ng nhận thức và hoạt
độ ự ễ ộ ớng th c ti n c i. Mủa con ngườ t cách ngắn gọn, thế gi i quan là hệ thống quan
điểm của con người về thế giới.
Thế giới quan thể hiện dướ ức đa dại nhiều hình th ng. Chẳng hạn, thế giới quan
tôn giáo, th ế giới quan khoa h c và th ọ ế giới quan tri t h c. Th ế ọ ế giới quan chung nh t, ấ
phổ biến nhất, được s d ng trong mử ụ ọi ngành khoa h c và trong toàn b i s ng xã ọ ộ đờ ố
hội là th ế giới quan tri t h ế ọc.
Nhữ ầng thành ph n chủ yếu của thế giới quan là tri th c, ni ng. ứ ềm tin và lý tưở
Trong c ti p hình thành th c ch gia đó tri thức là cơ sở trự ế ế giới quan, nhưng tri thứ ỉ
nhập th c ki m nghi m trong th c ti n và tr thành ni m tin. ế giới quan khi đã đượ ể ệ ự ễ ở ề
Lý tưởng là trình độ phát triển cao nhất của thế giới quan c i. ủa con ngườ
* H t nhân lý lu a th i quan ạ ận củ ế giớ
5
Với phương thức tư duy đặ ọc đã tạc thù của mình, triết h o nên hệ thống lý luận
bao g m nh ng quan ni m chung nh t v ng cho quá ồ ữ ệ ấ ề thế giới, giữ vai trò định hướ
trình c ng c và phát tri n th i quan c a m i cá nhân, m i c ng trong l ch ủ ố ể ế giớ ủ ỗ ỗ ộng đồ ị
sử. Như vậy, tri t h c là h t nhân lý lu n c a th ế ọ ạ ậ ủ ế giới quan.
Nói tri t h c là h t nhân lý lu n c a th ế ọ ạ ậ ủ ế giới quan, bởi thứ nhất, b n thân tri t hả ế ọc
chính là th i quan. , trong các th i quan khác, tri t h c bao giế giớ Thứ hai ế giớ ế ọ ờ cũng
là thành ph n quan trầ ọng, đóng vai trò là nhân tố c t lõi. ố Thứ ba, so v i các lo i hình ớ ạ
thế giới quan khác thì tri t h c luôn ế ọ giữ s ự ảnh hưởng và chi ph i ố thường xuyên. Thứ
tư, th ế giới quan tri t hế ọc như thế nào s ẽ quy định các th ế giới quan và các quan niệm
khác như thế đó.
Triết học ra đờ ới tư cách là hại v t nhân lý lu n c a th i quan, làm cho th ậ ủ ế giớ ế giới
quan phát triển như một quá trình t giác, d a trên s t ng k t kinh nghi m th c tiự ự ự ổ ế ệ ự ễn
và tri th c do các khoa hứ ọc đưa lại. Đó là chức năng thế giới quan c a tri t h c. ủ ế ọ
Một số định nghĩa triết học
1. Triết học là học về Đạo đức và Chính trị (Socrates).
2. Triết học là học về Con Người, là con đường đi tới Chân, Thiện, Mỹ (Plato).
3. Triết học là khoa học tìm hiểu vạn vật bằng những nguyên lý tối thượng, là sự khôn ngoan con
người tìm hiểu chính mình và về thế giới (Aristotle).
4. Triết học là nhận thức về các lý do cao xa nhất của sự vật (Thomas Aquinas).
5. Triết học là sự hiểu biết hoàn toàn mọi sự mà con người có thể biết.
6. Triết học là khoa học về tinh thần (I. Kant).
7. Triết học mà trạng thái tạm thời và quá thời của tư tưởng con người (August Comte).
8. Triết học là học cách sống và sống một cuộc sống xứng đáng (Henri Bergson).
9. Triết học là học cái biết nhờ kinh nghiệm khách quan và chủ quan (Paul Valery).
10. Triết học là đòi hỏi sự thỏa mãn về chân lý (Edmund Husserl).
11. Triết học là hiện tượng khủng hoảng của đời sống nhân loại (W. James).
12. Triết học là sự mở rộng kiến thức về bốn phương để thu gọn vũ trụ và nhân sinh về một mối
(Karl Jasper).
13. Triết học chẳng qua chỉ là những suy tư của con người rốt cuộc không đi tới đâu (Jean Paul
Sartre).
14. Triết học là suy nghĩ về cuộc sống và diễn tả ý nghĩ mình cho có hệ thống (Fung Yu-Lan)
15. Triết học là hoạt động của tư duy mô xẻ cho đến tận cùng cái lý.
16. Triết học là khoa học của các khoa học.
17. Tiến sĩ Nguyễn Quang Điển định nghĩa: “Triết học là hình thái ý thức xã hội đặt biệt; để hiểu
triết học phải tiếp cận nó từ nhiều hướng, trong đó nổi lên là sự tổng hợp của ba hướng cơ bản:
Triết học là hệ thống phổ quát về thế giới và con người cũng như quan hệ của con người tri thức
với thế giới đó; triết học là hệ thống về mục đích, ý nghĩa, lý tưởng mà con người vươn tới giá trị
nhằm hoàn thiện nhân cách của mình; triết học còn là hệ thống phương pháp luận phổ biến hướng
dẫn con người trong hoạt động thực tiễn nhằm tạo dựng cuộc sống tốt đẹp hơn, trong sự hòa hợp
giữa con người với con người, trong sự hòa hợp giữa con người với tự nhiên”.
(Lê Văn Thiện số 1, TLTK 9)
6
2. Vấn đề cơ bản của triết học
2.1 N i dung v n c a tri t h ộ ấn đề cơ bả ủ ế ọc
Triết h c, ng khoa h c khác, i gi i quy t nhi u v có liên ọ cũng như nhữ ọ phả ả ế ề ấn đề
quan v i nhau. Trong h ớ ệ thống các v ấn đề đó, có vấn đề giữ vai trò n n tề ảng, là điểm
xu giất phát để ải quy t nh ng v còn l i. Vế ữ ấn đề ạ ấn đề đó được g i là ọ vấn đề cơ bả n
của triết h c. S y vì b t k ng phái tri t h lọ ở dĩ như vậ ấ ỳ trườ ế ọc nào cũng không thể ảng
tránh gi i quy t vả ế ấn đề mối quan h a vệ giữ ật chất và ý th c, giứ ữa t n tồ ại và tư duy.
Vân đê cơ ba
n cu
a tri t hê o c có hai m t, trặ a
l i hai câu hờ o
i lơ
n.
Mặt thư
nhât (gọi là m t b n th n) l i câu h i: giặ ả ể luậ trả ờ ỏ ư
a ý th c và v t ch t thì ứ ậ ấ
cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quy t ê đi
nh cái nào? Nói cách khác, khi truy
tìm nguyên nhân cu i cùng c a hi ng, s v t, hay s v n phố ủ ện tượ ự ậ ự ận động đang cầ ải
giả ấi thích, thì nguyên nhân vật ch t hay nguyên nhân tinh thần đóng vai trò là cái
quyết định?
Mặt thư
hai (gọ ậ ứ ậ ờ ỏi là m t nhặ n th c lu n) trả l i câu h i: con ngươ
i có kha
năng
nhận thư
c đươc githê ơ
i hay không? Nói cách khác, khi khám phá s v t và hiự ậ ện
tượng, con người có tin rằng, mình s n th c s v t và hi ng hay ẽ nhậ ức đượ ự ậ ện tượ
không?
Cách tra
lơ
i hai câu ho
i trên quy đị ập trườnh l ng của nhà triết học, liên quan mật
thiết đế ệc hình thành các trườn vi ng phái triết học và các học thuyết về nhận thức
của tri t h ế ọc.
12
Giá trị của 3 lần gõ búa
( )Để giải quyết mâu thuẫn, cần tìm vấn đề cơ bảnra
Nhà máy hoạt động bình thường thì bỗng xảy ra sự cố khiến toàn bộ hệ thống không làm
việc. Giám đốc nhà máy liền mời một chuyên gia tới khắc phục. Chuyên gia xem xét hồi lâu,
rồi nói: Mang cái búa nhỏ tới đây!
Chỉ bằng 3 nhát đập vào một chỗ nào đấy, toàn bộ hệ thống hoạt động lại bình thường.
Xong việc, chuyên gia tính tiền công là 3.000 USD. Vị giám đốc kinh ngạc, hỏi:
– Gì vậy? Chỉ 3 cái gõ búa mà ông tính tiền 3.000 USD. Ông có thể ghi ra chi tiết từng
khoản được không?
– Được thôi! chuyên gia ghi:
+ Sức gõ búa 3 lần: 3 USD
+ Biết chỗ nào cần gõ búa: 2.997 USD
(TLTK số 31)
7
2.2. Chu
nghi
a duy v t và chậ u
nghi
a duy tâm
Việc gia
i quy t m t thê ặ ư
nhât của vân đ cơ baê
n cu
a tri t hê oc đã chia các nhà triêt
ho c thành hai trươ
ng phái lơ
n. Như
ng ngươ
i cho r ng v t ch t, giă ậ â ơ
i tư nhiên là cái
có trươ
c và quyêt đi nh ý thư
c cu
a con ngươ
i đươc g i là các ọ nhà duy vật. Ho c thuyêt
cu
a ho hơp thành các phái khác nhau cu
a chu
nghi
a duy vật. Ngươc la i, như
ng ngươ
i
cho r ng ý thă ư
c, tinh thân, ý niệm, cảm giác là cái có trươ
c giơ
i tư nhiên, đươ c go
i
là các . Các h c thuy t c a h hnhà duy tâm ọ ế ủ ọ ơp thành các phái khác nhau cu
a chu
nghi
a duy tâm.
Chu
nghi
a duy vật đươc thê hiện dươ
i ba hình thư
c cơ ba
n: chu
nghi
a duy v t chậ ât
phác, chu
nghi
a duy v t siêu hình và chậ u
nghi
a duy v t bi n chậ ệ ư
ng.
Chu
nghi
a duy v t ch t phác ậ â là k t quê a
nhậ ưn th
c cu
a các nhà tri t hê o c duy vật
thơ
i Cô đa
i. Chu
nghi
a duy v t thậ ơ
i ky
này thư
a nhận tính thư
nhât cu
a v t ch t, ậ â
nhưng đông nhât vật chât vơ
i mộ ột hay m t sô chât cu thê và đưa ra những kêt luận
mang tính trưc quan, ch phác. ât
Chu
nghi
a duy v t siêu hình ậ thê hiện khá điển hình là ở thê ky
thư
XVII, XVIII.
Đây là thơ
i ky
mà cơ ho
c cô điên đạt đươc như
ng thành tưu rưc rơ
. Phương pháp tư
duy siêu hình của cơ học cổ điển đã ảnh hưởng đến triết h c, làm cho ch ọ ủ nghĩa duy
vật mang hình th siêu hình. ức
Chu
nghi
a duy v t bi n chậ ệ ư
ng là hình thư
c cơ ba
n thư
ba cu
a chu
nghi
a duy v t, ậ
do C.Mác và xây dPh.Ăngghen ưng, V.I.Lênin phát triên. Vơ
i sư kê thư
a tinh hoa
cu
a các ho c thuy t tri t hê ê o c trươ
c đó và sư
du
ng khá triệt đê thành tưu cu
a khoa ho c
đương thơ
i, chu
nghi
a duy v t bi n chậ ệ ư
ng đã khăc phu c đươc ha
n ch cê u
a chu
nghi
a
duy v t thậ ơ
i cô đa
i, chu
nghi
a duy v t siêu hìnhậ . Chu
nghi
a duy v t bi n chậ ệ ư
ng không
chi
pha
n ánh hi n thệ ưc đúng như chính ba
n thân nó t n tô a
i, mà còn là m t công cộ u
hư
u hi u giúp nhệ ư
ng lưc lương ti n b trong xã h i cê ộ ộ a
i ta
o hi n thệ ưc ây.
Chu
nghi
a duy tâm g m có hai phái: chồ u
nghi
a duy tâm chu
quan và chu
nghi
a
duy tâm khách quan.
Chu
nghi
a duy tâm chu
quan thư
a nh n tính thậ ư
nhât cu
a ý thư
c con ngươ
i. Trong
khi phu
nhận sư t n tô a
i khách quan cu
a hi n thệ ưc, chu
nghi
a duy tâm chu
quan khăng
đi nh moi sư v t, hiậ ện tương ch là phi
ư
c hơ
p c a củ a
m giác.
Chu
nghi
a duy tâm khách quan cu
ng thư
a nh n tính thậ ư
nhât cu
a ý thư
c nhưng coi
8
đó là thư
tinh th n khách quan â có trươ
c và t n tô a
i độc lập vơ
i con ngươ
i. Thưc thê
tinh thân này thươ
ng được g i b ng nhọ ằ ư
ng cái tên khác nhau như Đấng sáng tạo,
Thượng đế ệt đ, Tinh thân tuy ôi, Lý tính th ê giơ
i…
Do th a nh ý thừ ận ư
c, tinh thân là cái có trươ
c và sa
n sinh ra giơ
i tư nhiên , chủ
nghĩa duy tâm khách quan đã thư
a nhận sư sáng ta
o c a m t lủ ộ ực lượng siêu nhiên đối
với toàn b ộ thê giơ
i. Vì vậy, tôn giáo thươ
ng sư
du
ng các hoc thuyêt duy tâm làm cơ
sơ
lý lu n, lu n chậ ậ ư
ng cho các quan điêm cu
a mình.
Trong li ch sư
triêt ho
c cu
ng có như
ng nhà tri t hê o c gi i thích th i b ng c hai ả ế giớ ằ ả
bản nguyên v t ch t và tinh th n. Hậ ấ ầ o c thuy t tri t hê ê o c như vậy được g i là ọ nhi
nguyên
luận. Thường thì trong trường h p gi i quy t m t vợ ả ế ộ ấn đề nào đó, ở vào m t thộ ời điểm
nhất định, những người nh nguyên luị ận là người duy vật, nhưng ở vào m t thộ ời điểm
khác, và khi gi i quy t mả ế ột v khác, lấn đề ại là người duy tâm. Song, xét đến cùng,
nhị nguyên lu n thu c v ậ ộ ề chủ nghĩa duy tâm.
Như vậ ững quan điểy, trong lịch sử, tuy nh m tri t h c bi u hiế ọ ể ện đa dạng nhưng
suy cho cùng, tri t h ng phái chính: chế ọc chia thành hai trườ ủ nghĩa duy vật và chủ
nghĩa duy tâm.
2.3. Thuy t có th ế ể biết (Khả tri) và thuy t không th t (B t kh tri) ế ể biế ấ ả
Thuyết có th ể biết và thuy t không th ế ể biết như là k t quê a
cu
a cách gia
i quyêt mặt
thư
hai vân đê cơ ba
n cu
a tri t hê o c. Vơ
i câu ho
i Con ngươ
i có thê nhận thư
c đươ
c
thê giơ
i hay không? ho
c thuy t tri t hê ê o c kh nh khẳng đị a
năng nhậ ưn th
c cu
a con
ngươ
i đươc go i là thuyêt có thể biết. Ho c thuy t tri t hê ê o c phu
nhận kha
năng nhận
thư
c cu
a con ngươ
i đươc go
i là thuyêt không thê biêt.
Ít nhiều liên quan đến thuyết bất khả tri là s ự ra đơ
i cu
a trào lưu hoài nghi luậ ưn t
triêt hoc Hy La
p cô đa
i. Như
ng ngươ
i theo trào lưu này, nâng sư hoài nghi lên thành
nguyên t c trong vi c xem xét tri thă ệ ư
c đã đa
t đươc và cho răng con ngươ
i không thê
đa t đên chân lý khách quan.
3. Biện chứng và siêu hình
3.1. Khái ni m bi n ch ng và siêu hình ệ ệ ứ
Khái ni n chệm “biệ ư
ng” ” và siêu hình“ trong triêt ho
c Mác - Lênin đươc dùng,
Duy v t hay duy tâm? ậ
Giả ử s bạn không tin vào Đấng t i cao, li u bố ệ ạn có nghĩ mình sẽ cầu nguy n khi trong ệ ở
tình hu ng mà b n cho r ng bố ạ ằ ản thân i di n cái ch đang đố ệ ết? (Nhóm tác gi , 2020)ả
9
trươ
c hêt, đê chi
hai phương pháp tư duy chung nh t, đâ ôi lập nhau. Sự đối l p giậ ữa
hai phương pháp tư duy thể đặc trưng củ hiện ở a chúng.
* c tr ng c a pĐặ ư ủ hương pháp siêu hình
Nhận thư
c đôi tươ
ng ơ
tra
ng thái cô l p, tách rậ ơ
i đ i tươô ng ra kho
i các quan h ệ
được xem xét và cho r ng gi a các mằ ữ ặt đôi lập có một ranh giơ
i tuyệt đôi.
Nhận thư
c đôi tươ
ng ơ
tra
ng thái ti
nh t ng nh ng v i tr ng tại; đồ ất đối tượ ớ ạ hái tĩnh
nhất thời đó; Thừa nh n sậ ư biên đôi ch là si
ư biên đôi v s ê ô lương, v các hiề ện tượng
bề ngoài; Nguyên nhân cu
a sư biên đôi năm ơ
bên ngoài đ i tươô ng. Kế ảt qu c a viủ ệc
sử d cho ụng phương pháp siêu hình sẽ chủ thể biết s v t hi n ự ậ ệ tượng là gì, nhưng
không cho bi c b n ch t c a s v t trong m i quan hết đượ ả ấ ủ ự ật đó như thế nào khi đặ ố ệ,
tác động với sự v t hi ng khác. ậ ện tượ
* ng c a pĐặc trư ủ hương pháp biệ ưn ch
ng
Nhận thư
c đôi tươ
ng trong các m i liên h n v n có c ng và ô ệ phổ biế ố ủa nó. Đối tượ
các thành ph n c luôn trong s l c, ầ ủa nó ự ệ thuộ a
nh hươ
ng, ràng bu nh lộc, quy đị ẫn
nhau.
Nhận thư
c đ i tươô ng ơ
tra
ng thái vận động biên đôi, năm trong khuynh hươ
ng phổ
quát là phát triên.
Nhờ pha
n ánh hi n thệ ưc đúng như nó tôn ta
i, nên n chphương pháp biệ ư
ng trơ
thành công cu hư
u hiệu giúp con ngươ
i nh n thậ ư
c và ca
i ta
o thê giơ
i và là phương
pháp lu n t khoa h K t qu c a vi c s dậ ối ưu của nhiều ọc. ế ả ủ ệ ử ụng phương pháp biện
chứ ựng sẽ cho biết s vật hi t trong mện tượng là gì, và như thế nào khi đặ ối quan hệ,
tác động với sự v t hi ng khác. ậ ện tượ
3.2. Các hình th c c a phép biứ ủ ện ch ng trong l ch sứ ị ử
Hình thư
c thư
nhât là phép bi n chệ ư
ng tư
phát thơ
i cô đa
i. Các nhà bi n ch ng ệ ứ
thơ
i c c các sổ đại đã th y đượâ ư v t, hiậ ện tương v ng trong s sinh thành, biận độ ự ên
hóa vô cùng vô t n. Tuy nhiên, nhậ ư
ng gì họ thây đươc ch là tri
ưc kiên, chưa có các
kêt qua
cu
a nghiên cư
u và thư
c nghi m khoa hệ o
c minh chứng.
Hình thư
c thư
hai là phép bi n chệ ư
ng duy tâm mà đinh cao đươ
c thê hiện trong
triêt ho c cô điên Đư
c. Bi n chệ ư
ng theo các nhà tri t h c duy tâm, bế ọ ăt đâu tư
tinh thân
và k t thúc ê ơ
tinh th n. Th â ê giơ
i hi n thệ ưc ch là si
ư n ánh phả biện ch ng c ý niứ ủa ệm
nên phép bi n chệ ư
ng cu
a các nhà tri t hê o c cô điên Đư
c là biện chư
ng duy tâm.
10
Hình thư
c thư
ba là phép bi n chệ ư
ng duy vật. Phép bi n chệ ư
ng duy vật đươc thê
hiện trong triêt ho c do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dưng, sau đó đươc V.I.Lênin và
các nhà tri t h c th h sau phát triế ọ ế ệ ên.
II. TRI T HẾ ỌC MÁC - LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ TRONG ĐỜI S NG Ố
XÃ H I Ộ
1. Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin
1.1. Nh u ki n l ch s cững điề ệ ị ử ủa sự i trira đờ ết h Mác ọc
* Điều kiện kinh t - xã h i ế ộ
Sự hình thành và phát tri n cể ủa phương thức sản xuất tư bản ch ủ nghĩa, trong điều
kiệ ệ ẫ ữ ấn cách mạng công nghi t hiệp đã xuấ n mâu thu n gi a tính ch t xã hội của lực
lượng s n xu t v i hình th c sả ấ ớ ứ ở h n chữu tư nhân tư bả ủ nghĩa ả về tư liệu s n xuất.
Biể ệ ộ ẫ ữu hi n về mặt xã h i là mâu thu n gi ng, giữa tư bản và lao độ a giai cấp tư sản
và gia c công nhân. ấp
Sự xuất hi n c a giai cệ ủ ấp công nhân trên vũ đài lịch s v i tính cách m t lử ớ ộ ực lượng
chính tr - xã hị ội độc lập, t ra nhu cđặ ầu khách quan đòi hỏi phải gi i thích mả ột cách
khoa h c v mâu thu n gi a giai c n và giai c p công nhân, v vai trò, v trí ọ ề ẫ ữ ấp tư sả ấ ề ị
của giai c i v i s phát tri n c a l ch s ; làm cho phong trào công ấp công nhân đố ớ ự ể ủ ị ử
nhân t t phát chuy n thành t ừ ự ể ự giác. Đây là nhân tố chính tr - ị xã h i quan tr là ộ ọng,
cơ sở ra đờ chủ yếu nhất cho sự i triết học Mác.
* Ngu n g c lý lu n và ti khoa h c t nhiên ồ ố ậ ền đề ọ ự
Nguồn g c lý lu ố ận
Cùng v i nhớ ững điều ki n kinh t - xã hệ ế ội, thì s ự xuất hi n c a ch ệ ủ ủ nghĩa Mác còn
là s k a nh ng tinh hoa trong toàn b l ch s ng nhân loự ế thừ ữ ộ ị ử tư tưở ại, trong đó trực
Đâu chỉ là cái cây
Khi nghĩ đến cái cây, ta ưa nghĩ đến m t s vộ ự ật được xác định rõ r t, và ệ ở m t bình di n, nó ộ ệ
quả như vậy. Nhưng khi nhìn kỹ hơn, ta sẽ thấy nó tan bi n vào m t mế ộ ạng lưới tương quan
vô cùng vi t i dài suế trả ốt vũ trụ. Cơn mưa rơi trên lá, gió lay cành, đất nuôi dưỡng và nâng
đỡ ố ấ ả đề ộ ầ ủ, b n mùa và thời ti t trết, trăng sao và ánh mặ ời - t t c u là m t ph n c a cái cây. Khi
ta kh i s v cái cây càng nhi a, ta s khám phá r ng, m i s ở ự nghĩ ề ều hơn nữ ẽ ằ ọ ự trong vũ trụ đều
phụ l làm cho cây tr ng không mực để ở thành cái nó đang thành, rằ ột lúc nào nó có thể tách
biệt ra khỏi những cái khác. (Sưu tầm)
11
tiế ếp nhất là tri t học cổ điển Đức, kinh tế chính trị cổ điển Anh, chủ nghĩa xã hội
không tưởng Pháp.
Triết họ ổc c điển Đức, đặc biệt v i hai tri t gia Hêghen và Phoi c là ngu n gớ ế ơbắ ồ ốc
lý lu n tr c tiậ ự ếp c a tri t h . ủ ế ọc Mác
Hêghen là người đầu tiên, trên lập trường duy tâm khách quan, trình bày m t cách ộ
hệ thống, rõ ràng nh ng quy lu t và ph m trù c a phép bi n chữ ậ ạ ủ ệ ứng như là lý luận sâu
sắc v s phát tri phê phán ch i phóng phép ề ự ển. Trên cơ sở ủ nghĩa nghĩa duy tâm, giả
biệ ứ ấ Ph.Ăngghenn ch ng của Hêghen khỏi tính ch t duy tâm thần bí, C.Mác và đã
xây d nên phép bi n ch ng duy v hình th c cao nh t c a phép bi n ch ng. ựng ệ ứ ật – ứ ấ ủ ệ ứ
V triới ết gia Phoiơbắc, C.Mác và Ph.Ăngghen tiếp thu những nguyên lý cơ bản
thuộc chủ nghĩa duy vật của ông, cải t o và phát tri n nhạ ể ững tư tưởng đó, bằng cách
gắn nó v i ph m trù th c tiớ ạ ự ễn nhằm khắc ph c tính duy tâm, tr c quan và siêu hình ụ ự
khi gi i thích xã h i. Thành qu c là ả ộ ả có đượ quan điể phương pháp biệm duy vật và n
chứng ng nh t v i nhau i là duy v t bi n ng. thố ấ ớ , gọ ậ ệ chứ
Kinh t chính tr c n Anh. Vi c k a và c i t ng c a nhế ị ổ điể ệ ế thừ ả ạo tư tưở ủ ững đại
biể ấu xu t s .Xmit và , không nh ng là ngu n gắc như A Đ. Ricacđô ữ ồ ốc để chủ nghĩa
Mác xây d ng h c thuy t kinh t , phát tri n quan ni m duy vự ọ ế ế mà còn là cơ sở để ể ệ ật
về l ch s . ị ử
Chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp là nguồn gốc lý luận trực tiếp về chủ nghĩa
xã hội khoa h c. Nhọ ững đại bi u n i tiể ổ ếng như Xanh Ximông, Sáclơ Phuriê tuy v ch ạ
ra nh ng mâu thu n xã h i c a ch ữ ẫ ộ ủ ủ nghĩa tư bản, s ự đối l p giậ ữa tư bản và lao động…
nhưng họ lại không phát hiện được các quy luật phát triển của xã hội; về vị trí, vai
trò c a giai củ ấp công nhân. Nhưng những tư tưởng c a h ủ ọ ảnh hưởng r t lấ ớn đến việc
hình thành th i quan duy v t, phép bi n ch ng, nh m c ng s n ch ế giớ ậ ệ ứ ững quan điể ộ ả ủ
nghĩa của triết học Mác.
Tiền đề khoa học tự nhiên
Ba phát minh lớn đối với s hình thành tri t h c duy v t bi n chự ế ọ ậ ệ ứng: định lu t bậ ảo
toàn và chuy ng (ch ng minh các hình th c v ng c a v t chển hóa năng lượ ứ ứ ận độ ủ ậ ất
liên h và chuy n hoá l n nhau), thuy t t bào (ch ng v t và thệ ể ẫ ế ế ứng minh cơ thể độ ậ ực
vật đều do t bào c u t o thành, phát tri n b ng cách nhân lên và phân hoá c a t bào ế ấ ạ ể ằ ủ ế
theo nh ng quy lu t nhữ ậ ất định) và thuyết ti n hóa cế ủa Đácuyn ứ (ch ng minh gi i hớ ữu
12
sinh là s n ph m c a quá trình phát tri n lâu dài). V i nhả ẩ ủ ể ớ ững phát minh đó, khoa học
đã vạch ra mối liên hệ thống nhất giữa những dạng tồn tại khác nhau, các hình thức
vận động khác nhau trong tính thống nhất vật chất của thế giới, v ch ra tính biạ ện
chứ ựng của s v ng và phát tri n cận độ ể ủa nó.
* Nhân t ố chủ quan trong s hình thành tri t h Mác ự ế ọc
Triết học Mác t hi n không ch là k t quxuấ ệ ỉ ế a
c a s vủ ự ận động và phát tri n có tính ể
quy lu t c a các nhân t c hình thành thông qua vai trò cậ ủ ố khách quan mà còn đượ ủa
nhân t quan. ng th c ti n, chi u sâu cố chủ Đó là tài năng và hoạt độ ự ễ ề ủa tư duy triết
học, chi u rề ộng của nhãn quan khoa h m sáng t o trong vi c giọc, quan điể ạ ệ a
i quyết
như
ng nhi m v do th c tiệ ụ ự ễn đặt ra hoà quy n v i tình b n c a hai nhà cách mệ ớ ạ ủ ạng là
phẩm ch c bi t nất đặ ệ ôi b t cậ ủa của C.Mác và Ph.Ăngghen.
1.2. Nh ng th i k yữ ờ ỳ chủ ếu trong s hình thành và phát tri n c a Tri t h Mác ự ể ủ ế ọc
* Th i k ng tri t h c v tờ ỳ hình thành tư tưở ế ọ ới bước quá độ ừ chủ nghĩa duy tâm và
dân ch cách mủ ạng sang chủ nghĩa duy vậ nghĩa cột và chủ ng sản (1841 - 1844)
Tháng 4 năm 1841, sau khi nhận bằng ti t h c, C.Mác tham gia ho ng ễn sĩ triế ọ ạt độ
chính tr , ị trực ti p ch ng ch ế ố ủ nghĩa chuyên chế Phô, giành quy n t do dân ch . Vào ề ự ủ
đâu năm 1842, tờ ra đờ ến bước đ báo Sông Ranh i. Sự chuyển bi âu về tư tươ
ng c a ủ
C.Mác diễn ra trong th i kờ ỳ ông làm việc ơ
báo này. Th i k này, th i quan triờ ỳ ế giớ ết
học c a ông, nhìn chung, v ng trên lủ ẫn đứ ập trường duy tâm, nhưng chi
nh thông qua
cuộc đấ ền nhà nước đương thờ cũng đã nhậu tranh chống chính quy i, ông n ra rằng,
các quan h khách quan quy nh hoệ ết đị ạt độ ủa nhà nướng c c là như
ng l ch. ợi i
Sự phê phán sâu r ng tri t h c c a Hêghen, vi c khái quát nhộ ế ọ ủ ệ ư
ng kinh nghi m l ch ệ ị
sư
phong phú, cùng với a
nh hươ
ng to l n c m duy vớ ủa quan điể ật và nhân văn trong
triết học Phoiơbắc đã tăng thêm xu hướng duy vật trong th i quan c C.Mác. ế giớ ủa
Cuối tháng 10-1843, C.Mác sang Pháp. nh tr và s p xúc Ở đây, không khi
chi
ị ự tiế
với các đại biểu c a giai củ ấp vô sa
n đã dẫn đến bươ
c chuy n dể ư
t khoát c a ông sang ủ
lập trường của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sa
n. Quá trình hình thành và
phát triển tư tươ
ng tri t h c duy v t bi n ch ng và tri t h c duy v t l ch sế ọ ậ ệ ứ ế ọ ậ ị ư
cũng đồng
thời là quá trình hình thành ch ng sủ nghĩa cộ a
n khoa h ọc.
Cũng trong thời gian ấy, thế giới quan cách mạng của Ph.Ăngghen đã hình thành
một cách độc l p vậ ới C.Mác. Th i gian g 2 ờ ân năm sống ơ
Manchester (Anh), tư
mùa
thu năm 1842, vớ ứu đời việc tập trung nghiên c i sống kinh tế và sự phát triển chính
13
trị ấ ự ế ẫ c c Anh, nhủa nướ t là việc tr c ti p tham gia vào phong trào công nhân mới d n
đến bước chuyển căn ba
n trong th ế giới quan của ông sang ch ủ nghĩa duy vật và chủ
nghĩa cộng sa
n.
Năm 1844, thông qua nhiề Ph.Ăngghen đã thểu bài viết, hiện quá trình chuy n tể ư
chủ nghĩa duy tâm và dân chủ - cách mạng sang chủ nghĩa duy vật biện chứng và
chủ nghĩa cộng sa
n. S ự nhất trí về tư tươ
ng đã dẫn đến tình b i cạn vĩ đạ ủa C.Mác và
Ph.Ăngghen ề ô, gắn li n tên tu i c a hai ông v i s i và phát tri n m t thủ ớ ự ra đờ ể ộ ế giới
quan m i mang tên - i quan cách mớ Mác thế giớ ạng c a giai c p vô sủ ấ a
n.
Mặc dù C.Mác và ng chính trPh.Ăngghen hoạt độ ị - xã h i và khoa h c trong ộ ọ
như
ng điều kiện khác nhau, nhưng như
ng kinh nghi m th c ti n và k t lu n rút ra tệ ự ễ ế ậ ư
nghiên c u khoa h c c a hai ông l ng nh u g p nhau ứ ọ ủ ại thố ất, đề ặ ơ
phát hi n s mệ ứ ệnh
lịch sư
giai cấ ap vô s
n, tư
đo
hình thành quan điể ứng và tư tươm duy vật biện ch
ng
cộng sa
n ch ủ nghĩa.
* Th i k t nh ng nguyên lý tri t h c duy v t bi n ch ng và duy vờ ỳ đề xuấ ữ ế ọ ậ ệ ứ ậ ửt lịch s
(1844 - 1848)
Đây là thời k ỳ C.Mác và Ph.Ăngghen, sau khi đã tự gia
i phóng mình kh i h ỏ ệ thống
triết h t tay vào xây d ng nhọc cũ, bắ ự ư
ng nguyên lý n n tề a
ng cho một tri t hế ọc mới.
Mùa hè 1844, C.Mác . Trong tác ph m này, viết Bản th o kinh tả ế - triết h c 1844ọ ẩ
C.Mác c nhđã trình bày khái lượ ư
ng quan điểm kinh t và tri t h a mình. Lế ế ọc củ ân
đâu tiên, C.Mác đã vạch ra mặt tích cưc trong phép bi n ch ng c a tri t h c Hêghenệ ứ ủ ế ọ .
Ông phân tích s tha hóa c ng và nhự ủa lao độ ư
ng v cấn đề o
liên quan đến phạm trù
cơ ba
n này. Vi c kh c ph c s tha hóa y chính là s xoá b sệ ắ ụ ự ấ ự ỏ chế độ ơ
hư
u tư nhân,
gia
i pho
ng ngườ ỏi "lao độ " dướ nghĩa tư bai công nhân kh ng bị tha hóa i chủ
n, cũng
là s ự gia
i pho
ng con người nói chung.
Tác phẩm Gia đình thân thánh là công trình của C.Mác và Ph.Ăngghen, được xuất
ba
n tháng 2-1845 đã phê phán quan điểm duy tâm v l ch sề ị ư
và đề xuất m t s nguyên ộ ố
ly
cơ ba
n c a triủ ết h xít và chọc Mác ủ ng snghĩa cộ a
n khoa h c. ọ
Năm1845, Luận cương vê Phoiơbắc ra đơ
i. Trong văn kiệ đã vận này, C.Mác n
dụng quan điểm duy v t bi n chậ ệ ứng để chỉ ra m t xã h i cặ ộ ủa ba
n chất con người, với
luận điểm trong tính hi n th c c a nó, bệ ự ủ a
n ch i là tất con ngườ ông hoà như
ng quan
hệ xã hội.
14
Cuối năm 1845 đ u năm 1846, C.Mác và Ph.Ăngghenâ viết tác phẩm Hệ tư tưởng
Đư
c, trình bày quan điể ưm duy vật lịch s
một cách h u nguyên lệ thống và nhiề y
cơ
ba
n c a ch ủ ủ nghĩa cộng sa
n khoa h c. Bọ ằng vi c th a ệ ừ nhận sa
n xu t v t chấ ậ ất là cơ sơ
của đời s ng xã h i, hai ông nghiên c u bi n ch ng giố ộ ứ ệ ứ ư
a lực lượng sa
n xuất và quan
hệ sa
n xu t, phát hi n ra quy lu t vấ ệ ậ ận động và phát tri n n n sể ề a
n xu t v t ch t c a xã ấ ậ ấ ủ
hội. Tri Mác i nh n th i s ng xã h i b ng mết học đã đi tớ ậ ức đờ ố ộ ằ ột hệ thống các quan
điểm lí lu n th c s khoa h c; lí lu n khoa h c vậ ự ự ọ đã hình thành, tạo cơ sở ậ ọ ư
ng chắc
cho s phát triự ển tư tươ
ng c ng sộ a
n ch ủ nghĩa.
Năm 1847, C.Mác t tác ph , ti p t t các viế ẩm Sư khốn cùng c a tri t hủ ế ọc ế ục đề xuấ
nguyên lý tri t hế ọc và chủ nghĩa cộng sa
n khoa học.
Năm 1848, ới Ph.Ăngghen C.Mác cùng v viết tác phẩm Tuyên ngôn c ng ủa Đả
Cộng sản. Đây là văn kiện có tính chất cương lĩnh đâu tiên c a ch ủ ủ nghĩa Mác, trong
đo
, cơ sơ
tri t h c cế ọ ủa ch ủ nghĩa Mác được trình bày m t cách th ng nh t hộ ố ấ ư
u cơ với
các quan điểm kinh t và các quan m chính tr - xã h i. ế điể ị ộ
* Th i k b sung và phát tri n toàn di n lí lu n tri t hờ ỳ C.Mác và Ph.Ăngghen ổ ể ệ ậ ế ọc
(1848 - 1895)
Bằng ho ng lí luạt độ ận của mình, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đưa phong trào công
nhân tư
tự phát thành phong trào t giác và phát tri n ngày càng m nh m . Và chính ự ể ạ ẽ
trong quá trình đo
, h c thuy t c a các ông không ngọ ế ủ ư
ng được phát tri n m t cách ể ộ
hoàn b . ị
Sau năm 1848, cho ra đờC.Mác i hai tác phẩm: và Đâu tranh giai câp ở Pháp
Ngày 18 tháng Sương mù củ Lui Bônapáctơa để tông k t cu c cách m ng Pháp ế ộ ạ
(1848-1849). Các năm sau, cùng với như
ng ho ng tích c thành l p Qu c t ạt độ ực để ậ ố ế
I, C.Mác p trung vi t b (T 1 xu t bđã tậ ế ộ Tư bản ập ấ a
n 9/1867), Góp ph n phê phán â
kinh t chính tr hế ị ọc (1859).
Bộ Tư bản không chỉ là công t s c C.Mác v kinh t chính tr hrình đồ ộ ủa ề ế ị ọc, mà
còn là bô sung, phát tri n c a tri t hể ủ ế ọc Mác nói riêng, c a h c thuyủ ọ ết Mác nói chung.
Năm 1871, C.Mác viết Nội chiến ở Pháp, phân tích sâu s c kinh nghi m c a Công ắ ệ ủ
xã Paris. Năm 1875, C.Mác cho ra đời m t tác ph m quan tr ng v ộ ẩ ọ ề con đường và mô
hình c a xã h i c ng sủ ội tương lai, xã hộ ộ a
n ch - tác phủ nghĩa ẩm Phê phán Cương
li
nh Gô ta.
15
Trong khi đo
, Ph.Ăngghen đã phát triển triết học Mác thông qua cu u tranh ộc đấ
chống l i nhạ ư
ng k thù c a ch Mác và b ng vi c khái quát nhẻ ủ ủ nghĩa ằ ệ ư
ng thành tựu
của khoa h c. ọ Biện chư
ng của tư
nhiên và i trong thChống Đuyrinh lân lượt ra đờ ời
kỳ này. Sau đo
t ti p các tác phPh.Ăngghen viế ế ẩm Nguồn gốc c a chủa gia đình, củ ế
độ ủ a tư hữu và c a nh
nươ
c (1884) và Lútvích Phoiơbắc và sư
cáo chung củ ếa tri t
học cổ điển Đư
c (1886)... V i nhớ ư
ng tác ph m trên, ẩ Ph.Ăngghen đã trình bày học
thuyết Mác nói chung, tri t h nế ọc Mác o
i riêng dưới d ng mạ ột hệ thống lí luận tương
đối độc lập và hoàn ch nh. ỉ
1.3. Th c chự ất và ý nghĩa cuộc cách m ng trong tri t h c do ạ ế ọ C.Mác và Ph.Ăngghen
thực hiện
Mác và Ph.Ăngghen đã khắ nghĩa c phục tính chất trực quan, siêu hình của chủ
duy v c ph c tính ch t duy tâm, th n bí c a phép bi n ch ng duy tâm, ật cũ và khắ ụ ấ ầ ủ ệ ứ
sáng t o ra ch t triạ ủ nghĩa duy vậ ết h hoàn bọc ị, đó là chủ nghĩa duy vậ t biện ch ứng
Trướ ự ạ ệc C.Mác, do s h n chế c u kiủa điề n xã hội và c phát triủa trình độ ển khoa
học nên tính ch t siêu hình v n là mấ ẫ ột nhược điểm chung c a ch ủ ủ nghĩa duy vật. Ch ủ
nghĩa duy vật Phoiơbắc xem xét con người g n vắ ới tộc loài, phi lịch sư
, phi giai c p; ấ
không nhìn th i v a là ch a là s n ph m c a l ch s n li n vấy con ngườ ừ ủ thể, vừ ả ẩ ủ ị ử, gắ ề ới
thự ứ ể ỏc tiễn c n chủa mình. Trong khi đó, phép biệ ng l c phát triại đượ n trong cái v
duy tâm th n bí c a m t s i bi u tri t h c c c bi t trong tri t hầ ủ ộ ố đạ ể ế ọ ổ điền Đức, đặ ệ ế ọc
Hêghen, t l c s phân tích th c ti n, phân tích s phát tri n c a nnên đã bấ ực trướ ự ự ễ ự ể ủ ền
sa
n xu t v t ch c bi t là b t l c s phân tích các s n chính tr . Triấ ậ ất và đặ ệ ấ ực trướ ự ự kiệ ị ết
học Mác khắ ục ph c s tách r i gi a ch ự ờ ữ ủ nghĩa duy vật và phép bi n ch ng trong các ệ ứ
hệ thống tri t hế ọc trước đó. Đây là sự nghĩa duy vậ chuyển biến về chất của cả chủ t
và c a phép bi n ch ủ ệ ứng.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã vận dụng và mở rộng quan điểm duy vật biện chứng vào
nghiên cứu lịch sử xã hội, sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật lịch sử nội dung chủ yếu -
của bước ngoặt cách mạng trong triết học
Những nhà triết học trước tuyệt đối hoá vai trò của hoạt động chính trị, C.Mác
khoa học, nghệ thuật, tôn giáo; xem nhẹ hoạt động sản xuất ra các sản phẩm vật chất
cũng như vai trò của người quần chúng lao động. Do vậy, họ đã giải thích lịch sử
trước hết từ hoạt động “làm chính trị, khoa học, nghệ thuật, tôn giáo”, chứ không
phải xuất phát từ hoạt động sản xuất ra của cải vật chất. Nói cách khác, họ đã giải
16
thích lịch sử xã hội theo quan điểm duy tâm chứ không theo quan điểm duy vật.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử chính là sự vận dụng triệt để những nguyên lý của chủ
nghĩa duy vật để xem xét lĩnh vực các hiện tượng xã hội. Điều đó được thể hiện ở
chỗ, chủ nghĩa duy vật lịch sử đã vận dụng quan điểm về mối quan hệ giữa vật chất
và ý thức để nghiên cứu và giải thích sự phát triển xã hội, các nguyên lý của phép
biện chứng cũng được áp dụng triệt để vào việc xem xét và lý giải sự phát triển của
xã hội.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã sáng tạo ra một triết học chân chính khoa học, với
những đặc tính mới của triết học duy vật biện chứng
Hệ thống triết học trước không thấy được vai trò của thực tiễn trong sự phát Mác
triển của khoa học và triết học. Do vậy, nó không có ý nghĩa cách mạng để cải tạo
thế giới mà chủ yếu nhấn mạnh đến vai trò quyết định của hoạt động tinh thần đối ,
với tự nhiên, xã hội và bản thân con người ũng như là sự quan sát, giải thích thế , c
giới bằng cách này hay cách khác.
Sự khách nhau căn bản giữa triết học với các hệ thống triết học trước đây ở Mác
chỗ, không chỉ giải thích thế giới mà chủ yếu vạch ra con đường cải tạo hiện thực
khách quan, định hướng cho sự vận động và phát triển của xã hội. Với quan điểm về
sự thống nh t gi a lí lu n và th c ti n, C.Mác ấ ữ ậ ự ễ xác định nhiệm vụ của triết học là phải
cải tạo thế giới; chứng minh vai trò của quần chúng nhân dân, của giai cấp vô sản
đối với sự phát triển của lịch sử.
Sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã biến đổi và hoàn thiện tính chất, đối tượng và mối quan hệ giữa triết
học với các khoa học khác. Đó là mối quan hệ giữa việc nghiên cứu những quy luật
chung nhất của thế giới và các quy luật đặc thù trong các khoa học cụ thể. Triết học
không có tham vọng giải quyết những vấn đề chuyên biệt thuộc phạm vi giải quyết
của các khoa học cụ thể.
1.4. Giai đoạn V.I.Lênin trong sự phát tri n Triể ết h Mác ọc
Giai đoạ ạt độ nhiên đã đạt đượn V.I.Lênin sống và ho ng, khoa học tự c những
thành t u m c bi t, nh t là trong nghiên c u th i vi mô. Nh ng phát minh ự ới đặ ệ ấ ứ ế giớ ữ
khoa h c v vọ ề ật lý h c, hóa họ ọc đã làm cho nhiều quan ni m siêu hình trong tri t hệ ế ọc
bị ng th i, v chính tr - xã h là s xu t hi n chđánh đổ. Đồ ờ ề ị ội ự ấ ệ ủ nghĩa đế quốc. Bước
sang th k XX, phong trào cách m c Nga tr nh cao là ế ỷ ạng ở nướ ở nên sôi động, đỉ
17
cuộc Cách m ng Tháng m i c y, trên thạ ười năm 1917. Trong bố ảnh ấ ế giới cũng như
ở ớ nư c Nga t hi, đã xuấ ện một số khuynh hướng tư tưởng không khoa học nhằm
chống l i ch ng th i, sau Cách m ng Tháng mạ ủ nghĩa Mác. Đồ ờ ạ ười, nước Nga bước
vào xây d ng ch i. T t c u ki i ự ủ nghĩa xã hộ ấ ả những điề ện đó đã thôi thúc, đòi hỏ
V.I.Lênin i b o v s trong sáng, khoa h c, cách mphả ả ệ ự ọ ạng cũng như phát triển chủ
nghĩa Mác nói chung, tri t h Mác ng yêu c u c a th i mế ọc nói riêng đáp ứ ầ ủ ời đạ ới.
Toàn b n V.I.Lênin trong s phát tri n Tri t h Mác c chia làm 3 ộ giai đoạ ự ể ế ọc đượ
thời kỳ l ớn:
- i k 1893 - 1907, là th i k V.I.Lênin b o v và phát tri n tri t h , Thờ ỳ ờ ỳ ả ệ ể ế ọc Mác
nhằm thành l Mácxít Nga và chu n b cho cu c cách m ng dân chập đảng ở ẩ ị ộ ạ ủ tư sản
lần th ứ nhất
- T 1907 1917, là th i k V.I.Lênin phát tri n toàn di n tri t h và lãnh ừ – ờ ỳ ể ệ ế ọc Mác
đạo phong trào công nhân Nga, chu n b cho cách mẩ ị ạng xã h i chộ ủ . nghĩa
- Từ 1917 – 1924, là th i kờ ỳ V.I.Lênin t ng k t kinh nghi m th c ti n cách mổ ế ệ ự ễ ạng,
bổ sung, hoàn thi n tri t hệ ế ọc Mác, g n li n v i vi c nghiên c u các v xây dắ ề ớ ệ ứ ấn đề ựng
chủ nghĩa xã hội
Trong 3 th i k trên, V.I.Lênin b o v và phát tri n ch ờ ỳ ả ệ ể ủ nghĩa Mác - Ăngghen ể th
hiệ ậ ố ạn qua các cu u tranh lý luộc đấ n của ông ch ng l i chủ nghĩa dân túy, chủ nghĩa
kinh nghi m phê phán, ch ệ ủ nghĩa cơ hội, ch ủ nghĩa xét lại g n li n v i các tác phắ ề ớ ẩm
và bài báo n i ti ng. ổ ế
Tác phẩm Những ngườ ững người bạn dân là thế nào và họ đấu tranh chống nh i
dân ch - xã h i ra sao?ủ ộ (1894), V.I.Lênin v a phê phán tính ch t duy tâm và nhừ ấ ững
sai l m nghiêm tr ng c a phái dân túy khi nh n th c nh ng v v l ch s - xã ầ ọ ủ ậ ứ ữ ấn đề ề ị ử
hội, v a vừ ạch ra ý đồ của h khi mu n xuyên t c ch ọ ố ạ ủ nghĩa Mác b ng cách xóa nhòa ằ
ranh gi i gi a phép bi n ch ng duy v t c a ch ớ ữ ệ ứ ậ ủ ủ nghĩa Mác v i phép bi n ch ng duy ớ ệ ứ
tâm c a Hêghen. ủ
Trong tác ph (1902), V.I.Lênin phê phán tính t phát c a phong trào ẩm Làm gì ự ủ
công nhân. Ông l p lu n khoa h c v a lý lu n cách m ng. Không có lý ậ ậ ọ ề ý nghĩa củ ậ ạ
luận cách mạng thì không có hành động cách mạng.
Trong tác ph (1909), ẩm Chủ nghĩa duy vậ nghĩa kinh nghiệt và chủ m phê phán
V.I.Lênin phân tích cu c cách m ng khoa h c t nhiên cu i th k u th k ộ ạ ọ ự ố ế ỷ XIX, đầ ế ỷ
XX, đặc biệt trong vật lý học. Ông chống lại những kết luận duy tâm rút ra t các ừ
18
phát minh v t lý m i nh t, phát tri n quan ni m duy v t bi n ch ng v v t chậ ớ ấ ể ệ ậ ệ ứ ề ậ ất.
Trong tác phẩm Bút ký t t hriế ọc (1916), V.I.Lênin đã tạo ra nh ng mữ ẫu mực v s ề ự
nghiên c u các quy lu t và ph m trù c a phép bi n chứ ậ ạ ủ ệ ứng duy v t; nguyên t c v s ậ ắ ề ự
thống nhất gi a phép bi n ch ng, logic h c và lý lu n nh n th c; các ngu n g c nhữ ệ ứ ọ ậ ậ ứ ồ ố ận
thức của chủ nghĩa duy tâm, tính chất mâu thu n c a sẫ ủ ự phản ánh trong nh ng s ữ ự
trừu tượ ọc, đườ nghĩa ng khoa h ng lối tiếp tục phát triển lý luận nhận thức của chủ
duy v t bi n ch ng. ậ ệ ứ
Trong bài báo (1922), V.I.Lênin Về tác d ng cụ ủa ch t chiủ nghĩa duy vậ ến đấu
trình bày khoa h c nhi m v xây d ng và cọ ệ ụ ự ủng c s liên minh gi a các nhà tri t hố ự ữ ế ọc
Mácxít và các nhà khoa h c t nhiên; ch ra s c n thi t k a bi n ch ng nhọ ự ỉ ự ầ ế ế thừ ệ ứ ững
truyền th ng duy v t bi n chố ậ ệ ứng trước đây.
Trong tác phẩm Chủ nghĩa đế giai đoạ nghĩa tư bả quố –c n tột cùng của chủ n
(1916) và các tác ph m có m i liên hẩ ố ệ như Về v dân tấn đề ộc, Về s phá s n cự ả ủa
Quốc t ế II… chứa đựng s phân tích sâu s c th i mự ắ ời đạ ới, v ch ra nh ng quy lu t và ạ ữ ậ
khuynh hướng phát tri n c a ch ể ủ ủ nghĩa tư bản độc quyền.
* Sự phát triển của Triết học Mác – Lênin trong giai đoạn từ 1924 đến nay
Sau chiến tranh thế giới thứ II, với sự ra đời của hệ thống các nước xã hội chủ
nghĩa, triết học được truyền bá một cách rộng rãi, ảnh hưởng sâu rộng Mác – Lênin
trong quần chúng. Triết học Mác – Lênin đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển
của thực tiễn xây dựng xã hội mới với những thành tựu to lớn không thể phủ nhận.
Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội cũng làm nảy sinh nhiều vấn đề cần được
giải đáp về mặt lý luận. Chẳng hạn xóa bỏ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, xác lập
chế độ công hữu, hoặc vấn đề vai trò của nhà nước trong việc quản lý nền sản xuất
xã hội theo một kế hoạch thống nhất trong phạm vi toàn xã hội, về xây dựng nhà
nước trong thời kỳ quá độ, về vai trò của đảng cộng sản trong quản lý xã hội, về
quyền làm chủ của quần chúng lao động... Chính sự lạc hậu về tư duy lý luận của đội
ngũ lãnh đạo các đảng cộng sản đã trở thành một trong những nguyên nhân dẫn đến ,
sự khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội.
Sự khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội, sự phát triển của xã hội trong điều kiện mới
làm cho yêu cầu phát triển triết học Mác – Lênin càng trở nên cấp bách. Một mặt bảo
vệ những giá trị và thành quả của việc vận dụng triết học Mác – Lênin trong đời sống
thực tiễn, đồng thời khái quát, bổ sung, phát triển lý luận những vấn đề thực tiễn đặt
19
ra. Mặt khác, khắc phục bệnh giáo điều trong việc vận dụng lý luận của chủ nghĩa
Mác – Lênin, chống lại những tư tưởng, quan điểm xuyên tạc bản chất cách mạng,
khoa học của triết học Mác. Nếu không đáp ứng các yêu cầu quan trọng đó, thì không
thể hiểu được biện chứng của sự vận động phát triển xã hội không thể xây dựng ;
thành công chủ nghĩa xã hội.
2. Đối tượng và chức năng của triết học Mác – Lênin
2.1. Khái ni m tri t h Mác ệ ế ọc – Lênin
Triết h Mác Lênin là h m duy v t bi n ch ng v t nhiên, xã ọc – ệ thống quan điể ậ ệ ứ ề ự
hội và tư duy, là thế giới quan và phương pháp luận khoa học, cách mạng của giai
cấp công nhân, nhân dân lao độ ực lượng và các l ng xã hội tiến bộ trong nhận thức
và c i t o th ả ạ ế giới.
2.2. Đối tượng của triết họ –c Mác Lênin
Giải quy t m i quan h ế ố ệ giữa v t ch t và ý th c trên lậ ấ ứ ập trường duy vật bi n chệ ứng
và nghiên c u nh ng quy lu t v ng, phát tri n chung nh t c a t nhiên, xã hứ ữ ậ ận độ ể ấ ủ ự ội
và tư duy.
Với tri t h Lênin ng c a tri t h ng c a các khoa ế ọc Mác – thì đối tượ ủ ế ọc và đối tượ ủ
học cụ thể đã được phân biệt rõ ràng. Các khoa học cụ thể nghiên c u nh ng quy ứ ữ
luật trong các lĩnh vự ặc tư duy. Triếc riêng biệt về tự nhiên, xã hội ho t học nghiên
cứu nh ng quy lu t chung nhữ ậ ất, tác độ ba lĩnh vựng trong cả c này.
Triết h Mác Lênin có ọc – mối quan h gệ ắn bó ch t chặ ẽ v i các khoa h c cớ ọ ụ thể.
Chủ t h c Mác qua s a các h c gi nghĩa Mác và triế ọ ự đánh giá củ ọ ả phương Tây
Nhà tri t hế ọc người Pháp, Jean Paul Sartre cho rằng: “Chủ nghĩa Mác không nhữ ng không
già nua đi, trái lạ ẫn đang ởi v độ phát triển của tuổi thanh xuân. Do vậy, nó v n là tri t hẫ ế ọc
của th a chời đại chúng ta”. Cũng đánh giá về tương lai củ ủ nghĩa Mác, nhà triế ọc ngườt h i
Pháp là Derrida cho r là m t sai l m, n c l i và tranh ằng: “Luôn luôn sẽ ộ ầ ếu không đọc đi đọ ạ
luậ ữ ẩ ến nh ng tác ph m c i không có Mác. Nủa Mác... không có tương lai mà lạ u không có ký
ứ ề ảc v Mác và không có di s n c ủa Mác”.
Ở ộ ủ m t khía c giá trạnh khác, khi đánh giá về ị phương pháp luận của ch nghĩa Mác như
một định hướ ọc người Đứng cho cách nhìn về lịch sử xã hội, Martin Heidegger, nhà triết h c
cho r ng, ch ằ ủ nghĩa Mác thâm nhập vào b n ch t l ch s mà s ả ấ ị ử ự thể hiện c a nó ủ ứng v i nh ng ớ ữ
giai đoạn l ch s ị ử khác nhau, đã cho thấy quan điểm lịch s ử trong tư tưởng của ch ủ nghĩa Mác
vượ ử ọt tr m sội hơn so với các quan điể h c khác. (Nguyễn Minh Hoàn, TLTK s 25)ố
20
Các khoa h c c ọ ụ thể cung c p nh ng d ấ ữ ữ liệu, đặt ra nh ng vữ ấn đề khoa h c m i, làm ọ ớ
ti th tuyền đề, cơ sở cho sự phát triển triết học. Các khoa học cụ ể có đối tượng và
chức năng riêng của mình nhưng đều ph i d a vào m t th ả ự ộ ế giới quan và phương pháp
luận tri t h c nhế ọ ất định. Quan h ệ giữa quy lu t c a tri t h c và quy lu t c a khoa hậ ủ ế ọ ậ ủ ọc
cụ thể là quan h a cái chung và cái riêngệ giữ .
2.3. Ch a tri t h Mác Lênin ức năng củ ế ọc –
* Ch i quan ức năng thế giớ
Thế giới quan là toàn b m vộ những quan điể ề thế giới và v v trí cề ị ủa con người
trong th t h c là h t nhân lý lu n c a th i quan. Tri t h ế giới đó. Triế ọ ạ ậ ủ ế giớ ế ọc Mác –
Lênin đem lại thế giới quan duy v t bi n ch ng, là h t nhân th ậ ệ ứ ạ ế giới quan cộng s n. ả
* Chức năng phương pháp luận
Phương pháp luận là hệ thống những quan điểm, những nguyên tắc xuất phát có
vai trò chỉ đạo việc sử dụng các phương pháp trong hoạt động nhận thức và hoạt
động thực tiễn nhằm đạt kết quả tối ưu. Phương pháp luận cũng có nghĩa là lý luận
về hệ thống phương pháp. Triết học Mác – Lênin thực hiện chức năng phương pháp
luận chung nhất, phổ biến nhất cho nhận thức và hoạt động thực tiễn.
3. Vai trò của triết học Mác – Lênin trong đời sống xã hội và trong sự nghiệp
đổi mới ở Việt Nam hiện nay
3.1 Tri. ết h Mác Lênin n khoa học – là cơ sở thế giới quan và phương pháp luậ ọc
và cách mạng để phân tích xu hướng phát tri n c a xã hể ủ ội trong điều ki n cu c cách ệ ộ
mạng khoa h c và công ngh i phát tri n m nh m ọ ệ hiện đạ ể ạ ẽ
Trong điều kiện phát triển của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4, đã và đang
đặt ra những vấn đề quan trọng, bức thiết đòi hỏi và thúc đẩy chủ nghĩa Mác – Lênin
phải vượt lên để giải đáp. Mặt khác, nó cũng tạo ra những điều kiện cần thiết để chủ
nghĩa có thể thực hiện được vai trò của mình. Vai trò của chủ nghĩa Mác – Lênin
Mác – Lênin được thể hiện tập trung ở những điểm chủ yếu sau:
Thứ nhất, nhận thức một cách toàn diện, sâu sắc cuộc khủng hoảng của chủ nghĩa
xã hội hiện thực về thành tựu và khuyết tật, nguyên nhân của khủng hoảng; phân
tích, đánh giá xu hướng vận động theo con đường xã hội chủ nghĩa của một số nước
trên thế giới. Trên cơ sở đó, tìm ra con đường, giải pháp thoát khỏi khủng hoảng và
đưa ra dự báo một cách khoa học, thực tế về tương lai của chủ nghĩa xã hội.
Thứ hai, nhận thức một cách khách quan, toàn diện, sâu sắc chủ nghĩa tư bản hiện
| 1/134
| | Tải xuống

Có thể bạn quan tâm:

Preview text:

Chương 1
TRIẾT HỌC VÀ VAI TRÒ CỦA TRIẾT HỌC TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI Mục tiêu Về kiến thức
- Trình bày và phân tích được khái niệm triết học, nguồn gốc ra đời, vấn đề cơ bản
của triết học, hai trường phái lớn trong triết học và phương pháp nghiên cứu của triết học.
- Luận giải sự ra đời của triết học Mác – Lênin là một tất yếu khách quan.
- Làm sáng tỏ đối tượng nghiên cứu, chức năng của triết học Mác – Lênin.
- Chứng minh được vai trò của triết học Mác - Lênin trong đời sống xã hội nói
chung, trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam nói riêng. Về kỹ năng
- Chứng minh được đặc trưng của tri thức triết học.
- Phân tích được mối quan hệ giữa triết học và các khoa học cụ thể.
- Vận dụng những kiến thức triết học để bước đầu trả lời những câu hỏi mang tính suy tư triết học. Về thái độ
- Nhìn nhận, đánh giá một cách khách quan, khoa học về sự cần thiết phải học tập
và vận dụng tri thức của triết học Mác – Lênin trong công việc, trong cuộc sống.
- Ý thức tự giác trong phản biện những luận điểm xuyên tạc, phủ nhận tri thức, vai
trò chủ nghĩa Mác – Lênin nói chung và triết học Mác – Lênin nói riêng.
Triết học là hệ thống tri thức lý luận chung nhất của con người về thế giới; về vị
trí, vai trò của con người trong thế giới ấy. Triết học ra đời từ rất sớm trong lịch sử
nhân loại với hai nguồn gốc: nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội. Vấn đề cơ
bản của triết học là mối quan hệ giữa tư duy và tồn tại. Việc giải quyết vấn đề cơ bản
của triết học đã hình thành hai trường phái triết học đối lập nhau là chủ nghĩa duy
vật và chủ nghĩa duy tâm. Hai phương pháp tư duy chung nh t
â , đôi lập nhau của triết
học là phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình. 1
Chủ nghĩa duy vật biện chứng là sự thống nhất giữa thế giới quan duy vật và
phương pháp biện chứng. Với tư cách là một thế giới quan và phương pháp luận khoa
học, học thuyết Mác - Lênin vẫn không ngừng đổi mới và phát triển. Với tư cách là
nền tảng tư tưởng và kim chỉ nam cho hoạt động thực tiễn của giai cấp vô sản, đòi
hỏi Đảng lãnh đạo của giai cấp này phải luôn biết vận dụng chủ nghĩa Mác - Lênin một cách sáng tạo.
I. TRIẾT HỌC VÀ VẤN ĐỀ CƠ BẢN CỦA TRIẾT HỌC
1. Khái lược về triết học
1.1. Nguồn gốc của triết học
Triết học la da ng tri thưc ly luâ n xuất hiện sớm nhất trong lịch sử nhân loại, ra đơi
ơ ca Phương Đông và Phương Tây khoang tư thê ky VIII đên thê ky VI tr.CN ta i các
trung tâm văn minh lớn như Trung Quốc, Ấn Độ, Hy Lạp.
Triết học ra đời từ thực tiễn, do nhu cầu của thực tiễn; nó có nguồn gốc nhận thức và nguồn gốc xã hội.
* Nguồn gốc nhận thức
Trước khi triết học xuất hiện thế g ớ
i i quan thần thoại đã chi phối hoạt động nhận thức của con người.
Vê mă t li ch sư, tư duy huyên thoa i và tín ngưỡng nguyên thủy là loại hinh triêt ly
đâu tiên mà con ngươi dùng để giải thích thê giơi xung quanh. Triết học chính là hình
thức tư duy lý luận đầu tiên trong lịch sử tư tưởng nhân loại, thay thế được cho tư
duy huyền thoại và tôn giáo.
Nói đến nguồn gốc nhận thức của triết học là nói đến sự hình thành, phát triển của
tư duy trừu tượng, của năng lực khái quát trong nhận thức của con người. Tri thức
cụ thể, riêng lẻ về thế giới đến một giai đoạn nhất định phải được tổng hợp, trừu
tượng hóa, khái quát hóa thành những khái niệm, phạm trù, quan điểm, quy luật, luận
thuyết… đủ sức phổ quát để giải thích thế giới. Đó là lúc triết học xuất hiện.
* Nguồn gốc xã hội
Triết học ra đời khi nền sản xuất xã hội đã có sự phân công lao động và xuất hiện
giai cấp. Khi lao động trí óc tách khỏi lao động chân tay thì đội ngũ trí thức xuất hiện
với tư cách là một tầng lớp xã hội, có vị thế xã hội xác định. Tầng lớp này có điều
kiện, năng lực và nhu cầu nghiên cứu. Những người xuất sắc trong tầng lớp này đã
hệ thống hóa tri thức thời đại dưới dạng các quan điểm, các học thuyết lý luận; giải 2
thích được sự vận động, quy luật hay các quan hệ nhân quả của một đối tượng nhất
định. Họ được xã hội công nhận là các nhà thông thái, các triết gia.
1.2. Khái niệm Triết học
Ở Trung Quôc, chư Triết có nghĩa là Trí, nhằm diễn đạt sự truy tìm ban ch t â cua
đôi tương nhận thức, thường là con người, xã hội, vũ trụ và tư tưởng tinh thần.
Ở Ấn Độ, thuật ngư Dar'sana nghia gốc là chiêm ngương, hàm ý là con đường suy
ngẫm để dẫn dắt con người đến với lẽ phải, thấu đạt được chân lý về vũ trụ và nhân
sinh. Ở phương Tây, thuật ngữ triết học - Philosophia - vưa mang nghĩa giải thích vũ
trụ, đi nh hương nhận thức và hành vi, vưa nhân ma nh đên khát vo ng tìm ki m ê chân lý.
Như vậy, cả ơ phương Đông và phương Tây, ngay tư đâu, tri t
ê ho c đã là hoa t động
tư duy lý luận có trình độ trừu tượng hóa và khái quát hóa rất cao.
Trên cơ sở khái quát đối tượng nhận thức và đặc trưng của tri thức triết học, chủ
nghĩa Mác – Lênin định nghĩa: Triết học là hệ thống quan điểm lí luận chung nhất
về thế giới và vị trí con người trong thế giới đó, là khoa học về những quy luật vận
động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Triết học khác với các khoa học khác ở tính đặc thù của hệ thống tri thức và
phương pháp nghiên cứu. Tri thức triết học mang tính khái quát cao dựa trên sự trừu
tượng hóa sâu sắc về thế giới, về bản chất cuộc sống con người. Phương pháp nghiên
cứu của triết học là xem xét thế giới như một chỉnh thể trong mối quan hệ giữa các
yếu tố và tìm cách đưa lại một hệ thống các quan niệm về chỉnh thể đó. Triết học là
sự diễn tả thế giới quan bằng lí luận. Triết học chỉ có thể thực hiện được điều đó bằng
cách tổng kết toàn bộ lịch sử của khoa học và lịch sử của bản thân tư tưởng triết học
1.3. Vấn đề đối tượng của triết học trong lịch sử
Trong quá trình phát triển, đối tượng của triết học thay đổi theo từng giai đoạn lịch sử.
Ngay từ khi mới ra đời, triết học được xem là hình thái cao nhất của tri thức, bao
hàm trong nó tri thức về tất cả các lĩnh vực không có đối tượng riêng. Đây là nguyên
nhân sâu xa làm nảy sinh quan niệm cho rằng, triết học là khoa học của mọi khoa
học, đặc biệt là ở Triết học tự nhiên của Hy Lạp cổ đại.
Nền triết học tự nhiên là khái niệm chỉ triết học ở phương Tây thời kỳ còn bao
gồm trong nó tất cả những tri thức mà con người có được, trước hết là các tri thức 3
thuộc khoa học tự nhiên.
Thời kỳ trung cổ, ở Tây Âu, khi quyền lực của Giáo hội bao trùm mọi lĩnh vực đời
sống xã hội thì nền triết học tự nhiên đã bị thay bằng nền Triết học kinh viện. Đối
tượng của triết học kinh viện chỉ tập trung vào các chủ đề nhằm làm sáng tỏ niềm tin tôn giáo.
Sư phát triên cua các khoa ho c chuyên ngành trong thế kỷ XVII – XVIII, tưng
bươc xóa bỏ vai trò của triết học tự nhiên cũ, làm phá san tham vo ng cua tri t ê ho c
muôn đóng vai trò khoa ho c cua các khoa ho c. Hoàn canh kinh t
ê - xã hội và sư phát triên ma nh me cua khoa ho c vào đâu thê ky
XIX đã dân đên sư ra đơi cua tri t
ê ho c Mác. Triêt ho c Mác xác đi nh đôi tương nghiên cưu cua mình, là ti p ê tu c giai quy t
ê môi quan hệ giưa tồn tại và tư duy, giữa vật chât
và ý thưc trên lập trương duy vật triệt đê và nghiên cưu nhưng quy luật chung nhât
cua tư nhiên, xã hội và tư duy.
1.4. Triết học - hạt nhân lý luận của thế giới quan
* Thế giới quan
Bằng trí tuệ, kinh nghiệm và sự mẫn cảm của mình, con người phải xác định những
quan điểm về toàn bộ thế giới làm cơ sở để định hướng cho nhận thức và hành động
của mình. Những quan điểm đó chính là sự thể hiện thế giới quan của con người.
Thế giới quan là khái niệm triết học chỉ hệ thống các tri thức, quan điểm, tình cảm,
niềm tin, lý tưởng về thế giới và về vị trí của con người trong thế giới đó. Thế giới
quan quy định các nguyên tắc, thái độ, giá trị trong định hướng nhận thức và hoạt
động thực tiễn của con người. Một cách ngắn gọn, thế giới quan là hệ thống quan
điểm của con người về thế giới.
Thế giới quan thể hiện dưới nhiều hình thức đa dạng. Chẳng hạn, thế giới quan
tôn giáo, thế giới quan khoa học và thế giới quan triết học. Thế giới quan chung nhất,
phổ biến nhất, được sử dụng trong mọi ngành khoa học và trong toàn bộ đời sống xã
hội là thế giới quan triết học.
Những thành phần chủ yếu của thế giới quan là tri thức, niềm tin và lý tưởng.
Trong đó tri thức là cơ sở trực tiếp hình thành thế giới quan, nhưng tri thức chỉ gia
nhập thế giới quan khi đã được kiểm nghiệm trong thực tiễn và trở thành niềm tin.
Lý tưởng là trình độ phát triển cao nhất của thế giới quan của con người.
* Hạt nhân lý luận của thế giới quan 4
Với phương thức tư duy đặc thù của mình, triết học đã tạo nên hệ thống lý luận
bao gồm những quan niệm chung nhất về thế giới, giữ vai trò định hướng cho quá
trình củng cố và phát triển thế giới quan của mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng trong lịch
sử. Như vậy, triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan.
Nói triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan, bởi thứ nhất, bản thân triết học
chính là thế giới quan. Thứ hai, trong các thế giới quan khác, triết học bao giờ cũng
là thành phần quan trọng, đóng vai trò là nhân tố cốt lõi. Thứ ba, so với các loại hình
thế giới quan khác thì triết học luôn giữ sự ảnh hưởng và chi phối thường xuyên. Thứ
tư, thế giới quan triết học như thế nào sẽ quy định các thế giới quan và các quan niệm khác như thế đó.
Triết học ra đời với tư cách là hạt nhân lý luận của thế giới quan, làm cho thế giới
quan phát triển như một quá trình tự giác, dựa trên sự tổng kết kinh nghiệm thực tiễn
và tri thức do các khoa học đưa lại. Đó là chức năng thế giới quan của triết học.
Một số định nghĩa triết học
1. Triết học là học về Đạo đức và Chính trị (Socrates).
2. Triết học là học về Con Người, là con đường đi tới Chân, Thiện, Mỹ (Plato).
3. Triết học là khoa học tìm hiểu vạn vật bằng những nguyên lý tối thượng, là sự khôn ngoan con
người tìm hiểu chính mình và về thế giới (Aristotle).
4. Triết học là nhận thức về các lý do cao xa nhất của sự vật (Thomas Aquinas).
5. Triết học là sự hiểu biết hoàn toàn mọi sự mà con người có thể biết.
6. Triết học là khoa học về tinh thần (I. Kant).
7. Triết học mà trạng thái tạm thời và quá thời của tư tưởng con người (August Comte).
8. Triết học là học cách sống và sống một cuộc sống xứng đáng (Henri Bergson).
9. Triết học là học cái biết nhờ kinh nghiệm khách quan và chủ quan (Paul Valery).
10. Triết học là đòi hỏi sự thỏa mãn về chân lý (Edmund Husserl).
11. Triết học là hiện tượng khủng hoảng của đời sống nhân loại (W. James).
12. Triết học là sự mở rộng kiến thức về bốn phương để thu gọn vũ trụ và nhân sinh về một mối (Karl Jasper).
13. Triết học chẳng qua chỉ là những suy tư của con người rốt cuộc không đi tới đâu (Jean Paul Sartre).
14. Triết học là suy nghĩ về cuộc sống và diễn tả ý nghĩ mình cho có hệ thống (Fung Yu-Lan)
15. Triết học là hoạt động của tư duy mô xẻ cho đến tận cùng cái lý.
16. Triết học là khoa học của các khoa học.
17. Tiến sĩ Nguyễn Quang Điển định nghĩa: “Triết học là hình thái ý thức xã hội đặt biệt; để hiểu
triết học phải tiếp cận nó từ nhiều hướng, trong đó nổi lên là sự tổng hợp của ba hướng cơ bản:
Triết học là hệ thống tri thức phổ quát về thế giới và con người cũng như quan hệ của con người
với thế giới đó; triết học là hệ thống giá trị về mục đích, ý nghĩa, lý tưởng mà con người vươn tới
nhằm hoàn thiện nhân cách của mình; triết học còn là hệ thống phương pháp luận phổ biến hướng
dẫn con người trong hoạt động thực tiễn nhằm tạo dựng cuộc sống tốt đẹp hơn, trong sự hòa hợp
giữa con người với con người, trong sự hòa hợp giữa con người với tự nhiên”.
(Lê Văn Thiện, TLTK số 19) 5
2. Vấn đề cơ bản của triết học
2.1 Nội dung vấn đề cơ bản của triết học
Triết học, cũng như những khoa học khác, phải giải quyết nhiều vấn đề có liên
quan với nhau. Trong hệ thống các vấn đề đó, có vấn đề giữ vai trò nền tảng, là điểm
xuất phát để giải quyết những vấn đề còn lại. Vấn đề đó được gọi là vấn đề cơ bản
của triết học. Sở dĩ như vậy vì bất kỳ trường phái triết học nào cũng không thể lảng
tránh giải quyết vấn đề mối quan hệ giữa vật chất và ý thức, giữa tồn tại và tư duy.
Vân đê cơ ban cua tri t
ê ho c có hai mặt, tra lời hai câu hoi lơn.
Mặt thư nhât (gọi là mặt bản thể luận) trả lời câu hỏi: giưa ý thức và vật chất thì
cái nào có trước, cái nào có sau, cái nào quy t
ê đi nh cái nào? Nói cách khác, khi truy
tìm nguyên nhân cuối cùng của hiện tượng, sự vật, hay sự vận động đang cần phải
giải thích, thì nguyên nhân vật chất hay nguyên nhân tinh thần đóng vai trò là cái quyết định?
Mặt thư hai (gọi là mặt nhận thức luận) trả lời câu hỏi: con ngươi có kha năng
nhận thưc đươc thê giơi hay không? Nói cách khác, khi khám phá sự vật và hiện
tượng, con người có tin rằng, mình sẽ nhận thức được sự vật và hiện tượng hay không?
Cách tra lơi hai câu hoi trên quy định lập trường của nhà triết học, liên quan mật
thiết đến việc hình thành các trường phái triết học và các học thuyết về nhận thức của triết học.
12Giá trị của 3 lần gõ búa
(Để giải quyết mâu thuẫn, cần tìm ra vấn đề cơ bản)
Nhà máy hoạt động bình thường thì bỗng xảy ra sự cố khiến toàn bộ hệ thống không làm
việc. Giám đốc nhà máy liền mời một chuyên gia tới khắc phục. Chuyên gia xem xét hồi lâu,
rồi nói: Mang cái búa nhỏ tới đây!
Chỉ bằng 3 nhát đập vào một chỗ nào đấy, toàn bộ hệ thống hoạt động lại bình thường.
Xong việc, chuyên gia tính tiền công là 3.000 USD. Vị giám đốc kinh ngạ c, hỏi:
– Gì vậy? Chỉ 3 cái gõ búa mà ông tính tiền 3.000 USD. Ông có thể ghi ra chi tiết từng khoản được không?
– Được thôi! chuyên gia ghi:
+ Sức gõ búa 3 lần: 3 USD
+ Biết chỗ nào cần gõ búa: 2.997 USD (TLTK số 31) 6
2.2. Chu nghia duy vật và chu nghia duy tâm Việc giai quy t
ê mặt thư nhât của vân đê cơ ban cua tri t
ê ho c đã chia các nhà triêt
ho c thành hai trương phái lơn. Nhưng ngươi cho r n
ă g vật chât, giơi tư nhiên là cái
có trươc và quyêt đi nh ý thưc cua con ngươi đươc gọi là các nhà duy vật. Ho c thuyêt
cua ho  hơp thành các phái khác nhau cua chu nghia duy vật. Ngươc la i, nhưng ngươi
cho răng ý thưc, tinh thân, ý niệm, cảm giác là cái có trươc giơi tư nhiên, đươc go i
là các nhà duy tâm. Các học thuyết của họ hơ p thành các phái khác nhau cua chu nghia duy tâm.
Chu nghia duy vật đươc thê hiện dươi ba hình thưc cơ ban: chu nghia duy vật chât
phác, chu nghia duy vật siêu hình và chu nghia duy vật biện chưng.
Chu nghia duy vật ch t
â phác là kêt qua nhận thưc cua các nhà triêt ho c duy vật
thơi Cô đa i. Chu nghia duy vật thơi ky này thưa nhận tính thư nhât cua vật chât,
nhưng đông nhât vật chât vơi một hay một sô chât cu  thê và đưa ra những kêt luận
mang tính trưc quan, chât phác.
Chu nghia duy vật siêu hình thê hiện khá điển hình là ở thê ky thư XVII, XVIII.
Đây là thơi ky mà cơ ho c cô điên đạt đươc nhưng thành tưu rưc rơ. Phương pháp tư
duy siêu hình của cơ học cổ điển đã ảnh hưởng đến triết học, làm cho chủ nghĩa duy
vật mang hình thức siêu hình.
Chu nghia duy vật biện chưng là hình thưc cơ ban thư ba cua chu nghia duy vật,
do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dưng, V.I.Lênin phát triên. Vơi sư kê thưa tinh hoa cua các ho c thuy t
ê triêt ho c trươc đó và sư du ng khá triệt đê thành tưu cua khoa ho c
đương thơi, chu nghia duy vật biện chưng đã khăc phu c đươc ha n ch ê cua chu nghia
duy vật thơi cô đa i, chu nghia duy vật siêu hình. Chu nghia duy vật biện chưng không
chi phan ánh hiện thưc đúng như chính ban thân nó t n
ô ta i, mà còn là một công cu 
hưu hiệu giúp nhưng lưc lương ti n
ê bộ trong xã hội cai ta o hiện thưc ây.
Chu nghia duy tâm gồm có hai phái: chu nghia duy tâm chu quan và chu nghia duy tâm khách quan.
Chu nghia duy tâm chu quan thưa nhận tính thư nhât cua ý thưc con ngươi. Trong khi phu nhận sư t n
ô ta i khách quan cua hiện thưc, chu nghia duy tâm chu quan khăng
đi nh mo i sư vật, hiện tương chi là phưc hơp của cam giác.
Chu nghia duy tâm khách quan cung thưa nhận tính thư nhât cua ý thưc nhưng coi 7
đó là thư tinh thân khách quan có trươc và tôn ta i độc lập vơi con ngươi. Thưc thê
tinh thân này thương được gọi bằng nhưng cái tên khác nhau như Đấng sáng tạo,
Thượng đế, Tinh thân tuyệt đôi, Lý tính thê giơi…
Do thừa nhận ý thưc, tinh thân là cái có trươc và san sinh ra giơi tư nhiên, chủ
nghĩa duy tâm khách quan đã thưa nhận sư sáng ta o của một lực lượng siêu nhiên đối
với toàn bộ thê giơi. Vì vậy, tôn giáo thương sư du ng các ho c thuyêt duy tâm làm cơ
sơ lý luận, luận chưng cho các quan điêm cua mình.
Trong li ch sư triêt ho c cung có nhưng nhà triêt ho c giải thích thế giới bằng cả hai
bản nguyên vật chất và tinh thần. Ho c thuyêt tri t
ê ho c như vậy được gọi là nhi  nguyên
luận. Thường thì trong trường hợp giải quyết một vấn đề nào đó, ở vào một thời điểm
nhất định, những người nhị nguyên luận là người duy vật, nhưng ở vào một thời điểm
khác, và khi giải quyết một vấn đề khác, lại là người duy tâm. Song, xét đến cùng,
nhị nguyên luận thuộc về chủ nghĩa duy tâm.
Như vậy, trong lịch sử, tuy những quan điểm triết học biểu hiện đa dạng nhưng
suy cho cùng, triết học chia thành hai trường phái chính: chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm. Duy v t ậ hay duy tâm?
Giả sử bạn không tin vào Đấng t i
ố cao, liệu bạn có nghĩ mình sẽ cầu nguyện khi ở trong tình hu ng m ố
à bạn cho rằng bản thân đang đối diện cái chết? (Nhóm tác giả, 2020)
2.3. Thuyết có thể biết (Khả tri) và thuyết không thể biết (Bất khả tri)
Thuyết có thể biết và thuyết không thể biết như là k t
ê qua cua cách giai quyêt mặt
thư hai vân đê cơ ban cua tri t
ê ho c. Vơi câu hoi Con ngươi có thê nhận thưc đươc
thê giơi hay không? ho c thuy t
ê triêt ho c khẳng định kha năng nhận thưc cua con
ngươi đươc go i là thuyêt có thể biết. Ho c thuy t
ê triêt ho c phu nhận kha năng nhận
thưc cua con ngươi đươc go i là thuyêt không thê biêt.
Ít nhiều liên quan đến thuyết bất khả tri là sự ra đơi cua trào lưu hoài nghi luận tư
triêt ho c Hy La p cô đa i. Nhưng ngươi theo trào lưu này, nâng sư hoài nghi lên thành
nguyên tăc trong việc xem xét tri thưc đã đa t đươc và cho răng con ngươi không thê
đa t đên chân lý khách quan.
3. Biện chứng và siêu hình
3.1. Khái niệm biện chứng và siêu hình
Khái niệm “biện chưng” và “siêu hình” trong triêt ho c Mác - Lênin đươc dùng, 8
trươc hêt, đê chi hai phương pháp tư duy chung nh t
â , đôi lập nhau. Sự đối lập giữa
hai phương pháp tư duy thể hiện ở đặc trưng của chúng.
* Đặc trưng của phương pháp siêu hình
Nhận thưc đôi tương ơ tra ng thái cô lập, tách rơi đ i
ô tương ra khoi các quan hệ
được xem xét và cho rằng giữa các mặt đôi lập có một ranh giơi tuyệt đôi.
Nhận thưc đôi tương ơ tra ng thái tinh tại; đồng nhất đối tượng với trạng thái tĩnh
nhất thời đó; Thừa nhận sư biên đôi chi là sư biên đôi vê sô lương, về các hiện tượng
bề ngoài; Nguyên nhân cua sư biên đôi năm ơ bên ngoài đôi tương. Kết quả của việc
sử dụng phương pháp siêu hình sẽ cho chủ thể biết sự vật hiện tượng là gì, nhưng
không cho biết được bản chất của sự vật đó như thế nào khi đặt trong mối quan hệ,
tác động với sự vật hiện tượng khác.
* Đặc trưng của phương pháp biện chưng
Nhận thưc đôi tương trong các môi liên hệ phổ biến vốn có của nó. Đối tượng và các thành phần của n
ó luôn trong sự lệ thuộc, anh hương, ràng buộc, quy định lẫn nhau.
Nhận thưc đôi tương ơ tra ng thái vận động biên đôi, năm trong khuynh hương phổ quát là phát triên.
Nhờ phan ánh hiện thưc đúng như nó tôn ta i, nên phương pháp biện chưng trơ
thành công cu  hưu hiệu giúp con ngươi nhận thưc và cai ta o thê giơi và là phương
pháp luận tối ưu của nhiều khoa học. Kết quả của việc sử dụng phương pháp biện
chứng sẽ cho biết sự vật hiện tượng là gì, và như thế nào khi đặt trong mối quan hệ,
tác động với sự vật hiện tượng khác.
3.2. Các hình thức của phép biện chứng trong lịch sử
Hình thưc thư nhât là phép biện chưng tư phát thơi cô đa i. Các nhà biện chứng
thơi cổ đại đã thây được các sư vật, hiện tương vận động trong sự sinh thành, biên
hóa vô cùng vô tận. Tuy nhiên, nhưng gì họ thây đươc chi là trưc kiên, chưa có các
kêt qua cua nghiên cưu và thưc nghiệm khoa ho c minh chứng.
Hình thưc thư hai là phép biện chưng duy tâm mà đinh cao đươc thê hiện trong
triêt ho c cô điên Đưc. Biện chưng theo các nhà triết học duy tâm, băt đâu tư tinh thân và k t ê thúc ơ tinh th n
â . Thê giơi hiện thưc chi là sư phản ánh biện chứng của ý niệm
nên phép biện chưng cua các nhà tri t
ê ho c cô điên Đưc là biện chưng duy tâm. 9
Hình thưc thư ba là phép biện chưng duy vật. Phép biện chưng duy vật đươc thê
hiện trong triêt ho c do C.Mác và Ph.Ăngghen xây dưng, sau đó đươc V.I.Lênin và
các nhà triết học thế hệ sau phát triên.
Đâu chỉ là cái cây
Khi nghĩ đến cái cây, ta ưa nghĩ đến m t
ộ sự vật được xác định rõ rệt, và ở m t ộ bình diện, nó
quả như vậy. Nhưng khi nhìn kỹ hơn,
ta sẽ thấy nó tan biến vào m t
ộ mạng lưới tương quan
vô cùng vi tế trải dài suốt vũ trụ. Cơn mưa rơi trên lá, gió lay cành, đất nuôi dưỡng và nâng đỡ, ố
b n mùa và thời tiết, trăng sao và ánh mặt trời - tất cả đều là một ầ ph n của cái cây. Khi
ta khởi sự nghĩ về cái cây càng nhiều hơn nữa, ta sẽ khám phá rằng, m i
ọ sự trong vũ trụ đều
phụ lực để làm cho cây trở thành cái nó đang thành, rằng không một lúc nào nó có thể tách
biệt ra khỏi những cái khác. (Sưu tầm)
II. TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN VÀ VAI TRÒ CỦA NÓ TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI
1. Sự ra đời và phát triển của triết học Mác - Lênin
1.1. Những điều kiện lịch sử của sự ra đời triết học Mác
* Điều kiện kinh tế - xã hội
Sự hình thành và phát triển của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, trong điều
kiện cách mạng công nghiệp đã xuất hiện mâu thuẫn giữa tính chất xã hội của lực
lượng sản xuất với hình thức sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất.
Biểu hiện về mặt xã hội là mâu thuẫn giữa tư bản và lao động, giữa giai cấp tư sản và gia cấp công nhân.
Sự xuất hiện của giai cấp công nhân trên vũ đài lịch sử với tính cách một lực lượng
chính trị - xã hội độc lập, đặt ra nhu cầu khách quan đòi hỏi phải giải thích một cách
khoa học về mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp công nhân, về vai trò, vị trí
của giai cấp công nhân đối với sự phát triển của lịch sử; làm cho phong trào công
nhân từ tự phát chuyển thành tự giác. Đây là nhân tố chính trị - xã hội quan trọng, l à
cơ sở chủ yếu nhất cho sự ra đời triết học Mác.
* Nguồn gốc lý luận và tiền đề khoa học tự nhiên
Nguồn gốc lý luận
Cùng với những điều kiện kinh tế - xã hội, thì sự xuất hiện của chủ nghĩa Mác còn
là sự kế thừa những tinh hoa trong toàn bộ lịch sử tư tưởng nhân loại, trong đó trực 10
tiếp nhất là triết học cổ điển Đức, kinh tế chính trị cổ điển Anh, chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp.
Triết học cổ điển Đức, đặc biệt với hai triết gia Hêghen và Phoiơbắc là nguồn gốc
lý luận trực tiếp của triết học Má . c
Hêghen là người đầu tiên, trên lập trường duy tâm khách quan, trình bày một cách
hệ thống, rõ ràng những quy luật và phạm trù của phép biện chứng như là lý luận sâu
sắc về sự phát triển. Trên cơ sở phê phán chủ nghĩa nghĩa duy tâm, giải phóng phép
biện chứng của Hêghen khỏi tính chất duy tâm thần bí, C.Mác và Ph.Ăngghen đã
xây dựng nên phép biện chứng duy vật – hình thức cao nhất của phép biện chứng.
Với triết gia Phoiơbắc, C.Mác và Ph.Ăngghen tiếp thu những nguyên lý cơ bản
thuộc chủ nghĩa duy vật của ông, cải tạo và phát triển những tư tưởng đó, bằng cách
gắn nó với phạm trù thực tiễn nhằm khắc phục tính duy tâm, trực quan và siêu hình
khi giải thích xã hội. Thành quả có được là quan điểm duy vật và phương pháp biện
chứng thống nhất với nhau, gọi là duy vật biện chứng.
Kinh tế chính trị cổ điển Anh. Việc kế thừa và cải tạo tư tưởng của những đại
biểu xuất sắc như A.Xmit và Đ. Ricacđô, không những là nguồn gốc để chủ nghĩa
Mác xây dựng học thuyết kinh tế, mà còn là cơ sở để phát triển quan niệm duy vật về lịch sử.
Chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp là nguồn gốc lý luận trực tiếp về chủ nghĩa
xã hội khoa học. Những đại biểu nổi tiếng như Xanh Ximông, Sáclơ Phuriê tuy vạch
ra những mâu thuẫn xã hội của chủ nghĩa tư bản, sự đối lập giữa tư bản và lao động…
nhưng họ lại không phát hiện được các quy luật phát triển của xã hội; về vị trí, vai
trò của giai cấp công nhân. Nhưng những tư tưởng của họ ảnh hưởng rất lớn đến việc
hình thành thế giới quan duy vật, phép biện chứng, những quan điểm cộng sản chủ
nghĩa của triết học Mác.
Tiền đề khoa học tự nhiên
Ba phát minh lớn đối với sự hình thành triết học duy vật biện chứng: định luật bảo
toàn và chuyển hóa năng lượng (chứng minh các hình thức vận động của vật chất
liên hệ và chuyển hoá lẫn nhau), thuyết tế bào (chứng minh cơ thể động vật và thực
vật đều do tế bào cấu tạo thành, phát triển bằng cách nhân lên và phân hoá của tế bào
theo những quy luật nhất định) và thuyết tiến hóa của Đácuyn (chứng minh giới hữu 11
sinh là sản phẩm của quá trình phát triển lâu dài). Với những phát minh đó, khoa học
đã vạch ra mối liên hệ thống nhất giữa những dạng tồn tại khác nhau, các hình thức
vận động khác nhau trong tính thống nhất vật chất của thế giới, vạch ra tính biện
chứng của sự vận động và phát triển của nó.
* Nhân tố chủ quan trong sự hình thành triết học Mác
Triết học Mác xuất hiện không chỉ là kết qua của sự vận động và phát triển có tính
quy luật của các nhân tố khách quan mà còn được hình thành thông qua vai trò của
nhân tố chủ quan. Đó là tài năng và hoạt động thực tiễn, chiều sâu của tư duy triết
học, chiều rộng của nhãn quan khoa học, quan điểm sáng tạo trong việc giai quyết
nhưng nhiệm vụ do thực tiễn đặt ra hoà quyện với tình bạn của hai nhà cách mạng là
phẩm chất đặc biệt nôi bật của của C.Mác và Ph.Ăngghen.
1.2. Những thời kỳ chủ yếu trong sự hình thành và phát triển của Triết học Mác
* Thời kỳ hình thành tư tưởng triết học với bước quá độ từ chủ nghĩa duy tâm và
dân chủ cách mạng sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng sản (1841 - 1844)
Tháng 4 năm 1841, sau khi nhận bằng tiễn sĩ triết học, C.Mác tham gia hoạt động
chính trị, trực tiếp chống chủ nghĩa chuyên chế Phô, giành quyền tự do dân chủ. Vào
đâu năm 1842, tờ báo Sông Ranh ra đời. Sự chuyển biến bước đâu về tư tương của
C.Mác diễn ra trong thời kỳ ông làm việc ơ báo này. Thời kỳ này, thế giới quan triết
học của ông, nhìn chung, vẫn đứng trên lập trường duy tâm, nhưng chinh thông qua
cuộc đấu tranh chống chính quyền nhà nước đương thời, ông cũng đã nhận ra rằng,
các quan hệ khách quan quyết định hoạt động của nhà nước là nhưng lợi ich.
Sự phê phán sâu rộng triết học của Hêghen, việc khái quát nhưng kinh nghiệm lịch
sư phong phú, cùng với anh hương to lớn của quan điểm duy vật và nhân văn trong
triết học Phoiơbắc đã tăng thêm xu hướng duy vật trong thế giới quan của C.Mác.
Cuối tháng 10-1843, C.Mác sang Pháp. Ở đây, không khi chinh trị và sự tiếp xúc
với các đại biểu của giai cấp vô san đã dẫn đến bươc chuyển dưt khoát của ông sang
lập trường của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng san. Quá trình hình thành và
phát triển tư tương triết học duy vật biện chứng và triết học duy vật lịch sư cũng đồng
thời là quá trình hình thành chủ nghĩa cộng san khoa học.
Cũng trong thời gian ấy, thế giới quan cách mạng của Ph.Ăngghen đã hình thành
một cách độc lập với C.Mác. Thời gian gân 2
năm sống ơ Manchester (Anh), tư mùa
thu năm 1842, với việc tập trung nghiên cứu đời sống kinh tế và sự phát triển chính 12
trị của nước Anh, nhất là việc trực tiếp tham gia vào phong trào công nhân mới dẫn
đến bước chuyển căn ban trong thế giới quan của ông sang chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa cộng san.
Năm 1844, thông qua nhiều bài viết, Ph.Ăngghen đã thể hiện quá trình chuyển tư
chủ nghĩa duy tâm và dân chủ - cách mạng sang chủ nghĩa duy vật biện chứng và
chủ nghĩa cộng san. Sự nhất trí về tư tương đã dẫn đến tình bạn vĩ đại của C.Mác và
Ph.Ăngghen, gắn liền tên tuôi của hai ông với sự ra đời và phát triển một thế giới quan mới mang tên Má
c - thế giới quan cách mạng của giai cấp vô san.
Mặc dù C.Mác và Ph.Ăngghen hoạt động chính trị - xã hội và khoa học trong
nhưng điều kiện khác nhau, nhưng nhưng kinh nghiệm thực tiễn và kết luận rút ra tư
nghiên cứu khoa học của hai ông lại thống nhất, đều gặp nhau ơ phát hiện sứ mệnh
lịch sư giai cấp vô san, tư đo hình thành quan điểm duy vật biện chứng và tư tương cộng san chủ nghĩa.
* Thời kỳ đề xuất những nguyên lý triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử (1844 - 1848)
Đây là thời kỳ C.Mác và Ph.Ăngghen, sau khi đã tự giai phóng mình khỏi hệ thống
triết học cũ, bắt tay vào xây dựng nhưng nguyên lý nền tang cho một triết học mới.
Mùa hè 1844, C.Mác viết Bản thảo kinh tế - triết học 1844. Trong tác phẩm này,
C.Mác đã trình bày khái lược nhưng quan điểm kinh tế và triết học của mình. Lân
đâu tiên, C.Mác đã vạch ra mặt tích cưc trong phép biện chứng của triết học Hêghen.
Ông phân tích sự tha hóa của lao động và nhưng vấn đề co liên quan đến phạm trù
cơ ban này. Việc khắc phục sự tha hóa ấy chính là sự xoá bỏ chế độ sơ hưu tư nhân,
giai phong người công nhân khỏi "lao động bị tha hóa" dưới chủ nghĩa tư ban, cũng
là sự giai phong con người nói chung.
Tác phẩm Gia đình thân thánh là công trình của C.Mác và Ph.Ăngghen, được xuất
ban tháng 2-1845 đã phê phán quan điểm duy tâm về lịch sư và đề xuất một số nguyên
ly cơ ban của triết học Má x
c ít và chủ nghĩa cộng san khoa học.
Năm1845, Luận cương vê Phoiơbắc ra đơi. Trong văn kiện này, C.Mác đã vận
dụng quan điểm duy vật biện chứng để chỉ ra mặt xã hội của ban chất con người, với
luận điểm trong tính hiện thực của nó, ban chất con người là tông hoà nhưng quan
hệ xã hội. 13 Cuối năm 1845 đ u
â năm 1846, C.Mác và Ph.Ăngghen viết tác phẩm Hệ tư tưởng
Đưc, trình bày quan điểm duy vật lịch sư một cách hệ thống và nhiều nguyên ly cơ
ban của chủ nghĩa cộng san khoa học. Bằng việc thừa nhận san xuất vật chất là cơ sơ
của đời sống xã hội, hai ông nghiên cứu biện chứng giưa lực lượng san xuất và quan
hệ san xuất, phát hiện ra quy luật vận động và phát triển nền san xuất vật chất của xã
hội. Triết học Mác đã đi tới nhận thức đời sống xã hội bằng một hệ thống các quan
điểm lí luận thực sự khoa học; đã hình thành, tạo cơ sở lí luận khoa học vưng chắc
cho sự phát triển tư tương cộng san chủ nghĩa.
Năm 1847, C.Mác viết tác phẩm Sư khốn cùng của triết học, tiếp tục đề xuất các
nguyên lý triết học và chủ nghĩa cộng san khoa học.
Năm 1848, C.Mác cùng với Ph.Ăngghen viết tác phẩm Tuyên ngôn của Đảng
Cộng sản. Đây là văn kiện có tính chất cương lĩnh đâu tiên của chủ nghĩa Mác, trong
đo, cơ sơ triết học của chủ nghĩa Mác được trình bày một cách thống nhất hưu cơ với
các quan điểm kinh tế và các quan điểm chính trị - xã hội.
* Thời kỳ C.Mác và Ph.Ăngghen bổ sung và phát triển toàn diện lí luận triết học (1848 - 1895)
Bằng hoạt động lí luận của mình, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đưa phong trào công
nhân tư tự phát thành phong trào tự giác và phát triển ngày càng mạnh mẽ. Và chính
trong quá trình đo, học thuyết của các ông không ngưng được phát triển một cách hoàn bị.
Sau năm 1848, C.Mác cho ra đời hai tác phẩm: Đâu tranh giai câp ở Pháp và
Ngày 18 tháng Sương mù của Lui Bônapáctơ để tông kết cuộc cách mạng Pháp
(1848-1849). Các năm sau, cùng với nhưng hoạt động tích cực để thành lập Quốc tế
I, C.Mác đã tập trung viết bộ Tư bản (Tập 1 xuất ban 9/1867), Góp phân phê phán
kinh tế chính trị học (1859).
Bộ Tư bản không chỉ là công trình đồ sộ của C.Mác về kinh tế chính trị học, mà
còn là bô sung, phát triển của triết học Mác nói riêng, của học thuyết Mác nói chung.
Năm 1871, C.Mác viết Nội chiến ở Pháp, phân tích sâu sắc kinh nghiệm của Công
xã Paris. Năm 1875, C.Mác cho ra đời một tác phẩm quan trọng về con đường và mô
hình của xã hội tương lai, xã hội cộng san chủ nghĩa - tác phẩm Phê phán Cương linh Gô ta. 14
Trong khi đo, Ph.Ăngghen đã phát triển triết học Mác thông qua cuộc đấu tranh
chống lại nhưng kẻ thù của chủ nghĩa Mác và bằng việc khái quát nhưng thành tựu
của khoa học. Biện chưng của tư nhiên và Chống Đuyrinh lân lượt ra đời trong thời
kỳ này. Sau đo Ph.Ăngghen viết tiếp các tác phẩm Nguồn gốc của gia đình, của chế
độ tư hữu và của nha nươc (1884) và Lútvích Phoiơbắc và sư cáo chung của triết
học cổ điển Đưc (1886)... Với nhưng tác phẩm trên, Ph.Ăngghen đã trình bày học
thuyết Mác nói chung, triết học Má
c noi riêng dưới dạng một hệ thống lí luận tương
đối độc lập và hoàn chỉnh.
1.3. Thực chất và ý nghĩa cuộc cách mạng trong triết học do C.Mác và Ph.Ăngghen
thực hiện
Mác và Ph.Ăngghen đã khắc phục tính chất trực quan, siêu hình của chủ nghĩa
duy vật cũ và khắc phục tính chất duy tâm, thần bí của phép biện chứng duy tâm,
sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật triết học hoàn bị, đó là chủ nghĩa duy vật biện chứn g
Trước C.Mác, do sự hạn chế của điều kiện xã hội và của trình độ phát triển khoa
học nên tính chất siêu hình vẫn là một nhược điểm chung của chủ nghĩa duy vật. Chủ
nghĩa duy vật Phoiơbắc xem xét con người gắn với tộc loài, phi lịch sư, phi giai cấp;
không nhìn thấy con người vừa là chủ thể, vừa là sản phẩm của lịch sử, gắn liền với
thực tiễn của mình. Trong khi đó, phép biện chứng lại được phát triển trong cái vỏ
duy tâm thần bí của một số đại biểu triết học cổ điền Đức, đặc biệt trong triết học
Hêghen, nên đã bất lực trước sự phân tích thực tiễn, phân tích sự phát triển của nền
san xuất vật chất và đặc biệt là bất lực trước sự phân tích các sự kiện chính trị. Triết
học Mác khắc phục sự tách rời giữa chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng trong các
hệ thống triết học trước đó. Đây là sự chuyển biến về chất của cả chủ nghĩa duy vật
và của phép biện chứng.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã vận dụng và mở rộng quan điểm duy vật biện chứng vào
nghiên cứu lịch sử xã hội, sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật lịch sử - nội dung chủ yếu
của bước ngoặt cách mạng trong triết học
Những nhà triết học trước C.Mác tuyệt đối hoá vai trò của hoạt động chính trị,
khoa học, nghệ thuật, tôn giáo; xem nhẹ hoạt động sản xuất ra các sản phẩm vật chất
cũng như vai trò của người quần chúng lao động. Do vậy, họ đã giải thích lịch sử
trước hết từ hoạt động “làm chính trị, khoa học, nghệ thuật, tôn giáo”, chứ không
phải xuất phát từ hoạt động sản xuất ra của cải vật chất. Nói cách khác, họ đã giải 15
thích lịch sử xã hội theo quan điểm duy tâm chứ không theo quan điểm duy vật.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử chính là sự vận dụng triệt để những nguyên lý của chủ
nghĩa duy vật để xem xét lĩnh vực các hiện tượng xã hội. Điều đó được thể hiện ở
chỗ, chủ nghĩa duy vật lịch sử đã vận dụng quan điểm về mối quan hệ giữa vật chất
và ý thức để nghiên cứu và giải thích sự phát triển xã hội, các nguyên lý của phép
biện chứng cũng được áp dụng triệt để vào việc xem xét và lý giải sự phát triển của xã hội.
C.Mác và Ph.Ăngghen đã sáng tạo ra một triết học chân chính khoa học, với
những đặc tính mới của triết học duy vật biện chứng
Hệ thống triết học trước Mác không thấy được vai trò của thực tiễn trong sự phát
triển của khoa học và triết học. Do vậy, nó không có ý nghĩa cách mạng để cải tạo
thế giới, mà chủ yếu nhấn mạnh đến vai trò quyết định của hoạt động tinh thần đối
với tự nhiên, xã hội và bản thân con người, cũng như là sự quan sát, giải thích thế
giới bằng cách này hay cách khác.
Sự khách nhau căn bản giữa triết học Mác với các hệ thống triết học trước đây ở
chỗ, không chỉ giải thích thế giới mà chủ yếu vạch ra con đường cải tạo hiện thực
khách quan, định hướng cho sự vận động và phát triển của xã hội. Với quan điểm về
sự thống nhất giữa lí luận và thực tiễn, C.Mác xác định nhiệm vụ của triết học là phải
cải tạo thế giới; chứng minh vai trò của quần chúng nhân dân, của giai cấp vô sản
đối với sự phát triển của lịch sử.
Sáng tạo ra chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã biến đổi và hoàn thiện tính chất, đối tượng và mối quan hệ giữa triết
học với các khoa học khác. Đó là mối quan hệ giữa việc nghiên cứu những quy luật
chung nhất của thế giới và các quy luật đặc thù trong các khoa học cụ thể. Triết học
không có tham vọng giải quyết những vấn đề chuyên biệt thuộc phạm vi giải quyết
của các khoa học cụ thể.
1.4. Giai đoạn V.I.Lênin trong sự phát triển Triết học Mác
Giai đoạn V.I.Lênin sống và hoạt động, khoa học tự nhiên đã đạt được những
thành tựu mới đặc biệt, nhất là trong nghiên cứu thế giới vi mô. Những phát minh
khoa học về vật lý học, hóa học đã làm cho nhiều quan niệm siêu hình trong triết học
bị đánh đổ. Đồng thời, về chính trị - xã hội là sự xuất hiện chủ nghĩa đế quốc. Bước
sang thế kỷ XX, phong trào cách mạng ở nước Nga trở nên sôi động, đỉnh cao là 16
cuộc Cách mạng Tháng mười năm 1917. Trong bối cảnh ấy, trên thế giới cũng như
ở nước Nga, đã xuất hiện một số khuynh hướng tư tưởng không khoa học nhằm
chống lại chủ nghĩa Mác. Đồng thời, sau Cách mạng Tháng mười, nước Nga bước
vào xây dựng chủ nghĩa xã hội. Tất cả những điều kiện đó đã thôi thúc, đòi hỏi
V.I.Lênin phải bảo vệ sự trong sáng, khoa học, cách mạng cũng như phát triển chủ
nghĩa Mác nói chung, triết học Mác nói riêng đáp ứng yêu cầu của thời đại mới.
Toàn bộ giai đoạn V.I.Lênin trong sự phát triển Triết học Mác được chia làm 3 thời kỳ lớn:
- Thời kỳ 1893 - 1907, là thời kỳ V.I.Lênin bảo vệ và phát triển triết học Má , c
nhằm thành lập đảng Mácxít ở Nga và chuẩn bị cho cuộc cách mạng dân chủ tư sản lần thứ nhất
- Từ 1907 – 1917, là thời kỳ V.I.Lênin phát triển toàn diện triết học Má c và lãnh
đạo phong trào công nhân Nga, chuẩn bị cho cách mạng xã hội chủ nghĩa.
- Từ 1917 – 1924, là thời kỳ V.I.Lênin tổng kết kinh nghiệm thực tiễn cách mạng,
bổ sung, hoàn thiện triết học Mác, gắn liền với việc nghiên cứu các vấn đề xây dựng chủ nghĩa xã hội
Trong 3 thời kỳ trên, V.I.Lênin bảo vệ và phát triển chủ nghĩa Mác - Ăngghen t ể h
hiện qua các cuộc đấu tranh lý luận của ông chống lại chủ nghĩa dân túy, chủ nghĩa
kinh nghiệm phê phán, chủ nghĩa cơ hội, chủ nghĩa xét lại gắn liền với các tác phẩm và bài báo nổi tiếng.
Tác phẩm Những người bạn dân là thế nào và họ đấu tranh chống những người
dân chủ - xã hội ra sao? (1894), V.I.Lênin vừa phê phán tính chất duy tâm và những
sai lầm nghiêm trọng của phái dân túy khi nhận thức những vấn đề về lịch sử - xã
hội, vừa vạch ra ý đồ của họ khi muốn xuyên tạc chủ nghĩa Mác bằng cách xóa nhòa
ranh giới giữa phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác với phép biện chứng duy tâm của Hêghen.
Trong tác phẩm Làm gì (1902), V.I.Lênin phê phán tính tự phát của phong trào
công nhân. Ông lập luận khoa học về ý nghĩa của lý luận cách mạng. Không có lý
luận cách mạng thì không có hành động cách mạng.
Trong tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1909),
V.I.Lênin phân tích cuộc cách mạng khoa học tự nhiên cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ
XX, đặc biệt trong vật lý học. Ông chống lại những kết luận duy tâm rút ra từ các 17
phát minh vật lý mới nhất, phát triển quan niệm duy vật biện chứng về vật chất.
Trong tác phẩm Bút ký triết học (1916), V.I.Lênin đã tạo ra những mẫu mực về sự
nghiên cứu các quy luật và phạm trù của phép biện chứng duy vật; nguyên tắc về sự
thống nhất giữa phép biện chứng, logic học và lý luận nhận thức; các nguồn gốc nhận
thức của chủ nghĩa duy tâm, tính chất mâu thuẫn của sự phản ánh trong những sự
trừu tượng khoa học, đường lối tiếp tục phát triển lý luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng.
Trong bài báo Về tác dụng của chủ nghĩa duy vật chiến đấu (1922), V.I.Lênin
trình bày khoa học nhiệm vụ xây dựng và củng cố sự liên minh giữa các nhà triết học
Mácxít và các nhà khoa học tự nhiên; chỉ ra sự cần thiết kế thừa biện chứng những
truyền thống duy vật biện chứng trước đây.
Trong tác phẩm Chủ nghĩa đế quốc – giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản
(1916) và các tác phẩm có mối liên hệ như Về vấn đề dân tộc, Về sự phá sản của
Quốc tế II… chứa đựng sự phân tích sâu sắc thời đại mới, vạch ra những quy luật và
khuynh hướng phát triển của chủ nghĩa tư bản độc quyền.
* Sự phát triển của Triết học Mác – Lênin trong giai đoạn từ 1924 đến nay
Sau chiến tranh thế giới thứ II, với sự ra đời của hệ thống các nước xã hội chủ
nghĩa, triết học Mác – Lênin được truyền bá một cách rộng rãi, ảnh hưởng sâu rộng
trong quần chúng. Triết học Mác – Lênin đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển
của thực tiễn xây dựng xã hội mới với những thành tựu to lớn không thể phủ nhận.
Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội cũng làm nảy sinh nhiều vấn đề cần được
giải đáp về mặt lý luận. Chẳng hạn xóa bỏ chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất, xác lập
chế độ công hữu, hoặc vấn đề vai trò của nhà nước trong việc quản lý nền sản xuất
xã hội theo một kế hoạch thống nhất trong phạm vi toàn xã hội, về xây dựng nhà
nước trong thời kỳ quá độ, về vai trò của đảng cộng sản trong quản lý xã hội, về
quyền làm chủ của quần chúng lao động... Chính sự lạc hậu về tư duy lý luận của đội
ngũ lãnh đạo các đảng cộng sản, đã trở thành một trong những nguyên nhân dẫn đến
sự khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội.
Sự khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội, sự phát triển của xã hội trong điều kiện mới
làm cho yêu cầu phát triển triết học Mác – Lênin càng trở nên cấp bách. Một mặt bảo
vệ những giá trị và thành quả của việc vận dụng triết học Mác – Lênin trong đời sống
thực tiễn, đồng thời khái quát, bổ sung, phát triển lý luận những vấn đề thực tiễn đặt 18
ra. Mặt khác, khắc phục bệnh giáo điều trong việc vận dụng lý luận của chủ nghĩa
Mác – Lênin, chống lại những tư tưởng, quan điểm xuyên tạc bản chất cách mạng,
khoa học của triết học Mác. Nếu không đáp ứng các yêu cầu quan trọng đó, thì không
thể hiểu được biện chứng của sự vận động phát triển xã hội; không thể xây dựng
thành công chủ nghĩa xã hội. Chủ t
nghĩa Mác và triế h c
ọ Mác qua sự a c đánh giá củ ác h c ọ gi ả phương Tây
Nhà triết học người Pháp, Jean Paul Sartre cho rằng: “Chủ ng
hĩa Mác không những không
già nua đi, trái lại ẫn v
đang ở độ phát triển của tuổi thanh xuân. Do vậy, nó vẫn là triết học
của thời đại chúng ta”. Cũng đánh giá về tương lai của chủ nghĩa Mác, nhà triết ọc h người
Pháp là Derrida cho rằng: “Luôn luôn sẽ là m t
ộ sai lầm, nếu không đọc đi c đọ lại và tranh luậ ữ
n nh ng tác phẩm của Mác... không có tương lai mà i
lạ không có Mác. Nếu không có ký
ức về Mác và không có di sản của Mác”.
Ở một khía cạnh khác, khi đánh giá về giá trị phương pháp luận của chủ nghĩa Mác như
một định hướng cho cách nhìn về lịch sử xã hội, Martin Heidegger, nhà triết học người Đức cho rằng, ch
ủ nghĩa Mác thâm nhập vào bản chất lịch s ử mà s ự thể hiện c a ủ nó ứng với những
giai đoạn lịch sử khác nhau, đã cho thấy quan điểm lịch sử trong tư tưởng của ch ủ nghĩa Mác
vượt trội hơn so với các quan điểm sử ọ
h c khác. (Nguyễn Minh Hoàn, TLTK s 25) ố
2. Đối tượng và chức năng của triết học Mác – Lênin
2.1. Khái niệm triết học Mác – Lênin
Triết học Mác – Lênin là hệ thống quan điểm duy vật biện chứng về tự nhiên, xã
hội và tư duy, là thế giới quan và phương pháp luận khoa học, cách mạng của giai
cấp công nhân, nhân dân lao động và các lực lượng xã hội tiến bộ trong nhận thức
và cải tạo thế giới.
2.2. Đối tượng của triết học Mác – Lênin
Giải quyết mối quan hệ giữa vật chất và ý thức trên lập trường duy vật biện chứng
và nghiên cứu những quy luật vận động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy.
Với triết học Mác – Lênin thì đối tượng của triết học và đối tượng của các khoa
học cụ thể đã được phân biệt rõ ràng. Các khoa học cụ thể nghiên cứu những quy
luật trong các lĩnh vực riêng biệt về tự nhiên, xã hội hoặc tư duy. Triết học nghiên
cứu những quy luật chung nhất, tác động trong cả ba lĩnh vực này.
Triết học Mác – Lênin có mối quan hệ gắn bó chặt chẽ với các khoa học cụ thể. 19
Các khoa học cụ thể cung cấp những dữ liệu, đặt ra những vấn đề khoa học mới, làm
tiền đề, cơ sở cho sự phát triển triết học. Các khoa học cụ thể tuy có đối tượng và
chức năng riêng của mình nhưng đều phải dựa vào một thế giới quan và phương pháp
luận triết học nhất định. Quan hệ giữa quy luật của triết học và quy luật của khoa học
cụ thể là quan hệ giữa cái chung và cái riêng.
2.3. Chức năng của triết học Mác – Lênin
* Chức năng thế giới quan
Thế giới quan là toàn bộ những quan điểm về thế giới và về vị trí của con người
trong thế giới đó. Triết học là hạt nhân lý luận của thế giới quan. Triết học Mác –
Lênin đem lại thế giới quan duy vật biện chứng, là hạt nhân thế giới quan cộng sản.
* Chức năng phương pháp luận
Phương pháp luận là hệ thống những quan điểm, những nguyên tắc xuất phát có
vai trò chỉ đạo việc sử dụng các phương pháp trong hoạt động nhận thức và hoạt
động thực tiễn nhằm đạt kết quả tối ưu. Phương pháp luận cũng có nghĩa là lý luận
về hệ thống phương pháp. Triết học Mác – Lênin thực hiện chức năng phương pháp
luận chung nhất, phổ biến nhất cho nhận thức và hoạt động thực tiễn.
3. Vai trò của triết học Mác – Lênin trong đời sống xã hội và trong sự nghiệp
đổi mới ở Việt Nam hiện nay 3.1. T
riết học Mác – Lênin là cơ sở thế giới quan và phương pháp luận khoa học
và cách mạng để phân tích xu hướng phát triển của xã hội trong điều kiện cuộc cách
mạng khoa học và công nghệ hiện đại phát triển mạnh mẽ
Trong điều kiện phát triển của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4, đã và đang
đặt ra những vấn đề quan trọng, bức thiết đòi hỏi và thúc đẩy chủ nghĩa Mác – Lênin
phải vượt lên để giải đáp. Mặt khác, nó cũng tạo ra những điều kiện cần thiết để chủ
nghĩa Mác – Lênin có thể thực hiện được vai trò của mình. Vai trò của chủ nghĩa
Mác – Lênin được thể hiện tập trung ở những điểm chủ yếu sau:
Thứ nhất, nhận thức một cách toàn diện, sâu sắc cuộc khủng hoảng của chủ nghĩa
xã hội hiện thực về thành tựu và khuyết tật, nguyên nhân của khủng hoảng; phân
tích, đánh giá xu hướng vận động theo con đường xã hội chủ nghĩa của một số nước
trên thế giới. Trên cơ sở đó, tìm ra con đường, giải pháp thoát khỏi khủng hoảng và
đưa ra dự báo một cách khoa học, thực tế về tương lai của chủ nghĩa xã hội.
Thứ hai, nhận thức một cách khách quan, toàn diện, sâu sắc chủ nghĩa tư bản hiện 20